Ортаасылы А Орда мен Моолстан мемлекеттері.

А орда мемлекеті

аза жеріндегі Монол империясыны ыдырауына байланысты,жергілікті этникалы топтардан рылан мемлекеттер пайда болды.Соларды бірі –XIII мен XV басында ШыысДешті ыпшата мір срген А Орда мемлекеті.А Орда- аз аумаында монолдардан кейінгі рылан алашы мемл.Орталыы Сырдария зеніні орта аысы бойында орналасан Сыана аласы.АО аумаы Жошы ханны екі баласы Орда Ежен мен Шайбан хандарды жерін амтыды.АО Жайы зенінен Бат Сібір ойпатына дейінгі,Сырдарияны орта жне тменгі аысы аралыындаы ке-байта ауматы алып жатты.АОжергілікті трік тілдес тайпалардан рылан патриархалды-феодалды мемл.XIV 2-жартысында Ерзен мен Мбарак хандар тсында АО Алтын Ордадан бліне бастайды,сіресе Орыс хан кезінде Алтын Ордадан млде ошауланады.Мбарак хан 1327-1328 жж з атынан Сыана аласында теге сотырады.Алтын Орда билеушілері бл жадайа арсы болып,збек пен Мбарак хан арасындаы кресте Мбарак жеіліске шырап,ырыздар жері мен Алтайа кетуге мжбр болады.XIV Алтын Ордада збек ханны баласы Жнібек кезіндегі аласапыран ткерісті дер кезінде пайдаланан Орыс А Орда билігін з олына алып,мемл.ті кш-уатын ныайтады.Хан1368-1369жж з атынан Сыана аласында теге сотыртады.Ол 1374-1375жж Еділ бойына арай жоры жасап,Алтын Орданы астанасы Сарайды,ажы-Тарханды алып,Кама бларларын баындырады.Біра Алтын Орда билеушісі Мамайды жее алмайды.Орта Азияда мір Темірді сескенгендігінен Орыс хан Сырдария бойындаы з иелігіне айтар жолда зіне кмектесуден бас тартан Тй-ожаны жазалайды.Оны баласы Тотамыс мір Темірге барып паналайды. мір Темір Тотамыса ару-жара беріп,АОны басып алуа жібереді.Бл жорытан еш нтиже шыпаандытан,Т Орыс хан мен оны баласы Тотаия айтыс боланнан кейін Тотамысты АО таына отырызып,Алтын орданы зіне туелді етті.Біра Тотамыс Орыс ханны 2-ші баласы Темір Мліктен Сауран тбінде жеіліске шырайды. 1379 ж жорыында Тотамыс Темір-Млікті Т кмегімен жееді де оны зіне арсы рекет жасай бастайды.Тотамыс1380 жылдан бастап Алтын орданы біратар жерін зіне аратып,Мамай ордасын басып алады.1391-1395жж Т жасаан аса лкен ш жорытан кейін Алтын орда тас талан болып иратылды.XIV аяында Тотамыса арсы рекет жасай бастаан Т оны орнына 1395 ж АО таына Орыс ханны таы бір баласы ойырша оланды хан етіп ойды.1423-1428жж А ордада Орыс ханны немересі Бара билік рып,Сырдария бойындаы алаларды айтару шін рекеттер жасады.Алайда 1428ж Шыыс Дешті ыпшатаы билік Жошыны Шайбани улетіні рпаы білайыр хана тиеді.Ол А орданы біраз жерін жаулап алып,з хандыын рады.АО мір сруін тотатады.

Моолс­тан мем­ле­кеті (XIV. ор­та­сы-XVI . ба­сы)

XIV асыр­ды ор­та­сына арай Шаатай лы­сы дер­бес екі иелікке – шыыс жне ба­тыс бліктер­ге блінді. Шаатай лы­сы оныс ет­кен Муере­нахр­ды ба­тыс блігінде 50–60 жж. фе­одал­ды ыды­ра­ушы­лы ре­кеті жойылып, мір Темір мем­ле­кеті рыл­ды. Ал оны шыыс блігінде Моолс­тан мем­ле­кеті ор­на­ды. «Моолс­тан» та­рихи-жара­фи­ялы тер­мині «моол» ата­уынан шыан. Моолс­тан мем­ле­кеті алашы рылан кез­де билік Шаатай хана адал ыз­мет ет­кен Ду­лат тай­па­сы мірлеріні бірі – Бо­лат­ты олын­да болан. Шыыс тымы­нан шыпаан, сон­дытан хан бо­луа ы бол­маан­дытан, Бо­лат зіні айтаны­на кнетін рі жас 18 жас­таы Шаатай рпаы Тоылы Темірді 1348 жы­лы хан таына отырыз­ды.

Моолс­тан мем­ле­кетіні ра­мына Шыыс Тркістан, Отстік-Шыыс азастан жне Ор­та Ази­яны кейбір жер­лері кірді. Мем­ле­кет ше­кара­сы ба­тыс­та Таш­кент пен Тркістан ай­маынан шыыс­таы Баркл мен Ха­ми ала­сына дейінгі, солтстікте Бал­хаш, Тар­баатай мен ара Ертістен отстіктегі Ферана мен ашари­яны егінді ай­мата­рына дейін со­зылып жат­ты. Моолс­тан мем­ле­кетіні ор­та­лыы – Ал­ма­лы ала­сы. Ол Шаатай улеті иеліктеріні шыыс блігінде алып­тасты. Бл мем­ле­кетті негізін алаан моол мірлеріні біріні ба­ласы – Тоылы-Темір хан (1348–1362 жж.). Моолс­тан ра­мына кіретін тай­па­лар: ду­лат­тар, алы­лар, ке­рей­лер, арын­дар, ба­ирин­дер, ар­латтар, бар­ластар, булашы­лар жне басала­ры.

Моолс­тан­да мем­ле­кетті са­яси бас­шы­сы жне жер-су­ды жоары иесі хан бол­ды. Бай-фе­одал­дар жерді шарт­ты иеле­нуді ик­та, инд­жу, сойрал сияты трлерін пай­да­ланан. Хан­дар мен ел би­ле­уші а сйек­терді пай­да­сына ала мен ауыл трын­да­рынан, егінші мен кшпелі ха­лытан кпшір, зе­кет, таар, баж, ка­радж жне таы баса да са­лытар жи­нал­ды. Мем­ле­кетті басару ісінде хана лыс­бек кмек­тесті. Ол ду­лат тай­па­сы мірлерінен таайын­далан.

Моолс­тан­ны алашы ха­ны Тоылы Темір зі би­леген тркі тілдес мсыл­ман ха­лыта­ры ара­сын­да бе­делін арт­ты­рып, стемдігін ныай­ту шін ис­лам дінін абыл­даан. 1362 жы­лы Тоылы Темір аза та­уып, Моолс­тан­да билік Іли­яс-ожаа кшкен­де Муере­нахра би­ле­уші бо­лып азаан­ны не­мересі Хсайын таайын­далды. Шайас­тарды бірінде Темірді екі са­усаы кесіліп, бір аяы жан­шылды. Аяы мір бойы сырырап ауырып, аса бо­лып алан со, ол со­дан бас­тап Те­мир­лан (дры­сы Те­мир­ленг, «ленг» пар­сы­ша – аса) Аса Темір атан­ды.

Тоылы Темірден кейін Моолс­тан­ны ха­ны болан Іли­яс-ожа 1365 жы­лы брыны Шаатай иеліктерін біріктіру­ге ре­кет жа­сады. «Бат­паты шайасын­да» мір Темір жеіліп ашып тыл­ды. мір Темірді Моолс­тана жа­саан алаш жо­рыы 1371 жы­лы бас­талды. 1372 жы­лы мір Темірді зі Моолс­тана ай­та жо­ры жа­сап, Ыс­тыкл маын­даы Сегізааша дейін ба­рып, сан­сыз ттын, сан жет­пейтін ол­жа тсіріп ора­лады. Осы­дан кейін мір Темірді сол кез­дегі Моолс­тан­ны е ірі би­ле­ушісі болан мір амар-ад-дин дулата ар­сы 1375–1377 жж. ара­лыын­да бірне­ше жо­рыта­ры жрді.

1375 жы­лы Жетісу жеріндегі Ша­рын зені бойын­да бо­лып, Моол скер­лері талан­далды. 1376 жыл­ды кктемінде Хо­резмді жа­улап алу­мен ай­на­лысып жатан Темір Моолс­тана Ка­мар-ад-дин­ге ар­сы 30 мы скерімен мір Са­сы-Ба ып­шаты, діл-шаты жне баса да мірлерін ат­тандыр­ды. 1377 жы­лы Ка­мар-ад-дин екі рет: біріншісінде – ара­тау етегінде, екіншісінде – Шу бойымен Ыс­тыклге ба­ратын жол­даы Бым шаталын­да мір Темірден жеіліске шы­рап, зі ашып тыл­ды. Ол Моолс­тан­ды біржо­лата ба­сып алу­ды кздеді. Оан же­ту шін 1380–1390 жж. ара­сын­да Темір ба­лала­рымен бірігіп, Моолс­тан жеріне бірне­ше рет жойын жо­рытар йым­дастыр­ды.

Аса Темір басан ізінен ан сорала­тып, тек Моолс­тан­ды ана емес, со­нымен бірге таы баса да кпте­ген ел­дерді жа­улап ал­ды. Муере­нахр­дан зіні ан­ды жо­рыын бас­таан ол мірші болан 35 жыл ішінде (1370–1405 жж.) Хо­резмді, Пер­си­яны, зірбай­жан­ды, Ге­рат­ты, Гру­зи­яны, Ар­ме­ни­яны, А Ор­да­ны, Ауанс­тан­ды, ндістан­ды, Еги­петті, Бадат­ты, Си­ри­яны, Кіші Ази­яны жа­улап алып, та­бан ас­ты­на сал­ды. мір Темір ран ора­сан зор мем­ле­кет, 1405 жы­лы ол лген­нен кейін бы­тырап та­рап кетті. Моол билігі ызыр ожа хан­ны не­мересі Уйіс олан олы­на кшті.

1428 жы­лы Уйіс хан ай­тыс болан­нан кейін, хан­ды шін оны екі ба­ласы Жніс пен Есенбы ара­сын­да та­лас бас­талды. 1434 жы­лы Есенбы хан таына отыр­ды. 1462 жы­лы Жніс Есенбы хан­ны ай­тыс боланын естіп, зіні Моолс­тана хан­ды кімет­ке зады ми­расор екендігін жа­ри­ялап, он­да 1487 жыла дейін билігін жргізді.

XVI асыр­ды ба­сын­да Жніс хан рпата­ры ара­сын­даы ала­уыз­ды пен ішкі фе­одал­ды ырыс Моолс­тан хан­дыыны біржо­лата ыды­ра­уына келіп соты. Нти­жесінде ежел­ден Жетісу мен Іле ірін ме­кен­де­ген йсін, ду­лат, алы, жа­лайыр жне таы баса аза ру-тай­па­лары Жетісу­да рылан аза хан­дыыны ра­мына бірікті.

 

22. Темірді А Орда мен Моолстана жорытары.

А Орда билеушілері мен Темір арасындаы соыс имылдарына мрынды болан соысы еді. Алтын Орданы астанасы Сарайды жаулап алуа атысудан бас тартаны шін рс хан лтірткен, Маыстауды лесті билеушісі, Жошы рпаы Тй-ожа оланны баласы Тотамыс А Ордадан Темірге ашып барды. рс хан Алтын Ордада болан кезде Темір зіні солтстіктегі кршісіні істеріне араласу шін олайлы жадайды пайдаланып, Тотамысты А Ордада орныып алуы шін оан скер берді. Сауран тбегінде Тотамыспен шайаста рс хан балаларыны бірі тлы-Ба аза тапанымен, Тотамысты хижра бойынша 776 жылы (1374-75 жж.) алашы рекеті стсіздікке шырады. Тотамысты Самарандтаы з аморшысына ашып баруына тура келді. Темірден таы да скер алып, Тотамыс Саурана дейін жетті, біра рс ханны лкен лы Тотаия оны таы да тас-талан етті.

Темірді А Орданы отстігіндегі рекеттері, оны улет ішіндегі аразды пен талас-тартыстара араласуы рс ханды Сарайдан асыыс шыып, зіні байыры жртына айтып оралуа мжбр етті. Темір А Ордаа жоры жасау шін Тотамысты шінші рет скермен жасатады. Сол кезде, 1375— 76 жылы ыста, рс ханнан Тотамысты айтаруды талап еткен жне рс хан скерлеріні Тркістан жеріне ая басанын хабарлаан елші келді. Оан жауап ретінде Темірді зі Сырдариядан тіп, скерімен Отырар маына орналасты. рс хан Сыанаа жетіп тотады. Алайда екі скер осылайша бір-біріне жаындамай, аталан мекендерде 3 айа жуы трды.

рс хан Сыанатан кеткеннен кейін мір Темір рс ханны лы Темір-Млік оланны 10 мыды скерін таландады. Низам ад-дин Шами мен Шараф ад-дин Йаздиді мліметтеріне араанда, 1376 жылы рс хан елген. Кп замай оны лы рі мрагері Тотаия айтыс болды. Темір Сауранда Тотамысты таа отырызып, «оан бкіл Дешті ыпша патшалыы мен» лі де жаулап алынбаан «Жошы лысын берді» де, зі Муераннахра айтты.

Моол хандыын осындай саяси бытыраылы жайлап жатанда Мауараннахрдаы билікті з олына алып, кшейген мір Темір енді Моолстанды жаулауа кіріседі.

16 . аяында мір Темір Моолстан жеріне бас ктертпей, дркін-дркін жорытар жасайды. Алашы жорыы 1371-1372 жылдары болан. Бл жорыта Алмалы аласына дейін жетеді, біра алаа кірмейді. Жол бойындаы елді мекендерді тонап, халыты мал-млкін талан-таража шыратып, кптеген ттын алып айтады. Екінші жорыта 1375-1377 жылдары отстік азастан арылы жріп, жетісуді Шарын зеніне дейін жетеді. Моол лысыны басшысы амар ад-динмен шайасып, оны жееді. амар ад-дин Шыыс Тркістана, ш Трфана арай ашып тылады. мір Темір Моолстана 1380-1390 жылдары да бірнеше рет жоры жасаан. Бл жолы жорыты жойындыы соншалыты, мір Темір зіні балаларыны олындаы скерлермен осанда 120 мы адаммен атанан.

мір Темір 1371-1372 жылдары Моолстана скер аттандырады. Олар Моолстанны шыыстафы алаларыны бірі Алмалыты жанына дейін жетіп, керейіттері таландап, айтып оралады. На осы жылы Темірді зі де Моолстанны жері Ыстыкл іріндегі Сегізааша дейін барлаушылы жоры жасап, кптеген ттын алып, ыруар олжа тсіріп айтады. Бл жоры моол жеріні ішкі аудандарына келешекте жасалатын жорытарды бадарламасы болан еді.

мір Темір Моолстана 1371 жылдан 1390 жыла дейін он шаты рет жоры жасаан. Оны алашылары 1371-1377 жылдары Сайрам, Талас арылы жрген. Жетісуді ішкі аудандарына тіп, Іле зеніне дейін жеткен. мір Темір 1376 жылы кктемде моолстанны ататы колбасшысы амар ад-динді таландау шін 30 мы адамды скер аттандырады. Оны кыпша мірі Сасы-Ба басаран. Алайда Сасы-Ба баса мірлермен астыртып келіседі де, мір Темірді Хорезмге кеткенін пайдаланып, оан арсы блік шыарады. Сасы-Ба А Орданы ханы рс пен Моолстанны билеушісі амар ад-диннен кмек срайды. Бл хабарды естіген мір Темір Мауараннахра тез оралып, амар ад-динді Атбасы маында (ырыз жері) уып жетіп, таландайды. Бдан кейін де моол міріні темірге арсы кресінен ешбір нтиже шыпаан. Ол 1377 жылы аратау етегінде жне Ыстыклге баратын жолдаы Бым шаталында екі рет мір темір скерлерінен кйрей жеілген.

А Орда мен Моолстан билеушілері здеріні мір Темірге жеке-дара арсы тра алмайтындарын біліп, 1380 жылды аяында ода руа рекет жасайды. Алайда бл одатан да еш нтиже шыпаан. йткені одаты рылып жатанын білген мір Темір 1384-1391 жылдарды аралыында алтын Ордаа жне моол жеріне бірнеше рет жорытар жасаан. Моолстанды біржолата аратып алу шін оны ткпір-ткпіріне 120 мы скер аттандырады. Осы жорытарды Темір скерлері кп олжа тсіріп, ора-ора ой, йір-йір жылы, топ-тобымен ола тскен ттындарды мауараннахра жіберіп отыран. 1390 жылдардаы жорытардан кейін Моолстан Темірге толы туелдікке тсті.