Тркі ркениетіндегі Оыз мемлекетіні орны мен рлі.

Оыз мем­ле­кеті (IX-XI . ба­сы)

арл аана­тыны солтстік-ба­тыс жаын­да, Сыр­да­ри­яны ор­та жне тменгі бойын­да, оан жаласып жатан Ба­тыс азастан да­лала­рын­да IX-X асыр­ларда Оыз тай­па­лары­ны ежелгі фе­одал­ды мем­ле­кеті алып­тасты. Оыз­дарды ата-ба­бала­рыны уелгі оныс­танан жер­лері Ыс­тыклді маы. Оыз­дар IX асыр­да Сыр­да­рия бойына келіп ор­на­ласа­ды, біра он­даы кан­гар-пе­ченег бірлестігімен за уаыт соысуа ту­ра ке­леді. Махмд ашари Оыз еліні 22 кейбір де­рек­терде 24 тай­паа блінгенін жне р тай­па­ны з белгі таба­сы мен туы боланын ай­та­ды.

IX асыр­ды аяы мен X асыр­ды бас кезінде оыз тай­па­лары Сыр­да­ри­яны ор­та аысы­нан Еділді тменгі бойына дейінгі ора­сан ке жер­лерді ме­кен­дейді. Оыз­дарды оныс рістері Ырыз, Орал, Ембі, Ойыл зен­деріні бой­ла­рын­да, Сыр­да­ри­яны ара­тау ба­урай­ла­ры мен Ис­фиджаб шегіне дейін жет­кен. Олар Сыр­да­ри­яны ор­та жне тменгі аысы бойын­да, арал ірі мен шыыс Кас­пий ай­маын­да шоыр­ла­нып оныс тепті.

X асыр­да Оыз мем­ле­кетіні ас­та­насы – Ян­ги­кент не­месе Жаа Гу­зия деп ата­латын ала бол­ды. Ол има да­ласы арылы Са­рысу, Есіл жне Нра бой­ла­рына ба­ратын са­уда жо­лыны стінде ор­на­ласан. Оыз мем­ле­кеті зіні са­яси жне ле­уметтік трмы­сы жаынан кне фе­одал­ды мем­ле­кет бол­ды. "Жабы” атаы бар жоары би­ле­уші Оыз мем­ле­кетіні бас­шы­сы бо­лып са­нал­ды. Оыз жабыла­рыны орын­ба­сар­ла­рын Кл-еркін деп атаан. Жоары би­ле­ушілер ор­ны мра­гер­ге беріліп отыран. Оыз хан­да­рын сай­лау кеес­терде ткізілген. Жабуды "инал” де­ген атаы бар з мра­гер­лері болан. Жас кезінде олар­ды трби­елеу шін ар­найы амор­шы­лар (ата­бек­тер) таайын­далан. Оыз жабыла­рыны йел­дері са­рай маын­даы мірде ай­тар­лытай рл атаран. Олара "атын” де­ген ата берілген. Са­рай­да ске­ри кеес­ке сйенетін оыз скеріні бас­тыы (Сю­башы) маыз­ды орын алан.

965 жы­лы Оыз жабуы Ки­ев князі Свя­тос­лав пен одата­сып ха­зар­ларды талан­да­ды. 985 жы­лы оыз­дар Орыс князь­да­рымен бірігіп, Еділ Булари­ясын кй­ре­те жеді. IX-X асыр­ларда Оыз мем­ле­кетінде ескі ру­лы-тай­па­лы инс­ти­тут­тарды тез ыды­ра­уы жадайын­да пат­ри­ар­хатты-фе­одал­ды аты­нас­тар да­мыды. X асыр­ды аяы мен XI асыр­ды бас кезінде Оыз елінде алым-са­лыты ти­янаты трде жи­нап оты­ру жйесі орын ал­ды, бл – мем­ле­кет­те траты басару ап­па­раты­ны рыланын крсе­теді. Оыз­дарды кпшілігіні бас­ты ксібі кшпелі мал ша­ру­ашы­лыы бол­ды. Оыз тай­па­лары­ны бір блігі Сыр­да­ри­яны тменгі бойын ыс­тап, жай­лауа Кас­пий маын­даы да­лаа кшкен. Оыз­дар негізінен жылы, ой, ешкі, си­ыр, гіз, тйе сірген. сіре­се, ой сіру ша­ру­ашы­лыы маыз­ды рл атаран. Сон­дай-а оыз бай-фе­одал­да­ры жер айыс­тыран алы жылы йірлерін стаан. Кшпелі оыз­дар тйе, оны ішінде айыр ркешті ірі тйелер сірген. Оыз­дар ашы­лыпен де ай­на­лыс­ты. Оыз ке­дей­лері Арал теізінен, Сыр­да­ри­ядан, таы баса да зен­дерден ба­лы аулап ксіп ылан. ала­лар­даы й­лер кбіне тас­тан, ааш­тан, амыс­тан трызыл­ды. Оыз­дарды Сыр­да­ри­яны тменгі аысын­да Жан­кент, Жент, Жу­ара, ал Сыр­да­ри­яны ор­та аысын­да ар­на, Сткент, Фа­раб, Сыана жне Са­уран т. б. ала­лары болан. Олар­да олнер ксібі, со­ны ішінде мал німдері мен шикізат­тарды деу да­мыды. Оыз­дарда мы­рашы­лы ндірісі де ркен­деді. Олар ме­кен­дейтін ауматар­да темір, кміс, ал­тын, мыс жне асыл тас­тар ндірілді.

XI асыр­ды ба­сын­да Оыз мем­ле­кеті лды­рай бас­та­ды. Оан алым-са­лыты жыртыш­тыпен аяусыз жи­науа на­разы­лы білдірген оыз тай­па­лары­ны ктерілісі се­беп бол­ды. Бл жадай X асыр­ды екінші жар­ты­сын­да кімет ба­сына кел­ген ли­хан­ны билік ран кезіне жа­тады. Жабыны кіметіне ар­сы ха­лы на­разы­лыын, Жент маына келіп оныс­танан салжтар­ды ксем­дері пай­да­лан­ды. Салж ксем­дері Ян­ги­кент­тегі оыз би­ле­ушілеріне ар­сы ктерілісті бас­тап, Жент ала­сын ба­сып ал­ды, біра оны за стап тра ал­ма­ды. Осы кез­де ел ба­сына ли­хан­ны мра­гері Шахмлік келіп, мем­ле­кет едуір кшейді. 1041 жы­лы оыз­дар Хо­резмді жа­улап ала­ды. Алай­да, ара­да екі жыл ткен­нен кейін оыз­дарды соы жабысы Шахмлік салжтар­ды олы­на тсіп лтіріледі. Салжтар­мен жргізілген за жылы соыс­тар Оыз мем­ле­кетін ат­ты лсіретті. Аяын­да келіп Жабы мем­ле­кеті ып­ша тай­па­лары­ны соысы­нан біржо­лата ла­ды. Оыз­дарды бірсы­пыра топ­та­ры осы­дан кейін Шыыс Еуро­паа, Кіші Азияа оныс аудар­ды. Енді біра­зы Ор­та Азияа, Отстік азастан­даы ара­хан улетіні жне Хо­расан­ны салж би­ле­ушілеріні ол ас­ты­на кшті. Ал XI асыр­ды ор­та­сын­да ып­шатар талан­даан оыз­дарды кейбір ал­дыта­ры кейін ке­ле Дешті ып­шатар­ды тркі тілдес тай­па­лары­на сііп кетті.