Айматы мониторинг
Биологиялы мониторинг
- биологиялы орталардаы (организмдерде, биоценоздарда) табии жне антропогендік процестерді баылау (ауыр металдарды, пестицидтерді жинаталуы). Мндай мониторинг тіршілікті оршаан орта компоненттерімен зара барлы байланысын амтиды.
Базалы мониторинг
- жалпыбиосфералы, яни, тек азіргі кездегі ана емес, жаын аралытаы 50-100 жыл ішінде болатын негізінен табии былыстарды баылау.
Биосфералы мониторинг
- биосферадаы згерістерді: атмосфераны шадануы, лемдік су балансы, лемдік мхитты ластануы, рлы пен мхиттаы биологиялы німні згеруі жне т.б. аламды дегейде баылау.
Биоэкологиялы мониторинг
- табии ортаны жадайын оны адам денсаулыына сері трысынан баылау. Адамны тыныс-тіршілігін крсететін крсеткіштер - ауруа шырауы, туылуы, мір сру затыы жне т.б. олданылады.
Геоэкологиялы мониторинг
- табии экожйелердегі згерістерді баылау. Географиялы стационарлы баылауларды жйелеріне сйене отырып, экожйелерді биологиялы німділігі, здігінен тазаруа абілеттілігі, заттарды шекті ммкін концентрациясы крсеткіштері олданылады.
Дистанционды мониторинг
- бл авиациялы жне космосты мониторингті жиынтыы. Кейде бл ыма, крсеткіштері апараттарды жинау орталыына беріліп отыратын, адам аяы басуы иын жерлердегі приборлар арылы алыстан апараттарды беру дістерін (радио, спутник) де жатызады.
Теіздерді ластануы мониторингі
- теіздер мен мхиттардаы суды сапасын білу масатында апараттар алу шін оларды жадайын болжау, баалау жне баылау жйесі. Бл теіз су ресурстарын немді пайдалануа жне оларды ластанудан орау шараларын жргізуге ажет.
рлытаы суларды ластануы мониторингі
- су ресурстарын немді пайдалану жне оларды ластанудан, рап кетуден орау шараларын жргізу шін рлытаы суларды жадайы туралы апараттар алу масатында болжау, баалау жне баылау жйесі. Су сапасыны крсеткіштеріне - температура, минералдану, рН, тсі, еріген оттегі, дмі, ауыр металдар, мнай німдері, фенолдар, пестицидтер жне е бастысы натрий, калий, кальций, магний, хлор, сульфат, карбонат, нитрат иондары жатады.
Ластаушы кздер мониторингі
- ластаушы кздер арылы су обьектілеріне, атмосфералы ауаа, топыраа блінген заттарды млшерін жне ластану дегейін болжау, баалау жне баылау жйесі.
Айматы мониторинг
- антропогендік серге шыраан лкен нерксіп орындары, алалар жне оларды айналасындаы айматар биосферасы туралы апарат алу шін баылау.
Классификациядаы мониторингтерді дегейіне сйкес - халыаралы жне айма аралы басару дегейлері аламды дегейлермен байланыста болуы, ал лтты - айматы дегеймен байланыста болуы керек.
Экологиялы мониторинг жйесінде биологиялы мониторингті, яни, экожйені биотикалы рамы мониторингі ерекше роль атарады. Биологиялы мониторинг - бл оршаан табии ортаны жадайын тірі организмдер кмегімен баылау. Биологиялы мониторингті негізгі дісі - биоиндикация, антропогендік факторлара байланысты биотадаы кез-келген згерістерді есепке алып отыру.
2. Экологиялы нормалау.
азастан Республикасыны Экологиялы кодексіне сйкес экологиялы нормалау масатында эмиссияларды нормалау экологиялы ауіпсіздікті, экологиялы жйелерді сатап алуды жне биологиялы сан алуандыты амтамасыз ететін оршаан ортаны сапасын реттеу жне оан келтірілетін рауалы шектелген ыпалды анытау болып табылады. Ластаушы заттарды рауалы шектелген шыарындылары (РШШ) мен тастандыларыны (РШТ), ндіріс жне ттыну алдытарын орналастыруды нормативтері жалпы аланда оршаан ортаны сапасыны нормативтеріне ол жеткізуді амтамасыз етеді деген шартпен, р траты эмиссиялар кзі мен ксіпорын бойынша есептеуді негізінде белгіленетін эмиссияларды шамалары болып табылады. Ластаушы заттарды рауалы шектелген шыарындылары мен тастандыларыны нормативтері, ндіріс жне ттыну алдытарын орналастыру нормативтері оршаан ортаа шыарылатын эмиссиялара рсат берген кезде пайдаланылады. оршаан ортаа шыарылатын эмиссияларды нормативтері жмыс істейтін ксіпорындар шін блек жаттар трінде, не болмаса кзделетін шаруашылы жне баса ызметті оршаан ортаа ыпалын баалауды рамында негізделеді. Орындалатын жмыстарды трлері: § Ластайтын заттарды атмосфераа РШШ нормативтері жобаларын зірлеу; § Ластайтын заттарды су нысандарына РШШ нормативтері жобаларын зірлеу; § алдытарды басару жобаларын, ндіріс пен ттыну алдытарыны тзілуі мен орналастыру шектеріні нормативтері жобаларын зірлеу; § Ксіпорындарды экологиялы тлжаттарын зірлеу; § Рауалы шектелген физикалы ыпал ету нормативтерін ( шуыл, діріл, ион сулелерін шыару жне баса да физикалы ыпал дегейі) зірлеу; § Ккіртті оршаан ортада ашы кйінде орналастыру нормативтері. Экологиялы экспертиза (сараптама) (лат. expertus – тжірибелі) – адам іс- рекеттеріні табиата зиянды сер етуіне жол бермеу жне табиат орау саласында абылданан задарды орындалуына ата баылау жасау. Экологиялы сараптама мемлекеттік немесе оамды негізде жзеге асырылады. Экологиялы сараптаманы негізгі аидалары – оны кілеттілігі, медицина-биология трыдан ауіпсіздігі, халы шаруашылыыны барлы салаларыны мддесін орайтындыы, ешкімге туелді болмауы жне іс-рекеттерді кешенді трде жргізу. Экологиялы сараптама міндетті трде за уаыт дамуа арналан бадарламалы жаттармен жне сызбансалармен амтамасыз етіледі. Сонымен бірге, Экологиялы сараптама жргізу шін техкика- экономикалы трыдан ылыми негізделген жне алдын ала жоспарланан жобалар мен жоспарлара негізделіп адаалау жасалынады. Блара оса рылыс, табиат байлытарын алпына келтіруге арналан, ндіріс орындарын, т.б. нысандарды айта жабдытау немесе оларды жмысын біржола тотату туралы жобалара талдау жасалынады. Табиатты тиімді пайдалану масатында белгіленген ережелерге жне дістемелік нсаулара сйене отырып, адамны іс-рекеттерін шектейтін жаттарды талдайды. Кейбір табии ауматардаы телімдерге ерекше оралатын табии ауматар мртебесін беру шін кешенді трде экологиялы зерттеу жмыстарын жргізуге немесе экологиялы апатты жне табиатты пайдалану кезінде ттенше жадайлара атысты материалдарды, шараларды жзеге асыруа арналан бадарламалара сараптама жргізеді. Табиата зияны жо жаа техниканы, технологиялы дістерді пайдалануа негізделген жаттарды талдау; табиатты тиімді пайдалану шін шетелдік ндіріс орындарымен, фирмалармен бірге жмыс істеуге ажетті жаттара сараптама жасалады. Экологиялы сараптама скери масаттаы ндіріс орындарыны, т.б. нысандарды жмыстарына да адаалау жасауа ылы. Экологиялы сараптама адамны барлы іс- рекеттеріні экологиялы ауіпсіздігін сатау масатын кздейді. Мемлекеттік Экологиялы сараптама Р оршаан ортаны орау министрлігіні жанынан рылан арнайы комиссияны сарапшылары арылы жзеге асырылады. оамды Экологиялы сараптаманы жеке оамды йымдарды йытысы болуы негізінде топтастырылан арнайы мамандар жргізеді. оамды негізде жргізілген Экологиялы сараптама мен мемлекеттік Экологиялы сараптама жргізетін мекемелер орытындылары бір-бірімен йлестіріліп отырады. азастанда арнайы “Экологиялы сараптама туралы” за абылданан (1997)
3. Атмосфералы ауаны сапасын баылауды нормалары.
Атмосфералы ауа сапасын нормалау- биосфераа ттасымен жне халы денсаулыыны ауіпсіздігіне кепілдік беретін, оршаан ортаа серді шекті рауалы нормативтерін бекіту масатында жзеге асады.
Зиянды заттар шін биосфераны р компонентіне арнайы белгіленген ШМК-ны шамалары бар.
Атмосфералы ауа:
- ШРКжз- жмыс зонасыны ауасындаы зиянды заттарды шекті рауалы концентрациясы, мг/м3. ол сегіз саатты жмыс кндік немесе затыы баса мерзім ішінде, яни аптасына 41 сааттан аспайтын уаыт аралыында, ызмет істеген барлы жылдар бойы азіргі жне кейінгі буындарды денсаулыын бзбайтын концентрация млшері. Жмыс зонасы деп ызметшіні траты немесе уаытша еденнен немесе жерден биіктігі 2м –ге дейінгі кеістікте болатын орнын айтады.
Ластаыш заттарды класын осы крсеткішке сйеніп анытайды. аіптілік класы ШРКжз маынасына арай 4 топа блінеді:
1 класс (ШРКжз< 0,1 мг/м3) - айрыша ауіпті;
2 класс(ШРКжз = 0-1 мг/м3)- жоары ауіпті;
3 класс(ШРКжз = 1- 10 мг/м3)- орташа ауіпті;
4 класс(ШРКжз = > 10 мг/м3)- болымсыз ауіпті.
Мысал ретінде, 3.2 кестеде кейбір зиянды заттара сипаттам берілген.
3.2 Кесте –елді мекендердегі атмосфералы ауа рамындаы кейбір зиянды заттарды шекті рауалы концентрациясы
| Код | Заттар | ауіптілік класы | ШРК, мг/м3 | |
| Максималды бірлік | Орташа тууліктік | |||
| Ккірт диоксиді | 0,5 | 0,05 | ||
| Ккіртсутек | 0,008 | - | ||
| Ккірт кмірсутк | 0,03 | 0,005 | ||
| Азот диоксиді | 0,085 | 0,04 | ||
| Аммиак | 0,20 | 0,04 | ||
| Ацетон | 0,35 | 0,35 | ||
| Бензол | 1,5 | 0,1 | ||
| Дихлорэтан | 3,0 | 1,0 | ||
| Изопропилбензол (кумол) | 0,014 | 0,014 | ||
| Пропилен | 3,0 | 3,0 | ||
| Фенол | 0,01 | 0,003 | ||
| Кміртек оксиді | 5,0 | 3,0 | ||
| Капролактам (аэрозоль) | 0,2 | 0,2 | ||
| Ксилол | 0,2 | 0,2 | ||
| Бенз(а)пирен | - | 1 г/м3 | ||
| Винилацетат | 0,15 | 0,15 | ||
| Сажа | 0,15 | 0,05 | ||
| Толуол | 0,6 | 0,6 | ||
| Стирол | 0,04 | 0,002 | ||
| Микроорганизмдержне микроорганизмдер - продуценттер | - | 5000 кл/м3 (ОБУВ) | 1 нг/м3 |
ШРК мб.- елді мекенні ауасындаы заттарды шекті рауалы максималды бір жолды концентрациясы, мг/м3.бл концентрация ауаны 20 минуттай жтанда адам организмінде рефлекторлы реакцияны туызбауы ажет;
ШРК от.-елді мекенні ауасындаы улы заттарды шекті рауалы орташа туліктік концентрациясы, мг/м3. Зиянды агентті адам организміне ткенде (демалу, тамапен жне т.б) олара атты ыпал жасамайтын е кп млшері.