Орта асырды этносаяси тарихындаы ыпшатарды рлі.

ып­ша хан­дыы (XI . — 1219 ж.)

ып­шатар ту­ралы алашы ха­бар ытай­ды жаз­ба де­рек­терінде кез­де­седі. ып­шатар е уелі Ал­тай, Са­ян та­ула­рыны ба­урай­ла­рын ме­кен­де­ген. VII асыр­да олар азастан жеріне Ал­тай­даы те­лэ тай­па­лары­ны ра­мын­да оныс ауда­рып кел­ген. VII-X асыр­ларда азастан аумаын­да ып­ша эт­ни­калы ауым­дастыыны заа со­зылан алып­та­су про­цесі жрді.

азастан жерінде ып­ша эт­ни­калы ауым­да­су­ын ш ке­зеге бліп арауа бо­лады. Бірінші ке­зе,ып­шатар­ды има тай­па­лы одаын­да бо­луы: VII асыр­ды екінші жар­ты­сы – VI­II асыр­ды соына дейін. Екінші ке­зе:VI­II асыр­ды аяы – XI асыр­ды ба­сы. Бл кез­де ып­шатар Ал­тай жне Ертістен Орал та­ула­ры мен Еділге дейін оныс тепті. ып­ша тай­па­лы Одаына Мал­жар жеріндегі ман­дар жне има тай­па­лары кірді. ып­шатар Сыр­да­рия, ара­тау бойын­даы ала­лар­ды здеріне баын­дырды. XI асыр­ды ор­та кезінен бас­тап ып­шатар азіргі Вол­га­дан (Еділден) ба­тыса арай жыл­жы­ды, сйтіп шыыс Еуро­па ел­дерімен, орыс княздіктерімен, Ви­зан­ти­ямен, Венг­ри­ямен шек­тесті. лан-бай­та ып­шатар ме­кен­де­ген жер­лер "Дешті ып­ша”, яни ып­ша да­ласы деп атал­ды. Ал ып­шатар­ды зі Ба­тыс Еуро­па де­рек­терінде ман­дар, орыс жыл­на­мала­рын­да по­лов­цы­лар деп крсетілді.

XI асыр­ды екінші жар­ты­сынан бас­тап 1219 жыла дейін ып­ша тай­па­лы одаы да­му­ыны шінші ке­зеі жрді. Осы кез­де ып­ша хан­да­рыны мрте­бесі, кш-уаты сті. Олар­ды эт­ни­калы ра­мы згеріп, има, ман, ер­те­дегі башрт, оыз т. б. тай­па­лар кірді. Сон­дай-а ып­шатар­ды эт­нос бо­лып алып­та­су­ына трік тілді алы­лар, ран­дар, Шыыс Тркістан­нан кел­ген ба­ят­тар, тргеш­тер, арлтар, шігілдер серін тигізді.

Бл кез­де ып­ша хан­да­ры з жер­лерін отстікте Та­раз ала­сына дейін жеткізіп, ара­хан­дытар­мен шек­тесті. Олар­ды ара­сын­даы ше­кара – Балаш клі жне Алакл ой­па­ты бол­ды. XII асыр­да ып­ша тай­па­лары Ал­тай­да, Ертісті жоары жаын­да най­ман­дармен, алы­лар­мен, ке­рей­ттер­мен шек­тесті, солтстікте ырыз­дар жне ха­кас­тармен крші бол­ды. ып­ша тай­па­лары­ны ба­сын­да аан, одан тмен арай хан, тар­хан, басаа, бек, бай­лар трды. ып­ша оамы ле­уметтік жне сос­ло­ви­елік жаынан те болан жо. Негізгі тесіздік мала де­ген же­ке меншік еді. Жылы бас­ты бай­лы бо­лып са­нал­ды. Тменгі тапа ма­лы аз ша­ру­алар, ке­дей­лер жат­са, ал ола тскен ттын­дар л ретінде пай­да­ланыл­ды. Мал рлау ата жа­залан­ды. Же­ке меншіктегі мала ру­лы-тай­па­лы белгілер са­лын­ды. Ма­лынан айырылан, не­месе кшу ммкіндігін жоалтан ып­ша ке­дей ша­ру­ала­ры оты­рышы трын­дар — жа­татар ата­рына кшті. Біра олар жеткілікті млшер­де мал жи­нап алы­сымен, ай­та­дан кшпелі ша­ру­ашы­лыа ауысып отыр­ды.

ып­ша хан­да­ры Ор­та Азия мем­ле­кет­терімен, сіре­се Хо­резм шах­та­ры жне салжтар­мен та­бан­ды крес жргізді. 1065 жы­лы салжтар­ды би­ле­ушісі Алып Ар­сы­лан ып­шатара ар­сы Маыс­тауа ша­бу­ыл жа­сай­ды. ып­шатар­ды жеіп баын­дыран­нан кейін, ол Жент пен Са­урана жо­рыа шыады. Соыс­та жеіліс тапан ып­ша тай­па­лары­ны бір блігі Хо­расан салжта­рына туелділікке тсті. 1096 жы­лы "діретті” хан бас­таан ып­ша бірлестігіні скер­лері Хо­резм­ге ар­сы жо­ры жа­сады, біра ол стсіздікпен аятал­ды.

XI . аяы – XII . бас кезінде Жент, Ян­ги­кент, тменгі Сыр­да­ри­яны таы баса ала­лары ып­ша ксем­деріні олы­на араан. Хо­резм­шах Ат­сыз (1127–1156 жж.) Жентті жа­улап ала­ды, со­нан со солтстікке арай бет алып, з ара­уына Маыс­та­уды да оса­ды. 1133 жы­лы Жент ала­сынан Дешті ып­ша да­ласы­на те­редеп жо­ры жа­саан Ат­сыз ып­шатар­ды ой­сы­рата жееді. Осы кез­ден бас­тап ып­ша хан­дыыны ыды­ра­уы бас­та­лады. Оан се­беп болан негізгі жй­ттер: ып­ша тай­па­лары асйек­теріні ара­сын­да Хо­резмді жата­ушы­лар­ды кбеюі, ып­шатара ар­сы алы­лар­ды аса ірі бірлестігіні ры­луы, кімет билігі шін за­ра улетті ырыс­ты кшеюі еді.

Бл жадай­ды Хо­резм би­ле­ушілері, сіре­се Те­кеш пен Мхам­мед жан-жаты пай­да­лануа ты­рыс­ты. Олар ып­ша би­ле­ушісі адыр-Бке хан мен оны не­мере інісі Алып-Де­ректі ара­сын­даы бітіспес та шін та­лас­ты пай­да­лан­ды. ып­шатар­ды ор­та­лыы Сыана ала­сын ба­сып алуа ре­кет жа­сады. 1195 жы­лы Те­кеш (1172–1200 жж.) з ойын іске асы­ру шін Сыанаты басарып отыран адыр-Бке хана жо­рыа ат­танды. Біра, шайас кезінде Хо­резм ша­хыны тріктерді ран тай­па­сынан рылан сар­базда­ры адыр-Бке хан­мен келісіп, со­ны жаына шыып ке­теді. Осы­дан кейін талан­далан скеріні ал­дыымен Те­кеш Хо­резм­ге ай­тып ора­лады. 1198 жы­лы Те­кешті лы Мхам­мед Алып-Де­рек­пен одата­сып адыр-Бке хана ар­сы ай­та жо­ры жа­сады. Соыс ба­рысын­да адыр-Бке жеіліп, Хо­резм­ге жеткізілді. Хан билігі енді Алып-Де­рек­ке кшті. ып­ша ха­ныны одан рі кшейіп ке­туінен орыан Те­кеш адыр-Бке хан­ды бо­сатып, оан Хо­резмні кп скерін беріп, Алып-Де­рек­ке ар­сы ат­тандыр­ды. Шайас­ты ба­рысын­да Алып-Де­рек скер­лері жеіліске шы­рады, біра ып­ша билігін олы­на алан адыр-Бке хан­ны зі де Хо­резм­шаха туелді бо­лып шыты. Хо­резм би­ле­ушілері йел­дерін алы мен ып­шатар­ды хан улет­терінен алып отыран.

Хо­резм ша­хы Мхам­мед (1200–1220 жж.) з мем­ле­кетіні ра­мына XI­II . бас кезінде Сыана жерін осып ала­ды. Сыана иелігінен айыры­лып аланы­на ара­мас­тан ып­ша хан­да­ры Хо­резм­ге ар­сы кресін жалас­ты­ра берді. 1216 жы­лы ып­ша би­ле­ушісі айыр­хана ар­сы ат­танан ске­ри жо­рыта­рыны бірінде ол Ырыза дейін же­теді. Осы кез­де ол Торай да­ласын­да ып­шатар еліне ашып кірген меркіттерді уалап ке­ле жатан Шыыс­хан олы­мен сотыысып ала­ды. Бл моол­дарды азастан жерінде алаш рет бо­луы еді, сйтіп моол басын­шы­лыыны дуірі бас­та­лады.

ып­шатар­ды бас­ты ша­ру­ашы­лыы мал сіру бол­ды. Олар жылы, ой, си­ыр, гіз, тйе сірді. Жылы мен ой ба­сым болан. Жылы бас­ты клік ра­лы жне ып­шатар си­ыр мен ой етінен жылы етін ар­ты крді. Ба­тыс азастан ай­мата­рын­да ып­шатар­ды же­келен­ген топ­та­ры тйе ша­ру­ашы­лыымен де шыл­данан. ып­шатар ашы­лыпен де ай­на­лысан. Олар а аулаан­да са­да пен же­беден баса ла­шын, бркіт сияты стар­ды, жйрік та­зылар­ды пай­да­ланан. Баалы а терілерін ып­шатар баса ел­дерге шыарып, са­уда аты­насын жргізген. А аула­умен атар ып­шатар­ды зен мен кл жаала­ула­рын­да тра­тын­да­ры ба­лы аула­умен шыл­данан, олар кішке­не айы, ке­мелерді пай­да­ланан. ып­ша оамын­да мал­сыз ке­дей­лер егіншілікпен, со­ны ішінде зен бой­ла­рын­да су­ар­ма­лы егіншілікпен ай­на­лысан. ып­шатар негізінен та­ры сірген. Олар жетіспе­ген ас­тыты Ор­та Ази­яны егіншілерінен мал ша­ру­ашы­лыы німдеріне айыр­бастап алып отыран. ып­шатар­да й ксібі, олнер жасы да­мыан.