Ерекше орауа алынан сулы,орманды территориялар

азастанда ерекше оралатын табии ауматар туралы за 1997 жне 2006 жылдары абылданды. Мндай Республикалы маызы бар ерекше оралатын табии ауматар йымдастырылу масаттарына жне табиат корау ережелеріне сйкес бірнеше топа блінеді.

Биосферадаы экожйелерді бастапы алпын сатап калу жне корау тірі организмдерді сан алуан трлілігін сатау мселелерімен тыыз байланысты.

Ерекше коралатын табии ауматара биосфералы орытар, мемлекеттік табии орытар, мемлекеттік лтты табии саябатар, орыты айматар, корышалар жне т.б. табии нысандар жатады. Соы деректер бойынша дние жзіні 100-ден астам ірі мемлекеттерінде 1000-нан астам ерекше оралатын табии ауматар йымдастырылан. Мндай ауматарды жалпы клемі 230 млн га жерді алып жатыр. Бл жер бетіндегі рлыты 1,6%-на те.

* Мемлекеттік лтты орытар.

* Мемлекеттік лтты табии саябатар.

* Мемлекеттік табии резерваттар.

* Мемлекеттік корыты айматар.

* Мемлекеттік табии орышалар.

* Мемлекеттік табиат ескерткіштері.

* Мемлекеттік зоологиялы батар.

* Мемлекеттік ботаникалы батар.

* Мемлекеттік дендрологиялы батар жне т.б.

Биосфералы орытарды аумаы бірнеше белдемдерге (ішкі, шекаралы жне шаруашылы) блініп, ылыми зерттеу жмыстары жргізіледі. азір дние жзінде 350-ге жуы биосфералы оры йымдастырылан азастандаы оралжын жне Наурызым орытарына биосфералы оры мртебесі берілген.

Асу-Жабаылы, Алматы, Маракл жне Батыс Алтай орытары таулы алапты табиат байлыын орайды. Мысалы, Асу-Жабаылы орыында сарыбауыр аясыз кесіртке, нді жайрасы, Алматы орыында оратмсы, ілбіс, т.б. оралады. Ал Алакл орыында ара мойна шаала, т.б. орауа алынан.

Бізді елімізде ерекше коралатын табии ауматарды негізгі трі — мемлекеттік табии орытар. орытар ылыми мекемелер атарына жатады. оры аумаында ешандай шаруашылы жмыстары жргізілмейді, онда тек ылыми-зерттеу жмыстары ана жргізіледі. Сондытан оры аумаында жоары білімі бар арнайы мамандар ылыми зерттеу жмыстарымен айналысады. азір азастанда 10 мемлекеттік табии оры бар. Далалы аймата йымдастырылан Наурызым, стірт жне Барсакелмес орытары шлді айматы табии бірлестіктерін орау масатында йымдастырылан. Бл орыта 1953 жылы Трікменстаннан келініп лан жерсіндірілді. Алтынемел лтты табии саябаында да жерсіндірілген. Ал оралжын орыы сулы-батпаты алкапты табиат байлыын орайды. Келешекте Торай, Сарыопа жн Тарбаатай орытарын йымдастыру кзделуде.

лтты табии саябатарда табиат орау жмыстарымен бірге табиат орауды насихаттау, экологиялы білім мен трбие беру, туризмді гіттеу жмыстары оса жргізіледі. Елімізде 10 лтты табии саяба йымдастырылан.

Табии орышалар — белгілі бір ерекше табии ауматардаы барлы табиат байлытарын кешенді корауа немесе сімдіктер мен жануарларды жеке трлерін корау масатында йымдастырылады. Сондытан орышалар кешенді, зоологиялы, ботаникалы, геологиялы жне т. б. деп блінеді. Кейде орышалар уаытша (он не жиырма жыл мерзіміне) немесе траты трде йымдастырылады. орышаларда табиат корау жмыстары онша ата трде жргізілмейді жне шаруашылы жмыстарды жекеленген трлеріне ана тыйым салынады.

Табиат ескерткіштері — кбіне тарихи-табии жне ылыми мні зор жеке табиат нысандарын ана (сімдіктерді, жануарларды жеке трлері, гірлер, сарырамалар жне т.б.) орауды кздейді. Оларды ылыми-танымды мніне ерекше кіл блінеді. Елімізде республикалы мні бар "аз она" (Ертіс зеніні жаалауында), "Шарын шаан тоайы", "Шынтрген шыршалары" (Алматы облысында) "Баум тоайы" (Алматы аласында) жн т.б. табиат ескерткіштері бар

Ерекше оралатын табии ауматарды жаа трі — табии резерваттар. Елімізде Ертіс зеніні алабындаы реликті араайлы ормандарды орау масатында 2003жылы "Ертіс орманы" жне "Семей орманы" деген табии резерваттар йымдастырылды. Табии резерваттарда орыты белдем де, шаруашылы жргізілетін алаптар да бірге оралады. Табии резерваттарда, негізінен, биологиялы сан алуан трлілікті сатауа жне оны алпына келтіруге айрыша кіл блінеді.

Ерекше оралатын табии ауматар – оршаан табии ортаны орауа байланысты мемлекет жне жеке адамдар тарапынан арнайы блініп орауа алынан жер телімдері мен су айдындарыны жеке блімдері. азіргі кезде дние жзінде Ерекше оралатын табии ауматарды саны 13 мынан асты, бл Жер бетіні 8,5 %-ына те. Халыар. жіктеу бойынша Ерекше оралатын табии ауматар 10 топа блінеді: 1. ата трде оралатын табии-ыл. резерваттар; 2. лтты саябатар; 3. Табиат ескерткіштері мен табиатты ерекше крікті нысандары; 4. Табиат орауа арналан резерваттар; 5. оралатын ландшафтылар; 6. Табиат ресурстарын сатауа арналан резерваттар; 7. Антропол. резерваттар (адамны іс-рекеттерімен жасалан нысандарды орау); 8. Жергілікті жерді зіне тн табиаты оралатын жне трлі масатта пайдаланатын ауматар; 9. Биосфералы резерваттар; 10. Бкіллемдік маызы бар тарихи жне табии орындар.