Дріс жаласыАтропоэкологиялы аспектілерді болжауы жне баалануы.

ысаша теориялы мліметтер.

леуметтік-экономикалы жадайлар з бетінше экологиялы фактор бола алмайды. Біра, блар экологиялы факторларды здері рі тудырып, рі экологиялы жадайларды серінен згеріп отырады. Сондытан, оршаан ортаа серді баалау сол территориядаы халыты трмысын, леуметтік-экономикалы жадайын талдамай жргізу ммкін емес. Шаруашылытар мен трындар здеріні ызметтері мен тіршіліктеріні р саласында олшаан орта ымын тсініп, оны толыанды жне дрыс жмыс істеуін амтамасыз ететіндіктен, арастырылып отыран обьектіні немесе ауданны леуметтік жне экономикалы ерекшеліктерін ескеру ТБТКсараптауды жргізуді негізгі бір блімі болып табылады.

Бл принцип топыраты биологиялы техногенді кешенді объектісін сараптауды халыаралы конвенциясында бекітіліп (осымша дебиет тізімін араыз), «сер дегенімізге анытама берілген. Маынасы: сер дегенні-кез келген жоспарланатын ызметті оршаан ортаа сер ететінін, рі ол ке маынадаы тсінік болатыны, яни, ол серге халыты денсаулыы мен ауіпсіздігі, флора, фауна ауа, су, топыра, климат, ландшафт, имараттар жне т.б. материалды обьектілерді, рі бл згерістерді сері мдени, леуметтік, экономикалы жадайларды згертуді де амтиды.

Топыраты биологиялы техногенді кешенді объектісін сараптауды соы блімі-жоспарланып отыран обьекті ызметіні антропоэкологиялы баалануы.

Бл ым антропоэкологиялы аспектіндегі барлы параметрлерді, яни леуметтік, демографиялы, экономикалы, инфрарылымдаы жкті згеруі, ескіден трып жатан халыты жаадан оныстанандар арасындаы атынастары, жаа жмыс орындарыны пайда болуы, жергілікті жерді азы-тлігіні, жеміс-жидегіні ажеттілігі жне пайдалана алыну дрежесі жне т.б. адам тіршілігімен байланысты аутэкологиялы жне синэкологиялы аспектілерді амтиды.

Антропоэкологиялы баытты оршаан ортаа серді баалауды жаа рылымы деуге болады, йткені баса ылымдардаы сияты экологияда да антропоэкологиялы проблемаларды баса алымдар арасында бліп тастаан болатын. Мысалы, медицина, гигиена, антропология, география, этногеография, демография, биология жне т.б., сонымен атар кейде бір-бірінен байланыссыз арастырылып келген. Бл аспектілерді барлыын бір баытта біріктіруді себебі оршаан орта проблемалары жне жоба алды жне жобалау кезінде оршаан ортаа серді баалау болды. кінішке орай, зірше оршаан ортаа серді баалауда антропоэкологиялы аспектілерді ескере жргізу жеткілікті дрежеде талаптарды ата болмауынан жне ыты-нормативтерді бекітілмеуінен бл мселе ажетті орнын ала алмай келеді. Тіпті азастанны экологиялы сараптама заында антропоэкологиялы баалауды здігінше блек шаруашылы ызметі ретінде де, ОБ-мен бірге де арастырылмаан.

Халыты леуметтік-экономикалы кйіні сипаттамасын оршаан ортаа серді баалауды жргізуге олданатын ылымны трін адам экологиясы деп атайды. Ол халыты демографиялы сипаттамасын, ызмет ету шарттарын, таматануы мен демалысын, су пайдаланыштыын, кбеюі мен трбие беру, білім беру жне денсаулыынжоарыдрежеде стап тру, тіршілік ортасыны технлгенді жне табии факторларыны сипаттамасы. Бл баалауды субьективті, яни сол территорияда тратын немесе жмыс істейтін адамдарды беретін баасы жне ксіптік, яни ресми апаратты органдары немесе белгілі лшеу дістерін олдана отырып аныталан баа екіге блінеді.

Обьектідегі немесе территориядаы леуметтік-экологиялы жадайды сипаттау шін адам экологиясы саласындаы мамандар антропоэкологиялы факторларды екі топа бледі. Біріншісі кешенді крсеткіштер (интегралды): комфорттылы дегейі оршаан ортаны комфорттылы дрежесін баалауы оршаан ортаны отыз шаты параметрлерін талдау арылы, ал оны осы климатты факторлара, аландары су рамына, смдіктер мен жануарлар жне т.б. тіршілік сипатына, геологиялы рылымына, таулы аудандарда обьектіні теіз дегейінен биіктігіне жне рельефіне байланысты болады. Екінші территориясыны жекеленген кеістікке даму дрежесі (геосфераны ластануы, ластаыш заттар мен ШМК ретінде есептелінген бааланып отыран территориямен байланысты шынайы шамаларды атынастары.

Антропоэкологиялы баалау барысында олданылатын демографиялы крсеткіштер ретінде кбінесе 1000 трына шаандаы жалпы жне стандартталан бала лімі, трындарды жас рылымы жне бала туу коэффициентін жалпы табии сіммен байланысты негізге ала отырып; ктіліп отыран орташа мір сру затыы жне халыты тіршілік потенциалы, йлену крсеткіштері мен миграциясы обьекті орналасан территорияны тіршілікке олайсыз екендігін крсететін жанама крсеткіш болып саналады, кешенді демографиялы крсеткіштерді есептеуді лдеайда крделі тсілдері де белгілі-адам денсаулыыны сапасы мен мір сру сапасы.

Рационалды кешенді крсеткіштерге леуметтік дамуды интегралды крсеткішін жатызуа болады. Ол 15 негізгі параметрден тратын он балды шкала бойынша бааланады: р адам басына шаандаы лтты табыс (нім), адам басына шаандаы индустрияландыру дрежесі, ндірісті німмен амтамасыз етілуі, білім беру дгейі, инфраструктура даму дрежесі жне т.б. Бааланатын территория айтылан рбір 15 параметр бойынша блініп, бааланан балдар осылып, жалпы баа алынады.

кінішке орай, бл баалауларды ешайсысында “таза экологиялы” баа зірше орын алмауда, яни халыты экологиялы сана-сезімі, леуметтік-экономикалы шиеленістік, территорияны рекриациялы потенциалы жне оны олдану, оны кешенді техногенді жктеме клемі жне т.б. баалар типі.

Эколеуметтік крсеткіштерді кпшіліктерінен топыраты биологиялы техногенді кешенді объектісін сараптау шін тмендегілерді ескеру сынылады:

1. Территорияны санитарлы-эпидемиологиялы кйін баалау.

2. Халы міріні леуметтік жадайлары.

3. Халы денсаулыыны кйін баалау.

4. Халы миграциясы.

5. Халы саныны згеру ммкіндігі (территорияны трты халымен бірге есептегенде).

6. Жобаланып отыран обьекті іске осылуы нтижесінде леуметтік-комфорттылыыны згеру ммкіндігін баалау.

7. Обьекті пайдалануа берілген кезінде алыпты режимде жмыс істегенде болуы ммкін экологиялы серді баалау (адам денсаулыына, тіршілік параметрлерін, тіршілік мерзіміне, мір сру жасыны згеруіне, ксіптік ауруларды пайда болуына жне т.б.)

8. Ерекше оралатын обьектілерге жасалайын деп отыран ызметті ммкін серін баалау (табии, рекреациялы, мдени жне т.б.)

9. Территорияны эстетикалы ндылыыны жоалуы.

10. оршаан ортаны бар жадайыны табиатты пайдалануды нтижесінде згеруін баалау.

11. Обьектіні алыпты жмыс істеп тран кезіндегі жне апат бола алан жадайдаы халыты экологиялы ауіпсіздігін амтамасыз ететін жмыстар.

12. Жоспарланып отыран жмыс обьектісіні леуметтік атынастарын реттеу, шаруашылы ызметіні нтижесіндегі істелетін жмыстар жне инвесторды халы трмысын жасарту жніндегі жмыстарымен осып есептеу.

13. Жоспарланып отыран ызметті кешенді экологиялы ауіп болжамдарына баасы.

14. Халыты тіршілігі мен трмысыны жайлы жне денсаулыын сатау, орау жмыстарыны аржыландыру клемі.

Баылау сратары:

1.Экологиялы паспортты ажеттілігі, мазмны.

2. Экологиялы паспортты мні.

3. аланы экологиялы паспорты.

4. оршаан орта объектілерін ластаыштардан тазалауды физика-химиялы дістері.

5. Антропоэкологиялы аспектілерді болжауы жне баалануы.

6. оршаан ортаа серді баалаудаы эколеуметтік крсеткіштер.

7. оршаан ортаа серді баалауды антропоэкологиялы баыты.

8. Антропоэкологиялы баалау барысында олданылатын демографиялы крсеткіштер.

9. Атмосфераны газ трізді ластаыштардан тазалау.

10.Суды тазалау дістері (сарынды суларды механикалы тазалау, химиялы немесе реагенттік тазалау, биохимиялы тазалау, суды залалсыздандыру).

11. Суды тазалауды арнайы дістері. Электродиализ сызба-нсасы.

Аудиториялы тапсырманы орындау тртібі.

1. Баылау сратарына жауап.

2. А.Н. Каримов, Н.Р. Мажренова, А.Г. Сармузина Экологиялы сараптама баалау, баылау А., 2003, 122 бет.

 

Саба таырыбына сйкес дебиеттер тізімі.

1. Букс И.И., Фомин С.А. Экологическая экспертиза и оценка воздействия на окружающую среду (ОВОС): Программа курса и учебно – методические материалы. М.: изд-во МНЭПУ, 1997. – с 96.

2. Мамбетказиев Е.А., Сыбанбеков . Табиат орау. Алматы, айнар 1990.

3. Демегенов А.М., Жабыршин Е.Г., Аренова А.. Экология. Атаулар мен анытамалар. Тараз, 2000.

4. Бродский А.К. Жалпы экологияны ысаша курсы. Алматы: ылым, 1998.

5. Жумадиллаева С.А., Баешов А.Б., Жарменов А. оршаан орта химиясы. Алматы, 1998.

6. Саынбаев Г.К. Экология негіздері. Алматы, 1995.

7. Баешов А., Дрібаев Ж.Н., Шакиров Б.С., Мдиев .., Сарбаева А.С. Экология негіздері. Туркестан: Яссауи университеті, 2000.

 

№9. Дріс таырыбы. Литосфераны ластаушы серді баалау

 

Саба жоспары.1. Баалауды маызды факторлары. 2. Литосфераны кйін баалауды геохимиялы критерийлері. 3. Литосфера кйін баалауды геодинамикалы белгілері. 4. Геологиялы ортаны згергіштігін интегралды баалау.5.Су ресурстарыны ластануыны млшерлік баалау аспектісі, масаты.6. Пайдаланылатын су обьектілеріні гидрологиялы ерекшеліктері мен задылытары.7. Жер беті сулары ресурстарын баалау критерийлері.

8.Су оймаларын ластануыны дрежесін анытау факторлары.

Сабаты масаты.Территорияны геологиялы жне гидрогеологиялы ерекшеліктерін, техногенді сер кезіндегі топыраты беріктігі мен белсенділігін баалау, болжау жолдарын йрету.

ысаша теориялы мліметтер.

оршаан ортада серді баалау кезінде литосферамен адамдарды негізгі ызметіні негізгі крсеткіштерін анытау, талдау мен баалауды талап ететін факторлар кешенді амтуды ажет етеді, йткені олар экологиялы табии жне техногенді орта жадайларыны алыптасуына елеулі лес осады.

Алдымен жер сілкіну ммкіндігі мен оны кшін, вулкандарды атылауы жне баса да табии апаттар процестерін баалауы ажет. Жасалан объектілерді ауіпі, апаттарды зардаптарындай оршаан ортаа сер етуі ммкін (мысалы, мнай немесе газ бырларыны жарылуы, атом электр станциясыны ирауы), бларды рине сипаты антропогендік боланымен, адам кзіне бірден кріне оймайтын, біра жанама белгілерінен білінетін, жер ыртысындаы тектоникалы жылжулар трлі объектілерді сырт кріністерінде орын алуы ммкін.

Баалауды маызды факторларынан бірі сол ірді жер бетіні кендеріні морфологиясы (оларды барлы асиеттері мен физикалы серге, сумен атынасына, химиялы рамына жне т.б.) болып саналады. Кендерді бастапы (алашы) асиеттері ртрлі серлерден со оларды кйін анытауа болжам болады.

Сумен амтамасыз етуді негізгі кзі болатын жер асты суларына серді баалауды ерекше маызы бар. Жер асты суларыны ластанудан орану дрежесін баалауа сол территорияны геологиялы рылымыны анализі жне бірін-бірі жабатын абаттарды бір ттастыыны бзылмаындыы негіз бола алады. Литосфераа серді баалауды орытынды блімі жобаланушы объектіні территориясыны геоморфологиялы рылымын, рельеф тзілу динамикасын, бл тенденцияларды объекті іске осылуы нтижесінде згеру ммкіндігін талдау (анализдеу) болып табылады. Су жне жел эрозиясын, территорияны су астында алуы, бларды баалауда баса тікелей жне жанама сер ететін факторларды ескере отырып, литосфераа сер ететін баса факторларды да анытап, содан со баалау керек. Н - алыпты ластану дрежесі, - ластану нормасынан шамалы жоары дрежеде

К - ластану нормасынан орта дрежеде жоары

А - ластану дрежесі апатты дрежеден жоары

 
 

 


Литосфераны геосфера абаты ретіндегі баса бір ерекшелігі оны кп компоненттігі, яни литосфераны беттік абаты (геологиялы ортаны зі), оны рельефі жне территориядаы дамыан антропогенді геологиялы процестер. Сондытан, баалау шін кптеген белгілерді ртрлі белгілерді жиынтыыны интеграциясы ажет. Бл жніндегі р трлі нормативті жне техникалы-ыты жаттар оу ралыны соында келтірілген. Баалауды тікелей белгілері. Кп тараан геохимиялы белгідер. Бларды олдану литосфера мен оны компоненттеріні (жер асты суларымен бірге) ластаыш заттарды улылыын ескере отырып табии концентрациямен (фонмен) немесе ШМК-мен (ПДК), бастапы ластануды салыстыруа негізделген. Сулар мел атмосферадаы сияты класс бойынша баалау тмендегі кестеде келтірілген.

Жер асты суларыны жер асты гидросфералы сапасын баалау да белгілі ШМК – а арай регламентпен белгіленген.

1. Су ресурстарыны ластануыны млшерлік баалау аспектісі, масаты.

2. Пайдаланылатын су обьектілеріні гидрологиялы ерекшеліктері мен задылытары.

3. Жер беті сулары ресурстарын баалау критерийлері.

4. Су оймаларын ластануыны дрежесін анытау факторлары.

Жер асты суларыны ластану клемін сипаттау шін ластану ауданын (F) анытауды маызы зор.

Баалауды тікелей белгілері. Кп тараан геохимиялы белгідер. Бларды олдану литосфера мен оны компоненттеріні (жер асты суларымен бірге) ластаыш заттарды улылыын ескере отырып табии концентрациямен (фонмен) немесе ШМК-мен (ПДК), бастапы ластануды салыстыруа негізделген. Сулар мел атмосферадаы сияты класс бойынша баалау тмендегі кестеде келтірілген.

Жер асты суларыны жер асты гидросфералы сапасын баалау да белгілі ШМК – а арай регламентпен белгіленген.

Жер асты суларыны ластану клемін сипаттау шін ластану ауданын (F) анытауды маызы зор. Сонымен бірге, табии жадайдаы белгілі бір нктелердегі су сапасы (Ст) жне ішуге (ауыз суы) олданылатын сулардаы ластаыш заттарды шекті млшерлік концентрациясы. Сйтіп жер асты суларыны кйін баалау ушін екі крсеткіш олданылады: жер асты суларыны сапасы (С) жне ластану ауданыны (F) млшері.

Осы негізде жер асты суларыны трт дегейіне немесе соларды кйлеріні аналогиялы кластарына блінеді:

1. Норма класы (жарамдылыы) жептуір жер асты суларыны сапасы С шамасымен шамалас, сл ана жоырыра болуы ммкін, біра ШМК-дан арты болуы ммкін емес. Яни: СТ<С / ШМК, бл жадайда ластану алаы те аз немесе млде жо (<0,5км2).

2. ауіп класы (кері згерістерді тенденциясыны немі байалуы). Жер асты суларыны сапасы немі нашарлайды, ШМК-а жетеді немесе одан да жоары болуы ммкін, біра кейбір аладарда 3-5 ШМК-дан жоары емес ( =0,5-5км2).

3. Дадарыс класы. Жер асты суларыны сапасы ШМК-дан 10 есе жоары, яни ІІІМК<С / ШМК, сонымен атар ластану ауданы 5-тен 20 км 2-а дейін згеріп отыруы ммкін.

4. Апат класы (катастрофалы кй) ластану зонасындаы суды сапасы 10 ШМК-дан жоары жне ластану алаы 10 км2-ден арты, рі ары арай суі де ытимал.

Бірінші зонада ешандай табиат орау шараларын жргізу ажет емес, тек тиісті задарды талаптарыны орыдалуын жне жер асты суларыны кйін жоспарлы баылауды жргізу керек.

Екінші зонада шектеуші табии орау шаралары алдын-ала жоспарлануы ажет.

шінші, сіресе тртінші зоналарда кезек кттірмейтін арнайы табиат орау шаралары жргізілуі ажет.

Жер асты суларыны ресурсты белгілері. Жер асты суларыны ресурстарын баалау белгілеріне мына крсеткіштер ажет: пайдалану ор (запас) модулі (1км2 территориядаы л/с) жне сулы горизонттарды араласу шамалары. Бл крсеткіштерді жоба алдындаы жмыстарды жргізген кезде олданан жн.

Литосфераны баалау белгілеріні геодинамикалы тобы - табии жне техногенді белсенді геологиялы процестерді дамуын жне рельефті кйін баалау шін олданылады. Рельеф жне жер асты шін екі крсеткіш ажет: техногенді деуді тередігі жне ауданы (рылыстарды салынуы, игерілуі, бзылуы) кестеде крсетілген.

 

№9 Дріс жаласы: Жер сті суларына серді баалау.

ысаша теориялы мліметтер.

Экологиялы проблемаларды ішіндегі е жедел шешімді ктіп отыран мселе, ол жер сті суларыны (зендер мен клдерді) кйі. Жер беті сулары проблемаларыны екі аспектісі бар: сапалы жне млшерлік. Екеуі де тіршілікті, соны ішінде адам тіршілігін амтамасыз етуде маызды орын алады.

Жер беті суларыны сапасы, ластану дрежесі, нормативті жаттарды, гидрохимиялы жне гидрологиялы дістерді, баалауды белгілерін тере талдап олдануды ажет етеді.

Су ресурстарыны ластануыны млшерлік баалау аспектісіні екі масаты бар: 1. жоспарланып отыран ызметті су ресурстарымен амтамасыз етілу ммкіндігі; 2. алан ресурстарды ластануы мен оны баса ндіріске жне трындарды тіршілігінде пайдалану ммкіндігі.

Бл баалауды жргізу шін пайдаланылатын су обьектілеріні гидрологиялы ерекшеліктері мен задылытарын, сонымен бірге жоспарланып отыран жобаны іске асырылуы шін ажетті су ресурстарыны клемін зерттеп йрену ажет.

Су обьектілеріні гидрологиялы сипатына жанама серлерді де лкен мні бар. Жанама серлерге зендерді арнасыны згертілуі, су алу бетіні згертілуі (топыраты айдалуы, жыртылуы, ормандарды кесілуі), суды басып алуы, дегейіні згеруі жне т.б.

Жер беті сулары ресурстарын баалау критериіне екі лкен крсеткіш сынылады: обьектіні (зенні) беттік млшері жне бір мезгіл алынатын су клемі. Бл критерийлер р класты градациялы кйіне арай, нормативті жаттарда келтіріледі. Мысал:

 

Баалау крсеткіштері Жер беті сулары кйіні кластары
І норма (Н) ІІ ауіп () ІІІ Кризис (К) ІV Апат (А)
зеннен аатын су млшеріні згерісі (алашы мен салыстыранда, % Бір мезгілде алынан су млшері (куб м/с) 15-тен кем 5-тен кем 15-20   1-5 50-70   1-ден кем 75-тен жоары жо  

рбір су обьектісі зіне тн гидрохимиялы сапаа ие, ол оны алыпты жадайына сйкес келеді жне ол су оймасында, бгетте сырты ортаны оны ластау арындылыыны серінен, сонымен бірге гидрологиялы жне гидрохимиялы процестерді серімен алыптасады. Бл процестерді бірігіп сер етуіні нтижесінде су оймасына тсетін антропогенді ластаыштар бейтараптануы да ммкін (здігінен тазалану), немесе ол су ресурсыны сапасын тмендетіп ластануы да ммкін.

Су оймаларыны табии асиеттерінен баса ластануыны дрежесін анытаушы факторларды негізгілеріні бірі, антропогенді ызмет нтижесінде пайда болатын оймаларды алаша гидрохимиялы кйі. Су оймаларыны ластануы туралы болжама баалау жасаланда сол кнгі ластану дрежесіне жобаланып отыран обьектіні шыаратын ластаыш заттарыны ммкін млшерін оса есептеу ажет. Онда тікелей тсетін ластаыштармен (оймаа тікелей йылатын сарынды сулар) жанама (беттік аындар, топыра іші аындары, т.б.) ластаыштар кзі де ескерілуі ажет.

Су оймаларыны экологиялы кйін баалау белгілеріні ішінде баалауышты индикациялы діс лкен орын алады. Соы кездерде биоиндикация дісі химиялы жне физика-химиялы дістермен атар жер беті суларыны сапасын баалауда ке олданылып келеді. Аныталатын обьектілер кйіне арай, тест обьектілерді функциялы ызметіне байланысты суды кластара блуге ммкіндік береді.

Бл іс жзінде алынан су сапасыны интегралды баалары бойынша (норма, атер, кризис, апат) суды пайдалану салаларын анытауа ммкіндік береді. Тмендегі кестеде су сапасын анытауда биотесті олдану жне баалау жйесі крсетілген.