Аза зиялыларыны атаран ызметі жне оларды крнекті кілдері

лтты-отаршылды езгіні кшеюі, лкеге капиталистік атынастарды енуі, патша кіметіні оныстандыру саясаты аза халыны лтты сана-сезімін сірді. аза халыны отарлы езгіге арсы белсенді рекеттері кшейе тсті.

аза зиялылары аза халыны империя рамында згелермен те ыты болуына ол жеткізу жолында кресті. Олар аза мемлекеттілігін алпына келтіруді діс-амалдарын арастырды, з халыны отаршылды езгіден азатты алу жолындаы кресіне кмектесуге мтылды. XX асырды басындаы аза зиялылары . Бкейханов, А. Байтрсынов, М. Дулатов, М. Тынышбаев, М. Шоай, X. Досмхамедов, Ж. Досмхамедов, . Ермеков, Ж. Абаев, О. лжанов, т.б. танымал тлалар лтты баса халытармен терезесі те даму жолына бастай білді. лт зиялылары аза оамыны оянуына жрдемдесіп, халыты кыты, эстетикалы санасы мен негелі ой-рісіне зор ыпал етті. Олар з лгі негесімен азаты болаша оам айраткерлері М. Жмабаев, С. Сдуаасов, . Кемегеров, Ж. Аймауытов, М. уезов, А. Сейітов, X. Боланбаев сияты кптеген жас рпаты трбиелеп сірді.

аза зиялылары здеріні маалалары мен шыармаларын ырым татарларыны «Тржіман», Еділ бойы татарларыны «Ихтисад», «Шора», «Уаыт» жне «Жлдыз» сияты басылымдарында жариялады. Онда патша кіметі кімшілігіні азатарды ежелгі заманнан бергі ата онысын тартып алып, оларды жаппай уып шыу саясатын сынады. Маала авторлары сонымен атар аза халына христиан дінін кштеп таып, оларды шоындыруа, азатарды ана тілін олданыстан ыыстырып шыаруа тырысан келесіз рекеттерге арсы кресті.

«Айап» жур­на­лы.1911 жылы 10 атар­да Тро­ицкіде аза халыны та­рихын­даы тыш «Айап» лтты жур­на­лыны бірінші нмірі шыты. йым­дасты­рушы жне бас­па­гер, иде­ялы бас­шы­сы жне ре­дак­то­ры М. Се­ралин (1872–1929) брын пе­дагогтік жне жур­на­листік ыз­метпен ай­на­лысан, сол кез­ге арай белгілі аын, де­би­етші, оам ай­рат­кері болан

«Айап» жур­на­лы 1911 жылы атар­дан 1915 жылы ыркйек­ке дейін уелгіде айына бір рет, ал со­нан со екі рет шыып трды. Бар­лыы 88 нмірі шыты, та­ралы­мы 1000 да­наа дейін жетті. «Айап» жур­на­лы аар­ту ісі мен мде­ни­етті жар­шы­сы бол­ды.

М. Се­ралин «Айап» бет­терінде мсыл­мандар­ды аси­етті кіта­быны мазмнын ыай­лы, тсінікті ны­сан­да ба­ян­дауа ты­рысын ав­торлар­ды маала­ларын жа­ри­ялап отыр­ды. «Айап» жур­на­лыны аза фоль­кло­рын зерт­те­удегі, абай­та­нуды алып­тасты­рудаы, орыс жне дни­ежзілік клас­си­калы де­би­етіні ру­хани мра­сын на­сихат­та­уда атаран рлі зор.

Бірінші дни­ежзілік соыс­ты бас­та­луы жадайын­да едуір ши­еленіскен зор ар­жы иын­дыта­ры, зи­ялы­лар­ды бір блігіні сол кез­ге арай зіні кркемдік то­лысан­дыымен, аза де­би тілін тле­туімен, стиліні сын­дарлы­лыымен жне е бас­ты­сы толаы жет­кен жал­пылтты проб­ле­малар­ды оюымен йгілі болан «аза» га­зеті жаына шыуы 1915 жыл­ды та­мызын­да «Айап» жур­на­лы шыуыны тота­тылу­ына се­беп бол­ды.

«аза» га­зеті.«аза» га­зеті ап­та­лы ба­сылым бо­лып шыты. 1913 жылы апан­нан 1918 жылы атара дейінгі ке­зе ішінде 3000 да­на та­ралым­мен 265 нмірі жа­ры крді. Же­келе­ген нмірлері 8000 да­наа дейін же­тетін та­ралым­мен шыты. Ре­дак­ци­ялы ала 1914 жылы жаа жыл­ды 45-нмірінде га­зетті 10 об­лысты азата­ры жаз­ды­рып ала­тынын ха­бар­лаан. Бан оса оны Орын­бор, Уфа, азан, Пе­тер­бург, Мскеу, Томск ала­ларын­даы, баса да біратар ала­лар­даы, сон­дай-а Тркия мен ытай­даы оыр­мандар алып трды.

«аза» га­зетіні ре­дак­то­ры Орын­борда ай­да­уда жрген кезінде сол кез­ге арай аар­ту­шылы озалыс­ты та­нымал кшбас­шы­сы болан, аса крнекті аын, ксемсзші, тркі тіліні ма­маны, ой-рісі ке жне лт да­му­ыны жол­да­рын кре білген жа­лын­ды оам ай­рат­кері Ах­мет Байтрсы­нов бол­ды. 1914 жылы 19 ма­мыр­да Бас­пасз істері жніндегі бас басар­ма­ны кесесі М. Ду­латова «аза» га­зетіні екінші жа­уап­ты ре­дак­то­ры міндетін атаруа рсат етті. «аза» га­зеті 1918 жы­лы (№№261 – 265) Жанза Жнібе­ков­ты ре­дак­ци­ялауымен шыты.

XX асыр­ды ба­сын­даы де­мок­ра­ти­яшыл аза зи­ялы­лары­ны бкіл азат­ты озалы­сы сияты, бл га­зетті де же­текші баытын белгіле­уде аза халыны бос­тандыы жо­лын­даы аса крнекті крес­кер, са­ясат­шы, эко­номист, та­рих­шы, эт­нограф, де­би­ет­та­нушы, ста­тис­тик-со­ци­олог, ксемсзші, эн­цикло­педи­ялы трыдаы ла­ма . Бкей­ха­нов зор рл атар­ды.

Бірттас бо­лып біріккен штік – А. Байтрсы­нов, М. Ду­латов, . Бкей­ха­нов алы аза еліні мддесін білдіріп, оны шам­шы­раы болан асыр­ды лтты га­зетін ра білді.

Га­зетті оны негізін ала­ушы­лар «аза» деп ата­ды. Ха­лыты з атын ал­пы­на келтіріп, олар сол арылы отар­шы­лар та­рапы­нан бра­тана­лара менсінбей арауа ар­сы на­разы­лы білдірді, азатар ара­сына лтжан­ды­лы мата­ныш жне бірлік иде­ясын та­рат­ты