Арахан мемлекетіні алыптасыуы:феодалды атынастар жне леуметтік рылымы.

ара­хан мем­ле­кеті (942–1210 жж.)

ара­хан аана­ты Шыыс Тркістан, Жетісу, Сыр­да­рия, Та­лас, Шу ірін тты оныс етті. Оны ры­луы 940 жыл­дан бас­та­лады. аанат­ты ор­та­лы ас­та­насы Шу зені бойын­даы Ба­ласан, кейінірек Ор­да­кент (Та­раз) ала­сы. ара­хан мем­ле­кетіні зген, Мер­ке, лан сияты ала­ларын­да ірі алып­са­тар ал­па­уыт­тар мен олнершілер ме­кен­де­ген.

ара­хан улетіні негізін са­лушы Сат Бора­хан (915–955жж.) бо­лып есеп­телінеді. Ол арл хан­дыыны іргесін ктеріп, мрте­бесін асы­рушы­лар­ды бірі – Білге л адыр­ханны не­мересі. Сат Та­раз жне ашар ала­ларын зіне ара­тып, 942 жы­лы Ба­ласандаы би­ле­ушіні ла­тып, зін жоары аан деп жа­ри­ялай­ды. Мем­ле­кетті кшеюіне ар­лы, шігіл, яг­ма тай­па­лары лкен лес ос­ты. Сат лген­нен кейін билік оны ба­ласы Мсаа кшті, ол 960 жы­лы ара­хан мем­ле­кетіні халын ис­лам дініне арат­ты. Оны ас­та­на ала­сы ашар бол­ды. Сатты екінші ба­ласы Слей­мен-ілек Ба­ласанды иеленді. Кейін бл ірді оны лы Ха­сан Бора-хан мра етіп ал­ды. Мса лген со, ара­хан жеріндегі жоары аан атаы оны ба­ласы ли Ар­сы­лан хана кшті. 990 жы­лы ара­хан би­ле­ушілеріні бірі Ха­сан (Ха­рун) Бора хан Ис­фиджаб­ты баын­дырды. Ал 992 жы­лы ара­хан­дытар шыыс­та Хо­тан­ды, ба­тыс­та Бха­раны ба­сып ал­ды. 999 жы­лы ара­хан би­ле­ушісі ли Ар­сы­лан­ны ба­ласы На­сыр Ор­та Ази­ядаы Са­мани­лер мем­ле­кетіне соы берді. ара­хан хан­дыы за соыс­тардан кейін 1004–1005 жыл­да­ры Муере­нахр жерін тгел­дей зіне арат­ты. Осы­дан кейін ара­хан мем­ле­кеті XI-асыр­ды 30 жыл­да­ры Шыыс жне Ба­тыс аана­ты бо­лып екіге блінді:

1. Жетісу жне Шыыс Тркістан жері Шыыс аана­тына арап, оны ор­та­лыы уелі Ор­да (Ба­ласана жаын), кейін ашар ала­сы бол­ды.

2. Муере­нахр жер­лері – Ба­тыс аана­тына арап, оны ор­та­лыы зкент, кейінірек Са­маранд бол­ды.

ара­хан мем­ле­кетінде жоары кімет билігі ха­кан­ны олын­да болан. Ол мра­герлікке алып отыран. ара­хан фе­одал­ды оамы­ны стем тап кілдеріне ха­кан­ны рпата­ры тегіндер, ілек хан­дар, бек­тер, нмен­герлер, нкер­лер жатан. Хана е жаын адам­дарды бірі узір болан. Узір жоары би­ле­ушіні е жаын кмекшісі жне кеесшісі бо­лып са­нал­ды. Хан са­райы, оны бас­ты ор­да­сы мем­ле­кеттік жне кімшілік басару ор­та­лыы бо­лып есеп­телді. ара­хан мем­ле­кетіндегі аса маыз­ды ле­уметтік-са­яси инс­ти­тут ске­ри-мра­лы жйе болан. Мем­ле­кет бірне­ше лес­терге блінді. Олар­ды бас­ты­лары: Та­раз, Ис­фиджаб, Ба­ласан. Хан мем­ле­кеттік не­месе ске­ри ыз­меті шін фе­одал­дара жер беріп, сол жер­дегі ха­лытан са­лы жи­науа рсат ет­кен. Мндай жер­лер ик­та, ал оны иеле­нуші мук­та деп аталан. ара­хан­дардаы жер иеле­нуді таы бір кп та­раан трі ске­ри – лестік жер­лер. Ол ске­ри ыз­мет шін берілген. ара­хан фе­одал­ды оамын­да ша­ру­алар­ды ана­уды бір трі – жала лестік жер бе­ру орын алан. Араб-пар­сы де­рек­терінде лестік жер алан ша­ру­алар мзар­лар не­месе барзгар деп аталан. лес­кер жер­ден алынан німні денін са­лы трінде мем­ле­кет­ке жне жер иелеріне тлеп отыран. Ша­ру­алар­ды ана­уды екінші бір трі – ком­менда­ция жер иелігі. Оны мні: лсіз адам зіні жер телімін кштіні амор­лыына бе­реді, ол кшті адам лсіз адам­ды басалар­дан орауа тиіс.

азастан­ны отстік-шыыс жне отстік аудан­да­рын ме­кен­де­ген ара­хан­дытар кшпелі жне жар­ты­лай кшпелі мал ша­ру­ашы­лыымен ай­на­лыс­ты. Мал ша­ру­ашы­лыын­да жылы сіру же­текші орын ал­ды. ара­хан мем­ле­кетіні ра­мына ен­ген тркі тай­па­лары отар-отар ой ста­ды, сон­дай-а тйе, ешкі, ірі ара сірді. Оты­рышы, жар­ты­лай оты­рышы трік тай­па­лары­ны біра­зы егіншілікпен де ай­на­лыс­ты. Олар та­ры жне баса да днді даыл­дар сірді, оты­рышы­лар ала мде­ни­етімен ара­ласып, ала халын то­лытыр­ды. ала­лар­да олнер ксібі, сіре­се кзешілік кеінен да­мыды. Олар ашы­лыпен де ай­на­лысан. Сон­дай-а Сыр­да­рия, Іле, Шу, Та­лас зен­дерінен ба­лы аулау ай­тар­лытай рл атар­ды.

XI асыр­ды аяына арай ара­хан мем­ле­кеті соыс­тармен жне фе­одал­ды иеліктерді одан рі блшек­те­нуімен бай­ла­ныс­ты лды­рай тсті. XII асыр­ды 30-шы жыл­да­ры Шыыс ара­хан иелігін, Жетісу­ды жне азастан­ны отстігін шыыс­тан кел­ген ки­дан­дар жа­улап ал­ды.