Дріс таырыбы. Жер бетіндегі топыра ыртысыны (литосфераны) ластануы жне оны баылау.
Саба жоспары.
1. Жер бетіні топыра ыртысы.
2. Жалпы топыра рамын баылауда санитарлы-эпидемиялы ызмет орынны жмыстары.
3. Топыраты санитарлы жадайыны номенклатуралы крсеткіштері.
Сабаты масаты.р трлі геохимиялы згерістер нтижесінде, сімдіктер мен микроорганизмдерді тіршілік етуіні барысында саналуан физика-химиялы былыстар орын алатын, озалыштыы тмен биогеоценоз компоненттеріні е маызды блігі-жер бетіні топыра ыртысыны ластану, баылау жолдарын йрету.
ысаша теориялы мліметтер.
Жер ыртысыны беткі атты абаты литосфера деп аталады. Топыраты табиатты баса бліктеріндегі сияты ерекше асиеттеріні бірі - рамындаы микроорганизмдер мен кп клеткалы организмдер (рттар, насекомдар жне т.б.) атысуымен здігінен тазалануы. Бл процестер нтижесінде органикалы заттар, сімдіктер мен жануарларды алдытары ыдырап сімдіктер тіршілігіне ажетті трлі минералды осылыстар, су жне кміртек (ІV) оксиді (СО2) тзіледі. Сонымен атар топырата за уаыт ішінде крделі процестер нтижесінде ара шірік жасалуы жріп топыра тыаяды, нарланады. Осындай нарлы абатты 10 сантиметрі жасалуы шін 400-500 жыл ажет екені ылыми жолмен длелденген аиат.
Енді осындай нды да тіршілікке те ажетті топыраты, яни адамдарды, жануарлар мен сімдіктер дниесіні жалпы орек кзі болатын (адамдар ажетті заттарды 85% - топыра егістігінен, 11% ормандардан жне 4% теіз, мхиттардан алады) жерді топыра абаты адамны антропогенді ызметіні нтижесінде жылдан-жыла ластанып келеді. Соларды ішінде зиянды алдытар, трмыс ажетінен тзілген органикалы минералды жне баса да трлі алдытар кзі болатын объектілердін тмендегідей тізімін жасауа болады:
1. Трын йлер жне трмыс ажетін теуге арналан мекемелер. Ластаушы заттар: азы-тлік алдытары, рылыс жне жылу жйелерінін алдытары, асхана, мейманхана, дкен жне т.б. мекемелерді алдытары мен жарамсыз дниеліктері. Литосфераны негізгі ластаыштарына трмысты жне ндірісті атты алдытары жатады. аладаы рбір трына жылына 1 тоннаа дейін атты алдытар келеді, рі бл млшер жыл сайын суде.
2. діріс ксіпорындары. нерксіп орындарыны атты жне сйы кйіндегі алдытарында, рдайым тіршілікке зиянды заттар шырасады. Мысалы, металлургия нерксібіні алдытарында, тсті жне ауыр металды тздары болады. Машина жасау нерксібі оршаан ортаа - цианидтер, мышьяк осылыстарын, ал пластмасса ндірісі - бензол, фенол, скипидар жне т.б. заттарды алды ретінде шыарады.
3. Жылу-энергетика жйесі. Отын жандыру нтижесінде тзілетін: кл, шлактар, атмосферадаы кйе, ккірт тотытары жне жанбай алан отын тозадары.
4. Ауыл шаруашылыы. Минералды таайтыштар, улы химикаттар пайдалану барысында сумен шайылып, не буланып, оршаан ортаа зиянды сер етеді.
5. Транспорт. Іштен жану двигательдеріні жмыс істеу барысында блінетін азот оксидтері, орасын, кмір оксидтері, кмірсутектер, топыра бетіне онып, сімдіктер бойына тамырлары арылы таралады да, жалпы айналыма тсіп, азы-тлікке атысты жеміс-жидекке зиянды зат болып табылады.
алаларда атты алдытарды жинауа лкен территориялар блінеді. Бларды ыса мерзімде деп жаймаса, онда насекомдар, кеміргіштар кбейіп лкен зиян келтіруі ммкін, сондытан кптеген лкен алаларда трмысты алдытарды деу зауыттары жмыс жасайды, олардан жылына 1 млн халы бар алаларда 1500 тонна металл жне 45 тонна компост (тыайтыш ретінде олданылады) алынады. Дрыс технологиямен йымластырылан алдытарды сатау оймасында алдытар за уаыт жата алады, рі оттек жне микроорганизмдер атысында деуге ммкіндік береді.
Жер бетіні топыра ыртысы - р трлі геохимиялы згерістер нтижесінде, сімдіктер мен микроорганизмдерді тіршілік етуіні барысында саналуан физика-химиялы былыстар орын алатын, озалыштыы тмен биогеоценоз компоненттеріні е маызды блігі.Жер ыртысыны топыра блігіне тсетін бгде заттар (ксенобиотиктер), р трлі згерістерге (метабодизмге) шырап, зге дниелерге айналады. Кп жадайда олар топырапен бірге шайылып немесе оны бойына сііп отырады.
Топыра бойында оны нарлылыын арттаратын, р трлі лі органикалы заттарды, минералды коректік заттара айналдыратын бактериялар, микроорганизмдер бар. Лас алдытарды топыра бойында жиналуы, оны рамындаы аталан бактериялара, микроорганизмдерге зиянды сер ететін процестерді жруіне ыпал етеді. Бл ыдырау процесі нтижесінде иісті жне улы газдарды тзілуі ытимал.
Топыраты рамындаы алды заттарды ондаы тіршілікті мір сруіне, оларды тіршілігіне зиянды сер етпейтін шаманы, яни шекті млшерлік концентрацияны (ШМК) шамасын анытау енді ола алынып отыр. азіргі кезде, елуге жуы улы химикаттар жне р трлі кеміргішгер мен даыл-жеміс жауларына арсы кресте пайдаланылатын заттарды (гербецидтер, инцектоцидтер, фунгицидтер) ШМК мні аныталан.
Шын мнінде, топыра ыртысы бойындаы алды заттар, адамны мір сруіне, ауа мен суа араанда тікелей зиянды сер етпейді. Топыра бойындаы ластаушы заттар - адам міріне, жан-жануарлара ауыл шаруашылы німдері арылы зиянды сер етуі ммкін. Сондытан, алды заттарды немесе пестицидтерді млшерін анытауда, ШМК-а араанда баса крсеткіш олданылады. Бл крсеткіш пестицидтерді топыра бойында алан алды шамасы арылы сипатталады да, шекті алды млшері (ШМ) деп аталады.
ШМ - топыра рамында, азы-тлік німдерінде, жеміс-жидектерде жне баса таамды даылдарында, оны 1 кг-а шаанда келетін пестицидті миллиграмм млшері. Жалпы топыра рамын, оны кйін - арнаулы санитарлы-эпидемиялы ызмет орындары баылап отырып, тмендегідей жмыстарды орындайды:
1. Санитарлы физика-химиялы зерттеулер (жалпы азот млшеріні органикалы азот млшеріне атынасы, топыра ерітіндісіндегі (сііндісіндегі) оттегіні биохимиялы пайдалану шамасы, тотыуа бейім ра алдытар - сульфат хлорид жне т.б.);
2. Санитарлы-энтомологиялы баылаулар (синантропты насекомдарды сіп-жетілу барысын оса аланда);
3. Адамдар жиі жиналатын орындарда гельминт (паразит рттар) тымдарын анытау шін, санитарлы-гельминтологиялы баылаулар жргізу;
4. Санитарлы-бактериологиялы зерттеулер жргізу.
5. Зерттеу барысында, р трлі баса да крсеткіштер аныталады.
Топыраты санитарлы жадайыны номенклатуралы
крсеткіштері
| № | Крсеткіш атаулары | лшем бірлігі | Топыра асиетін сипаттаушы |
| Санитарлы сан (белок рамындаы азотты жалпы органикалы зат рамындаы азота атынасы) Аммоний азоты Нитрат азоты Хлоридтер Пестицидтер (алды млшері) (олдану саласы крсетілген) Ауыр металдар Мнай жне мнай німдері шыш фенолдар Ккіртті осылыстар Тыайтыштар (алды млшері) Радиоактивті заттар Термофильді бактериялар Патогенді микроорганизмдер Гельминт личинкалары мен тымы | Салыстырмалы лшем бірлігі мг/кг топыра -“- -“- -“- -“- -“- -“- -“- -“- -“- -“- Салыст. лш. кг Топыраа Индекс Титр Дана /кг | Химиялы-санитариялы -“- -“- -“- -“- -“- -“- -“- -“- -“- -“- -“- -“- -“- Санитарлы бактериологиялы -“- Санитарлы гельминтологиялы |
Баылау сратары:
1. Жер бетіні топыра ыртысы.
2. Жалпы топыра рамын баылауда санитарлы-эпидемиялы ызмет орынны жмыстары.
3. Топыраты санитарлы жадайыны номенклатуралы крсеткіштері
4. алды заттарды немесе пестицидтерді млшерін анытау дістері.
5. Шекті алды млшері.
Аудиториялы тапсырманы орындау тртібі.
1. Баылау сратарына жауап.
2. Саынбаев Г.К. Экология негіздері. Алматы, 1995 ж., 100 бет.
Сабаа таырыбына сйкес дебиеттер тізімі:
1.Букс И.И., Фомин С.А. Экологическая экспертиза и оценка воздействия на окружающую среду (ОВОС): Программа курса и учебно – методические материалы. М.: изд-во МНЭПУ, 1997. – с 96.
2.Мамбетказиев Е.А., Сыбанбеков . Табиат орау. Алматы, айнар 1990.
3.Демегенов А.М., Жабыршин Е.Г., Аренова А.. Экология. Атаулар мен анытамалар. Тараз, 2000.
4.Бродский А.К. Жалпы экологияны ысаша курсы. Алматы: ылым, 1998.
5.Жумадиллаева С.А., Баешов А.Б., Жарменов А. оршаан орта химиясы. Алматы, 1998.
6.Саынбаев Г.К. Экология негіздері. Алматы, 1995.
7.Баешов А., Дрібаев Ж.Н., Шакиров Б.С., Мдиев .., Сарбаева А.С. Экология негіздері. Туркестан: Яссауи университеті, 2000.
8.Бейсенова Э.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаева Г.З. Экология. Алматы: ылым, 2001.
9.Европа экономикалы бірлестігі Директивасы 85/337/ЕЭС «По оценке воздействия некоторых частных проектов на окружающую среду Европейское экономическое сообщество, Люксембург, 1985.
10. Р «оршаан ортаны орау туралы заы. 15.02.1997 № 160-1.