Дріс 9. діс тсінігі жне ылыми зерттеуді методологиялары.
1.Зерттеу дістемесі.
2. ылыми зерттеуді философиялы жне жалпыылыми дістері. Жалпы (философиялы) дістерді трлері.
3.Жалпы дістерді топтары.
Дедуктивті деп кейбір элементтерді орытындысыны жиынтыы бкіл жалпы білім асиеттеріні жиынтыына негізделгенін атайды.
Индукция арылы, детте, класс субъектілеріні білім негізінде ттастай класс орытынды жасаанда, жекеден жалпыа дейінгі орытындылар тсініледі.
Индукция (немесе жалпылау) толы жне ішінара болады. Толы орытындылар туралы былыстарды класына енгізілген рбір істі зерттеу болып табылады.
Кптеген ылыми мтіндерде келтірілген мысалдар жекелеген тізімдер нтижесі болып табылады, келесі мтіндерде оларды пайдалануды олдану жолдары:
- орыту негізіне алыптасан, дурыс мысал екендігін орнату;
- лгі орытындыа байланысты екендігін анытау;
- мысалдар жеткілікті келтірілген ба анытау;
- Тадалан мысалдар типтік екендігін орнату.
ылыми-зерттеу объектісі жиі жекелеген оиалар, заттар мен былыстарды, оларды жеке бірегей сипаттамалары рекет етеді. Дедуктивті жне индуктивті длелдерін пайдалануда тсіндіру жне баалау иын. Бл жадайда жаа бір былысты басамен теейтін кездегі, онымен танымал рі сас жеке былыстар, жне біріншіден брын алан апаратты тарататын аналогиялы орытындылара жгінеді.
Барлы аналогиялар логикалы емес, сондытан оларды тексеру ажет. Оларды тексеруді екі жолы бар: 1) былыстарды салыстыру тиісті ма немесе жо па?; 2) Оларды арасында ешандай айтарлытай айырмашылытар жо па?
Себепті туелділікті шешімі - ылыми мтінде ерекше маызды рл атаратын таы бір индукциялы нса.
Себепті туелділікті рбір даулы жадайдаы орытындысы келесі тексеру ережелерімен олданылады:
1. Болжамды ешандай себеп жо кезде, ктілетін нтиже ма? Егер жауабы "ия" болса, онда сіз жоарыда аталан былыс - жалыз ммкін себеп деп айтуа ыыыз жо. Бл жадайда, немесе екі былыстар арасында ешандай байланыс жо, немесе баса ытимал себебі бар.
2. Болжамды салдар олжетімді кезде, болжамды себеп жо бола ма? Егер жауап "ия" болса, онда сіз кейінгі былыс - жалыз ммкін салдар деп айтуа ыыыз жо. Немесе екі былыстар арасында ешандай байланыс жо, немесе баса ытимал салдар бар.
3. Салдар мен оны болжамды себебіні арасында тек кездейсо бірінен кейін бірі туындаан жалыз байланысы емес пе? Бл діс"осыдан кейін, сондытан, осыдан кейін" ретінде белгілі, себепті орытындысыны жалпы ателігін анытауа ммкіндік береді.
4. Кез келген баса да ытимал себептері бар ма?Негізгі себептен крі, бізді толандырып жрген себеп немесе тікелей себебі былыстар айыныра крінеді.Негізгі себептерді анытаудан жалтару деттегі малмас нысан.
5. Кез келген баса да ытимал салдары бар ма?Кптеген жадайларда орытындыны себептерді бастапы кшіне шындыында болаша оиалара болжам болып табылады.Мндай жадайларда абсолютті тексеру ммкін емес.Себебі орытынды бастапы кші есте болашаты сатайды,ол еркін ойлау серін растайды.
Шегерім(дедукция)- білімні е ыса жолы болып табылады.Шегерім ш шешімнен трады:
- жалпы ережелер, лкен посылка деп аталады.
- онымен байланысты шешімнен,оны олдануына келіп соатын,кіші посылка деп аталады.
- орытындыдан.
Осы шбуынды процесс толыымен силлогизм деп аталады.
Кейде крсетілген бір посылка крсетілмейді.Бл ысартылан силлогизм энтимемадеп аталады.Энтимеманы толы силлогизмге келтіру шін мынадай ережелермен басарылуы керек:
-орытындысын тауып, оны лкен жне кіші терминдері аны крсетілетіндей тжырымдау керек
-егер бір посылка аталмай кетсе,айсысы екенін анытау(лкені не кішісі ма) керек.Бл сйлемде андай ттнше терминдер амтылан
-ай посылка аталмаанын біле тра жне орташа терминді біле тра(берілген посылкада болады) аталмаан посылкамен бірге терминін анытау.Дедуктивті ай-тжырым екі тсілмен тексеріледі.1)посылкалар дрыс па? 2)олардан бл орытынды шыама?
зіні пікірін длелдеу абілеттілігі жне оппоненттерді длелдерін жоа(керек жадайда) шыаруа рекет ету (аргументирование) кмек береді-таза логикалы процесс, басаларды шешімдеріні кмегімен бізді шешімдерімізді негіздейді.Длелдеуді ережелері саталмаанда рекет(аргументирование) з нысанына жетеді.
1) Длелдеуді тезисін аны жне наты тжырымдау керек.Бола тра екі жаты ойлау ммкін емес.
2) Длелдеу кезінде тезис згеріссіз білу керек,яни наты бір ереже длелденуі тиіс.