ХХ 20-30 асырдаы азастан мдениеті
20-30-шы жылдардаы оу-аарту ісімен мдениет мселесі тарихымызда лі толы анытала оймаан крделі мселе. Мны басты себебі, осыан байланысты ресми мліметтерді зара кайшылыта болуы дер едік. 20-30-шы жылдарды лт зиялыларды аартушылы ызметі арылы тоталитарлы жйесі арсылыыны ерекше трі боландыын крсетуі біздіше птарлы пікір деуге болады. Кеес заманында азатарда азан революциясына дейін оыандар болан жо деген тезис беле алып келгені баршаа млім. Ал шын мнінде тарихи шынды басаша болан. Профессор Х.біжановты статистикалы млім еттеріне сйеніп жасаан мына мліметгеріне сйенсек, XX асырды басында аза лкесінде азатардан 3000-дай малімдер, 600-ге жуы ауыл шаруашылы мамандары, ал 30-а жуы аза азаматы жоары медицина маманды алан. азаты лтты интелегенциясынын сіп-ркендеуі иын тарихи жадайда жрді. Бір жаынан уаыты ткен ескі оамды атынастар аятан тартып, мешеуліктен шыуа кедергі жасаса, екінші жаынан отарлы езгі, патшалыты «скери-полицейлік» тртібіні кшейуі аза еліні алдаы болашаын кмнді етті. Аыры 1917 жылы Апан ткерісі женіп, патша татан тсті. аза демократиялы зиялылары бл хабарды уанышпен арсы алып, ендігі жерде аза халкыны бостандыын амтамасыз ететін ст жаындады деп сенді. Осыан байланысты, сол кездегі халыты кіл кйін А.Байтрсынов былайша сипаттайды; «азатара Апан Ткерісі аншалыты тсінікті болса, азан (леуметтік) Ткерісі олара соншалыты тсініксіз крінді». Олар алашы революцияны андай уанышпен абыл алса, тура сондай реймен екіншісін арсы алуа мжбур болды. аза халымен таныс адамдар шін азатарды бл ткеріске деген мндай атынасы бден табии жне тсінікті болатын. Алашы ткерісті азатар тура тсініп, уанышпен арсы алса, ал бірініден бл ткерісті оларды патша кіметіні анауы мен зорлыынан таруына жне екіншіден, оларды зімізді зіміз басарса деген ескі мітін ныайта тсуінде еді. Міне осылайша аза зиялылары Апан ткерісіні нтижесінде лтты-азатты озалысты негізі мселелері - лтты мемлекеттік дербестік алуа, мдениетті ркендетуге жне баса мселелерді шешуге ммкіндік туадыдегенсенімдеболды.Осы орайда оу-аарту саласына ерекше кіл блген е алдымен Тркістан Республикасы Халы комиссарлар Кеесіні траасы Трар Рысловты, сонымен бірге Слтанбек ожанов, Нзір Трелов, Санжар Асфандияровтарды атаран ызметтерін атап ткен орынды. Уаыт талаптарына сай Тркістанны саяси басшылары 20 жылдарды басыда ірі станционарлы педагогика оу мекемелерін йымдастыру арылы республиканы лтты-кеестік мектептеріне білікті малім кадрларын дайындай бастады. Осы баыттаы жмысты нтижелігін сіру масатымен ...
Ересектер арасында сауатсыздыты жою
Шаруашылыты дамытып, жасы мір сру шін е алдымен халытар арасында сауатсыздыты жою жне аарту ісін дамыту міндеті трды.
1924 жылы азастанда «Сауатсызды жойылсын» оамы йымдастырылды. 1921–1927 жылдар аралыында азастанда 200 мыа жуы адам р трлі жерде оыды. 1928 жылы азастанда барлы халыты 28%-ы сауатты болды. Ал азатар арасындаы бл крсеткіш 10% болды. 1931 жылы азастанда 15–20 жас аралыындаы барлы адамдарды сауатын ашу, яни олара міндетті білім беру жйесі енгізілді. Сауатсыздыты жою масатында республикада аарту ісіне жмсалатын аржыны млшері кбейді.
Сауатсызды жою ісі жнінде азастан ода рамындаы баса мемлекеттерден артта алды. Мны себебі – міршіл-кімшіл жйені бюрократты саясаты. Сауатсыздыты жою ісінде е алдымен комсомол йымы белсенділік танытты. Тек ана 1930 жылы бл іске комсомол рамындаы 5000-а жуы жастар атысты.
1936 жылы жер-жерден ашылан сауатсыздыты жою мекемелерінде 500000-нан астам адам оыды.
Республикада ересектер арасында сауатсыздыты жою ісіне сол кездегі «Ауыл малімі» журналы мен «Тте жол» газеті дістемелік рал ретіндегі кмегін тигізді.
1939 жылы азастандаы сауатты адамдарды лесі 65% болды, аза халыны арасында бл крсеткіш 40%-а жетті. Республикадаы ірі алалар, негізінен, сауатты алалара айналды (Алматы, Шымкент, араанды, Лениногорск, Тараз, Орал т. б.)
Халыа білім беру ісі
1926 жылы аза АКСР Халы Комиссарлар Кеесі «аза АКСР бірттас ебек мектептеріні жарысын» абылдады. Кптеген алаларда арнаулы білім беретін жне соны ішінде аза ыздарын оытатын мектептер ашылды.
1930–1931 жылдары азастан халытарыны арасында жалпыа бірдей оу міндеті енгізілді. Жалпыа бірдей білім беру ісіне кімет олдау крсете бастады. Сонымен атар азастан комсомолы бл істі жзеге асырылуын жне білім беру ісіні дамытуын з мойындарына алды. Білім беру ісін дамыту баытында ана тіліндегі оулытарды жасаан азаты лтты зиялылары лкен лес осты. Мысалы, А. Байтрсынов суретті ліппе, Ж. Аймауытов ана тілі оулытарын жазды.
20–30 жылдары аза мектептеріне арналан оулытарды жасау баытында . Мсірепов, С. Сейфуллин, М. Жмабаев, М. Дулатов, . Кемегеров, . Бкейханов, С. Сдуаасов, А. Байтрсынов, Ж. Аймауытов кп ебек сіірді. Республика жерінде орыс, аза, збек, татар тілдерінде оытатын мектептер жмыс істей бастады. 1934–1935 жылдары азастанда 221 интернат жмыс істеді.
Соысты алдында республика мектептерінде 44000 малім жмыс істеді. С. Аышев, С. Кбеев, А. Аатов, Ш. Сарыбаев, Л. И. Довранская, Н. В. Волков т. б. білім беру ісіні здіктері «аза КСР-ні ебек сіірген малімі» деген атаа ие болды.
Ксіптік білім беру ісіні дамуы
1928 жылы азастанда тыш жоары оу орны Алматы педагогика институты ашылды. Бл институт Абайды есімімен аталды.
1929 жылы Алматы зоотехникалы мал дрігерлік институты ашылды.
1930 жылы Алматыда аза ауыл шаруашылы институты ашылды.
1931 жылы Ленинград скери медицина академиясыны аморлыымен Алматы медицина институты ашылды.
1934 жылы Алматыда аза кен металлургия институты ашылды. Кейін политехникалы институт аталан бл оу орны инженер-технолог кадрларын даярлайтын іргелі оу орны болды.
1931–1932 жылдары ызылорда, Орал алаларында педагогика институты ашылды. Семей, Петропавл, Атбе, араанды, останай, Шымкент алаларында малімдер институттары ашылды. Соысты алдындаы жылдарда аза КСР-де жоары оу орындарыны саны 20-а, арнаулы оу орындарыны саны 118-ге жетті. Ксіптік білім беретін бл оу орындарында 40000-а жуы жастар білім алды.
ылымны дамуы
XX асырды 30 жылдарында азастан ылымы алыптасып, дами бастады. азастанды ылыми трыдан зерттеу ісіне 1920 жылы рылан «азастанды зерттеу» оамы кп лес осты. Бл оамда . Жбанов, С. Аспандияров, Ж. Аймауытов, А. В. Затаевич, А. Байтрсынов, . Диваев, А. П. Чулошников сияты алымдар ебек етті. 1926 жылы М. Е. Массон Тараз аласыны орнында археологиялы азба жмыстарын жргізді.
Н. Г. Кассин, С. С. Неустроев, М. П. Русаков, А. Е. Ферсман, Р. А. Барунайов сияты геолог алымдар аза жеріні табии ресурстарын зерттеуде ірі табыстара жетті. араанды, Екібастз кмір орлары, Ембі мнай оры аныталды.
1932 жылы КСРО ылым академиясыны азастанды базасы рылды. Бл базаны рамында 1935 жылы тарих жне геология секторы, аза лтты нер ылыми-зерттеу институты рылды.
1935 жылы КСРО ылым академиясы Кенді Алтай тсті металын, Жезазан мысын, Орал-Ембі мнайын зерттеуге арналан сессия ткізді. Зерттеу нтижесінде азастанны ода клемінде кмір оры жнінен бірінші орын алатыны аныталды.
1935 жылы профессор С. Аспандияровты елімізді тарихы жнінде «азастанны кне заманнан бергі тарихы» атты ылыми ебегі жары крді.
А. Байтрсынов, . Жбанов, С. Сейфулин, С. Манов бастаан дебиеттанушылар лингвистика, тіл білімі жне деби зерттеулер бойынша ылыми ебектер жазды.
аза КСР-де ылымды дамыту жолында С. М. Вавилов, В. Л. Камаров, А. Н. Смаилович (трколог), А. Д. Архангельский (геолог) есімді академиктер мол лес осты.
1940 жылы азастанда 57 ылыми-зерттеу институты жмыс істеді. Бларда 1700-ге жуы ызметкер ебек етті. 1939 жылы елімізде ылыми істерге жмсалатын крделі аржы 14,4 миллион сома жуы болды.
Соыс арсаында КСРО ылым академиясыны аза филиалы рылды.