Монол дуіріне дейінгі дебиет пен ылым.Шыысты лы алым энциклопедисттері.

X асыр­да жаз­ба де­би­ет алып­та­са бас­та­ды. IX-XII асыр­ларда ис­лам дініні та­ралу­ына бай­ла­ныс­ты де­би жне ылы­ми шыар­ма­лар араб тілінде жа­зыл­ды.

Жсіп Ба­ласани XI. (1021–1075 жж.) «тты білік» дас­та­нын дайын­дауа 30 жы­лын ар­нап, 1 жа­рым жыл­да жа­зып шыан (1069 ж.). Дас­танда мір срген ор­та­ны шын­дыы, ле­уметтік топ­ты оам­ды тсінігі мен са­яси тжы­рымы берілген. Баыт­ты бо­луды негізі – білім деп тйіндейді. Ба­ласани ебегін Слей­мен Арс­лан хана сыйа тар­тып, лы хас-ха­жип атанан.

Махмт ашари XI. (1030–1090 жж.) 1072–1074 жыл­да­ры жа­зылан «Ди­уани лат ат-трік» («Трік тілдеріні сздігі») ат­ты ебегі тілта­ну ылы­мына лкен лес ос­ты. Бл шыар­ма – тркі тілдес ха­лытар­ды трмыс-тіршілігі, дет-рып, тілі ту­ралы та­рихи де­рек. Тркі тілдес ха­лытар­ды эн­цикло­педи­ясы атан­ды. Бл ебек алым А. Еге­убай­ды ауда­ру­ымен 1997–1998 жж. аза тілінде жа­ры крді.

ожа Ах­мет Иас­са­уи XII . (1103–1167 жж.) Ор­та асыр­лардаы аза по­эзиясы­ны со­пылы баытын да­мытан тла. Ах­мет Иас­са­уи XII асыр­да мір срген. міріні кбі Сай­рам мен Иасы­да (Тркістан) теді. Бха­ра ала­сын­да діни білім алан ол, Тркістан ала­сын­да ис­лам дінін уаыз­дай­ды. Бл кез азастан жерін ис­лам дініні жаадан та­рала бас­таан уаыты бо­латын. ожа Ах­мет Иас­са­уиды бас­ты шыар­ма­сы «Ди­уани хик­мат» (Да­налы жайын­даы кітап) 4 том­нан ралан. Ол 63 жаса, яни Пайам­бар жа­сына жет­кеннен кейін зінше о дни­еде мір среді. Жер ас­ты апас­та алан мірін ткізеді. Ах­мет Иас­са­уи зіні ста­зын Арыс­тан баб­ты ат­ты рмет­те­ген. XIV асыр­да Аса Темір Тркістан ала­сын­даы ожа Ах­мет Иас­са­уиді бейітіні ба­сына лкен ма­зар салызан. Сон­дытан бл жер мсыл­мандар­ды «екінші Мек­кесі» аталан. «Ме­дине­де Мхам­мед, Тркістан­да ожа Ах­мет» де­ген сз со­дан алан.

Слей­мен Баырани XII . (Хакім ата) Ах­мет Йас­са­уиді шкірті, Йасы­да 1104 жы­лы дни­еге келіп, 1186 жы­лы Баыран ыс­таын­да ай­тыс болан. «Дни­ені аыры» («Аыр за­ман») ебегінде тірге се­нуді уаыз­дап, ру­хани та­залыа ндейді. «Ди­уани хик­мет» жне «Дни­ені аыры» ебек­тері жзде­ген жыл­дар бойы Ор­та Азия мен азастан­ны мед­ре­селерінде оулы ретінде пай­да­ланыл­ды.

Ах­мет Игіне­ки XII . То­лы есімі диб Ах­мед ибн Махмд Игіне­ки. Тркістан маын­даы Игінек де­ген жер­де дни­еге кел­ген. Араб, пар­сы сияты шыыс тілдерін жетік мегер­ген. Ах­мет Игіне­ки XII асыр­да «Хаиат­та» сияты шыар­ма­лар жазан. Шыар­ма­лары аиат, адам­гершілік сияты ру­хани ой­лар­ды ам­ти­ды. «Хаиат­тар ха­дисі» 14 та­ра­удан, 235 бет­тен ралан. Бас­ты таыры­бы – адам­гершілік. Оны кіта­бы тек 1985 жы­лы ба­сылып шыады.

бу На­сыр л-Фа­раби IX-X . (870–950 жж.) Ор­та асыр­даы лы ой­шыл бу На­сыр л-Фа­раби Сыр­да­рия зеніні жаасын­да ор­на­ласан Оты­рар (Фа­раб) ала­сын­да 870 жы­лы дни­еге кел­ген. То­лы аты-жні – бу На­сыр Мхам­мед ибн Уз­ла Тар­хан. Асан білімділігімен «Шыыс­ты Арис­то­телі» атанан эн­цикло­педист алым л-Фа­раби Бха­ра, Са­маран, Да­маск, Бадат, Алек­санд­рия ала­ларын­да з білімін жетілдірген. Ол – фи­лософ, ма­тема­тик, та­рих­шы, фи­зик, аст­ро­ном, асан да­рын иесі. Араб, грек, пар­сы тілдерін еркін мегер­ген. Ар­хи­мед, Арис­то­тель, Евк­лид, Пи­фагор ебек­терін зерт­те­ген. Алек­санд­рия, Оты­рар кітап­ха­нала­рынан нр алан. Оны йгілі «ылым­дар эн­цикло­педи­ясы», «ылым­дарды шыуы», «Жлдыз­дар бойын­ша бол­жа­улар», «Мсе­лелерді тпкі мазмны», «Ва­куш ту­ралы трак­тат» т. б. ебек­тері та­маша ылы­ми жетістіктер екені белгілі. ып­ша тай­па­сынан шыан лы ой­шыл л-Фа­раби 950 жы­лы

Да­маск (Шам) шаарын­да ай­тыс бол­ды.

бу Рай­хан л-Би­руни X-XI . (973–1050 жж.) бу Рай­хан Би­руни 973 жы­лы Хо­резм ор­та­лыы ият ала­сыны маын­да туан. Ол – ма­тема­тик, фи­зик, ге­олог, фи­лософ, аст­ро­ном, эт­нограф, аын, эн­цикло­педи­ялы білімі бар алым. Ор­та асыр­даы ылым­да араб, пар­сы, грек тілдерін мегер­ген 22 жас­таы Би­руниді аты ша­рытаан, 150-ден ас­там кітап­ты ав­то­ры. Дни­ені ге­лицентрлік жйесін, де­нені Жер­ге тар­ты­лысын, Жерді кнді ай­на­латы­нын Би­руни Га­лилей, Ко­пер­ник, Ньютон сияты ор­таасыр­лы ба­тыс алым­да­рынан 500–600 жыл брын айтан. Хо­резм­де билік ран аз­на­ны ол ас­ты­на 33 жыл ебек етеді. 600-ден ас­там ала­ны ко­ор­ди­нат­та­рын анытап шыара­ды жне гло­бус жа­сай­ды. «Аст­ро­номи­ялы кілт», «Ежелгі ха­лытар­ды хро­ноло­ги­ясы», «Ми­нерал­дарды сы­баалы сал­маын та­бу ере­желері» ат­ты ебек­терді жа­зады.