Таырыпа арналан апаратты материал
МАШЫТАНУ САБАЫНА АРНАЛАН ДІСТЕМЕЛІК НСАУ
Таырыбы: №14. оам мен табиат арасындаы арым-атынастарды стратегиясы. «Р 2007-2024 жж. арналан траты дамуа кшу жніндегі Концепциясы»
Мамандытар: 5В 130100 - «Жалпы медицина»,
5В 130200 – «Тіс емдеу»
Пн: «Экология жне траты даму»
растырандар: м..к., ассоц. профессор Рыскулова А.Р.,
б..к., доцент м.а. Аскарова У.Б.,
Алматы 2016
№14 машытану сабаы. оам мен табиат арасындаы арым-атынастарды стратегиясы. «Р 2007-2024 жж. арналан траты дамуа кшу жніндегі Концепциясы»
2.Масаты:Р 2007-2024 жж. арналан траты дамуа ту Концепциясы негізінде трындарды денсаулыына ластанан оршаан ортаны серi, урбанизация, Р демографиялы жадай, оан сер ететін факторлар, оршаан ортаны сапасы жне трындар денсаулыы. туралы жан-жаты білімді алыптастыру.
3.Оытуды міндеттері:студенттерді азастанны 2006 жылы араша айында абылдаан траты дамуа ту жніндегі Концепциясымен таныстыру, талдау жасауа йрету.
4.Таырыпты негізгі сратары:
1. Р траты дамуа кшу зектілігі мен алы шарттары.
2. «Р 2007-2024 жж. арналан траты дамуа кшу жніндегі Концепциясыны» негізгі принциптері, басымдылытары, масаты мен міндеттері.
3. Р траты даму концепциясыны кезедері.
4. Р траты даму концепциясыны баыттары мен механизмі.
5. оамны траты дамуа кші механизмдерін интеграциялау.
6. Р траты дамуа кшуді саяси алы шарттары.
7. оамны траты дамуы жне траты экоономикалы даму.
8. Экологиялы тратылы пен Р айматарындаы траты даму.
9. Р траты дамуа кшуді институционалды амтамасыз ету.
10. Р траты дамуа кшу нтижесіні орытындылары.
5.Оыту дістері: дискуссия, шаын топтарда жмыс жасау.
6.дебиеттер:
Негізгі:
аза тілінде:
1. «азастан Республиасыны 2007-2012 жылдара арналан орныты дамуа кшу тжырмымдамасы туралы». азастан Республиасы Призедентіні №216 (14.11.06) Жарлыы.
2. «Р Экологиялы кодексі», (23.01.07).
Орыс тілінде:
3. Концепция перехода Республики Казахстан к устойчивому развитию на 2007-2024 годы. Указ Президента республики Казахстан №216 (14.11.06).
4. «Экологический кодекс РК» (23.01.07).
5. Семенова Л.И. Устойчивое развитие: Учебное пособие. – Алматы: Фонд «ХХI век», 1997.
5. Доклад конференции ООН по окружающей среде и развитию. – Рио-де-Жанейро, 1992 (т.1). – Нью-Йорк,1993.
осымша дебиеттер:
1. Бусыгин А.Г. Десмоэкология или теория образования для устойчивого развития. –Симбирск: Сибирская книга,2003.- 224с.
2. Данилов –Данильян В.И.,Лосев К.С. Экологический вызов и устойчивое развитие.- М.: Прогресс,2000.
3. Урсул А.Д., Романович А.Л. Концепция устойчивого развития и проблема безопасности. - М., 2001.
4. Введение в теорию устойчивого развития. – М.: Ступени, 2002. – 240 с.
5. Корякина Н.И., Жевлакова М. А., Кириллов П. Н. Образование для устойчивого развития: поиск новых стратегий, подходов, технологий. Под общей ред. Алексеева С. В. — СПб, 2000.
6. Китинг М. Программа действий // Повестка дня на XXI век и другие документы конференции в Рио-де-Жанейро в популярном изложении. - Женева, 1993.
7.Баылау сратары:
1. Траты дамуыны тсініктемесін берііз.
2. азастан Республикасыны траты дамуа ту Концепциясы ашан абылданды жне ол андай аралыа жобаланан?
3. Траты дамуды масаты жне негізгі принциптері.
4.мір сру сапасыны дегейі.
5.Адам потенциалыныі даму индексі.
6.Ресурстарды пайдалану тиімділігі.
7.Халы саны.Болжамдау.
8.Траты дамуа ту кезеі.
Таырыпа арналан апаратты материал
Бізді еліміз егемендік алан уаыт ішінде, рашан траты даму саласындаы болан барлы халыаралы процестерді белсенді мшелеріні бірі болды. Р дние жзілік ауымдастыты толы анды мшелеріні бірі ретінде, ХХI асырды Кн тртібіндегі (Рио-де Жанейро, 1992), мыжылды Саммитіні (Нью-Йорк, 2000) жне траты даму жніндегі Дние жзілік саммитті (Йоханнесбург, 2002) деклорацияларында ойылан міндеттерді орындауа белсене ат салысуда. Осы масатта Р біратар маызды жаттарды абылдады. Е алдымен, азастанны 2030 жылдара дейінгі Даму стратегиясы, азастан кіметіні 2007-2009 жылдара арналан Бадарламасында траты даму принциптері негізінде Р бсекеге абілеттілігін амтамасыз ету негізгі стратегиялы міндет етіп ойылды.
азастан республикасы Европа, Азия мемлекеттері арасындаы саяси, мдени жне экономикалы жаынан осы рлы елдеріні арасын байланыстырушы кпір ретінде континенттегі ландшафты жне экологиялы жйелерді дамуында да осындай функция атарады. аза еліні территориясыны ауданы, климатты жадайларыны ртрлілігі, айматаы су кздері балансыны ерекшеліктеріне байланысты, бкіл Евразия территориясындаы экологиялы жадай азастандаы тратылыа тікелей туелді деуге болады.
Бізді елімізде 2006 ж. 14 арашада Р Президентіні Жарлыымен аса маызды саяси жат – «Р 2007-2024 жылдара траты дамуа ту жніндегі Концепциясы» абылданды.
Р траты дамуа ту жніндегі Концепциясы за жылдар бойына жинаталан мліметтерді талдау, математикалы модельдеу, бекітілген олайлы параметрлерді есептеу арылы ылыми методолгиялы негізде дайындалды. Осы талдаулар нтижесінде, азастан республикасындаы кптеген леуметтік – экономикалы проблемаларды негізінде, елдегі табии ресурстарды пайдалану мен ндіру арасында лкен алшаты бар екені, яни тарихи алыптасан сйкессіздік бар екені аныталды. абылданан Концепция осы тесіздіктер мен сйкессіздікті жоюа арналан жат болып саналады.
лемдегі кптеген елдер тарапынан траты даму баытында жасалып жатан шаралара арамастан, ала ойылан масаттара жету шін, бл жмыстарды барлыы лі де жеткіліксіз. Траты даму концепциясын іске асыру шін, экологиялы апаттарды алдын алу шін, дние жзіндегі барлы елдер мен халытарды бірлескен, тиімді халыаралы ынтыматастыы ажет. Сондытан, Б тарапынан дние жзіндегі барлы мемлекеттерді атысуымен, ылыми негізделген халыаралы нормативтер, жаа экологиялы таза технологиялар жасалып, ндіріске енгізілуі керек. Ал бізді елімізде, е алдымен халыты экологиялы ауіпсіздігін амтамасыз етуге баытталан, тмендегідей іс-шараларды жзеге асыруы керек:
* экология мен оршаан ортаны орау саласындаы нормативтік-ыты актілерді жетілдіру;
* оршаан ортаны орау мен табии ресурстарды тиімді пайдалануды басару механизмдерін жетілдіру;
* адамны экологиялы ажеттіліктері мен табиатты экологиялы ммкіндіктерін сйкестендіру;
* оамны экологиялы мддесін алдыы орына ою;
* оршаан ортаны орау саласындаы бадарламалар мен іс-шараларды аржыландыруды лайту;
* эколог-мамандар: экологтар, эколог-загерлер, эколог-экономистер, эколог-инженерлер дайындауды жасарту;
* оам мшелеріні экологиялы білімі, трбиесі мен мдениетін жоарылату;
* табии нысандар мен ресурстар орын тиісті дегейде есепке алу, олара баылауды кшейту.
Траты даму дегеніміз- бл, азіргі рпаты ажеттіліктерін анааттандыру барысында келешектегі рпатарды з ажеттіліктерін анааттандыру шін оларды ммкіндіктеріне нсан келтірмейтін даму.
азастан Республикасыны экономикалы суі, осы кезге дейін лемдік нарыта шикізат баасыны сімі жне табии байлытарды жоары дегейде пайдалану есебінен жзеге асып келе жатырБл баытта аса ауымды клемде трлі шыындар мен табии капиталды деградациялануы орын алуда. Жалпы ішкі німні суімен бірге оршаан ортаа ірі клемде эмиссиялар блінуі байалып отыр. Кейбір мліметтер бойынша, ел территориясыны 75% жуыы экологиялы трасызды аупінде. Шлейттену пролемасы те зекті мселелерді бірі. «Тарихи ластаушылар», алдытарды кму, стационарлы жне жылжымалы кздерден шыатын улы заттар млшеріні баран сайын артуы, табии ортаны жадайы мен адамдарды денсаулыына те лкен ауіп тндіріп отыр.
азастан, сол сияты, кінішке орай, лемні дамыан елдерінен траты дамуды негізгі крсеткіштеріні бірі болып саналатын, мір сру сапасыны дегейі жаынан да артта алып отыр.
азіргі кезде мір сруді сапасы тмендегідей негізгі рам бліктерімен сипатталады: трындарды мір сру затыы, л-ауат дегейі, білім дегейі жне оршаан табии ортаны жадайы.
Халыаралы оам, табиат жне адам университеті (Дубна, Ресей) бекіткен мір сру сапасыны дегейі бойынша, азастан 78 орында, бл крсеткіш коэффициенті – 1,17; Норвегия алдыы орында, коэффициенті – 3,83; Ресей – 1,57; ытай – 0,34.
азастан трындарыны денсаулы жадайы мен мір сру затыы бойынша баса елдерді крсеткіштерімен салыстыранда, лде айда артта алан. Мысалы,бізді еліміздегі трындарды орташа мір сру затыы 2005 жылы 65,9 жыл болды, ал Жапонияда бл крсеткіш 80 – ге жетеді.
Экологиялы занамалар мен саясат жніндегі Йель орталыы (АШ, Йель университеті) жне Жер туралы ылымдарды халыаралы апараттар жйесі Колумбия орталыы (АШ, Колумбия университеті), экожйелерді жадайы, экологиялы стресс, трындарды денсаулы жадайыны экологиялы жатары, мемлекеттерді леуметтік жне институционалды ммкіндіктері мен халыаралы белсенділіктерін оса аландаы 76 крсеткіштерге негізделіп, бекітілген экологиялы тратылы индексі бойынша, азастан Республикасы 63,8 индекспен 70 орынды алады, ал бл крсеткіш дамыан елдерде – Жаа Зеландияда, Швеция мен Финляндияда – 87-88 балла жетеді.
азастан, адам ресурстарын дамыту индексі бойынша, мемлекеттер арасында 80 орын алады. лемдегі негізгі мемлекеттер арасында азастан Республикасыны осы индексті рам бліктері: адамдарды орташа мір сру затыы жне рбір трына есептегендегі жалпы ішкі німні млшері бойынша алатын орны 2-суретте крсетілген.
Ер адамдар мен йелдерді мір сру орташа затыыны айырмашылыын азіргі кездегі 11 жылдан 7,5 жыла дейін азайту керек. Концепцияда осы сияты біратар мселелер ктерілген, біра бізді ойымызша, кейбір мселелерді тиімді шешуді механизмдері крсетілмеген немесе ктерілсе, жеткілікті дрежеде емес.
2-сурет. Трындарды орташа мір сру затыы (жас) жне жалпы ішкі німні млшері бойынша (сатып алу абілетіні паритеті бойынша, мы АШ долларымен) азастанны лемдегі дамыан елдер арасында алатын орны
3-сурет.Трындарды орташа мір сру затыы мен экологиялы тратылы индексіні атынасы бойынша азастанны алатын орны
азастан Республикасы трындарыны орташа мір сру затыы мен экологиялы тратылы индексіні атынасы 3- суретте крсетілген.
Сонымен, 2024 жыла арай азастан Республикасы трындарды мір сру сапасыны дегейі бойынша траты трде лемдегі бсекеге абілетті жне дамыан елдерді атарына осылуы шін, табии ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру, халыты орташа мір сру затыын жоарылату жне экологиялы тратылы индексін ктеру ажет. Жргізілген есептеулер бойынша, 2013-2018 жж. азастан лемдегі бсекеге абілетті елу елді атарынан траты трде орын алу шін, траты даму крсеткіштері тмендегі параметрлерге сай болуы керек:
* РПТ - 43% кем болмауы керек,
* ресурстар ттынуды жалпы млшері – 246,86 ГВт тмен болмауы керек;
* жылды ндірілген жалпы нім -113,1 ГВт тмен болмауы керек.
РПТ 53% боланда, елді траты даму жолына тсуі мен экономикалы суі айта алпына келтірілмейтін ресурстарды пайдалану есебінен емес,алдыы атарлы тиімді технологияларды пайдалану есебінен жзеге асырылады (3-сурет).
4- сурет. азастан Республикасыны 2030 ж. дейінгі ммкін болатын дамуыны моделі
азастан Республикасындаы халы саны да траты дамуды негізгі крсеткіштеріні бірі болып саналады. Халыты тыыздыыны тмен болуы да, мемлекетті дамуыны трасыздыын крсететін фактор. Халы саныны суі экологиялы, экономикалы жне леуметтік факторлара тікелей байланысты болып табылатын демографиялы крсеткіштермен сипатталады. азастандаы негізгі демографиялы крсеткіштерді соы жылдардаы динамикасы тмендегі кестеде крсетілген.
Кесте
Негізгі демографиялы крсеткіштерді динамикасы (Р статистика агенттігіні мліметі бойынша)
| Крсеткіштер | Жылдар | |||||
| Туылым (1 мы адама шаанда) | 15,3 | 16,6 | 18,2 | 18,4 | 19,6 | 20,79 |
| 1 жаса дейінгі сбилер лімі (1 мы туылан сбиге шаанда) | 17,0 | 15,7 | 14,5 | 15,1 | 14,1 | 14,5 |
| ртрлі себептерден лім саны (1 мы адама шаанда) | 10,0 | 10,4 | 10,1 | 10,4 | 10,3 | 10,2 |
| Табии сім (1 мы адам) | 5,2 | 6,2 | 8,0 | 8,0 | 9,3 | 10,57 |
Жоарыда айтылан жадайларды ескере отырып, дер кезінде абылданан Концепцияны масаты - азастан республикасында халыты л-ауатын жасарту жне елді алдаы за жылдар бойына бсекеге абілеттілігін амтамасыз ету шін экономикалы, леуметтік, экологиялы жне саяси салалардаы сйкестікті алыптастыру болып табылады [2].
Бл масаттара жету шін, траты даму саласында тмендегідей міндеттерді жзеге асыру керек:
1. РПТ (ресурстарды пайдалану тиімділігі) крсеткішін 2012. ж. 37%-а, 2018 ж. 43 %- а, 2024 ж. 53 % - а ктеру;
2. Трындарды орташа мір сру затыын 2012 ж. 68 жаса, 2018 ж. 70 жаса, 2024 ж. 73 жаса жеткізу, бл кезде туылым крсеткішін 1000 адама шаанда 18-22 нресте дегейінде стап тру;
3. Экологиялы тратылы индексін 2012 ж. 10%-а, 2018 ж. 15%-а, 2024 ж. 25%-а ктеру,
4. Ішкі жне сырты саясатты жоары дегейде жзеге асыруды амтамасыз ету.
1-сурет. азастан Республикасында ресурстарды пайдалану тиімділігі (РПТ) крсеткіштері есебіні кестесі (2005 ж)
оршаан орта факторларыны олайсыз серінен трындарды денсаулыын орау шін, оршаан орта факторларыны адамдарды денсаулыына олайсыз серін тмендетуге, экологиялы ттенше жадайларды жне экологиялы терроризмні алдын алуа, республикада оларды зардаптарын жоюа баытталан іс-шараларды жзеге асыру керек.
азастан Республикасында траты дамуа ту тмендегідей кезедер бойынша іске асырылады.
Дайынды кезеі (2007-2009 жж.)-траты даму принциптерін оамды жне саяси ызметті барлы салаларына енгізу шін жадайларды дайындау; экономиканы диверсификациялау, технологиялы жоары ммкіндіктерге ол жеткізу;
Бірінші кезе (2010-2012 жж .) – азастан Республикасыны лемні бсекеге абілетті 50 ел атарына осылуын амтамасыз ету.
Екінші кезе (2013-2018 жж.) – трындарды мір сру сапасыны дегейі жнінен, елді лемдегі алдыы атардаы дамыан елдер атарынан орын алуына ол жеткізу; табии ресурстарды тиімсіз пайдалану нтижесінде орын алып отыран шыындарды едуір азайту мен елді жоары экологиялы тратылы дегейін амтамасыз ету.
шінші кезе (2019-2024 жж.). – траты даму концепциясыны халыаралы крсеткіштеріне ол жеткізу.
6 - кесте.
азастан Республикасыны траты даму бойынша параметрлері (2005-2024 жж.).
| Рет № | Интегралды крсеткіштер | 2005 ж. | 2009 ж. | 2012 ж. | 2018 ж. | 2024 ж. |
| 1. | Халы саны, млн. адам. | 15,05 | 15,66 | 16,13 | 17,13 | 18,18 |
| 2. | Орташа мір сру затыы,жыл | 65,91 | 67,87 | 68,89 | 70,99 | 73,14 |
| 3. | Орташа нормаланан мір сру затыы | 0,66 | 0,68 | 0,69 | 0,70 | 0,73 |
| 4. | йелдерді ерлерден мір сру затыыны артышылыы,жыл | 11,47 | 10,00 | 9,3 | 8,5 | 7,5 |
| 5. | уат ттыну дегейі (ткен жылы), ГВт | 94,85 | 130,45 | 154,86 | 264,86 | 468,38 |
| 6. | уат ндірісі (2006 ж.), ГВт | 29,40 | 43,05 | 57,30 | 113,10 | 248,24 |
| 7. | уат шыыны, ГВт | 65,45 | 87,40 | 97,56 | 151,77 | 220,14 |
| 8. | Ресурстарды пайдалану тиімділігі, РПТ | 0,31 | 0,33 | 0,37 | 0,43 | 0,53 |
| 9. | оршаан ортаны сапасы | 0,91 | 0,95 | 0,99 | 0,93 | 0,95 |
| 10. | мір сру дегейі, КВт/адам. | 1,95 | 2,75 | 3,55 | 6,60 | 13,65 |
| 11. | мір сру сапасы, КВт?саат | 1,17 | 1,78 | 2,43 | 4,35 | 9,49 |
| 12. | Экологиялы тратылы индексі, балл |
азастан Республикасында 2006 ж. арашада абылданан «Р 2007-2024 жылдара арналан траты дамуа ту жніндегі Концепциясыны» негізгі баыттары мен міндеттерін жзеге асыру нтижесінде, елімізде тмендегідей жадайлара ол жеткізуге ммкіндік туады, олар:
* трындарды мір сру сапасын лемдегі бсекеге абілетті жне жоары дамыан елдердегі дегейге дейін жоарылату;
* экономикалы суді негізгі механизмдеріні бірі ретінде ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру;
* 2024 жыла арай елдегі халы санын 18 миллиона жеткізуге, ебек ресурстарыны сапасын арттыру;
* антропогендік ысымды тмендету жне «тарихи» экологиялы проблемаларды шешу арылы оршаан ортаны жадайын жасарту;
* елді трлі айматарыны дамуыны тратылыын арттыру;
* траты даму бойынша азастан Республикасында ірі клемдегі халыаралы форумдар ткізу.
Бізді елімізді траты дамуа туі – ауымы жаынан аса ірі клемдегі экологиялы, экономикалы жне леуметтік мселелерді шешуді талап ететін, за мерзімді процесс, сондытан, ол бірнеше кезедер арылы жзеге асырылады. Бл жолдаы е негізгі мселелер: е алдымен, экологиялы апат айматарындаы аса крделі болып отыран леуметтік, экономикалы проблемаларды шешу мен оршаан орта жадайларын жасарту; экономикалы даму процесін ммкідігінше тгелдей экологияландыру; бкіл лемдік ауымдасты пен табиат арасындаы арым-атынастарды йлесімділігін алыптастыру, т.б.
Ерекше айта кету керек, траты дамуа ту процесі, брыныдай, биосфераны ммкіндіктерін ескермейтін жне осыны нтижесінде туындайтын экологиялы ауіпсіздікті амтамасыз етуге деген лкен жауапкершілікті сезінбеу сияты ескі стереотиптерден міндетті трде арылуды талап етеді. Кптеген алдыы атарлы алымдар мен мамандарды пікірі бойынша, адамзат оамыны дл осы траты дамуа арай бет алуы, е соында, кезінде В.И.Вернадский айтып кеткен биосфераны, аыл-ой сферасына (ноосфераа) туіне, оам мен Табиат арасында йлесімділікті алыптасуына келеді.
Жаындап келе жатан экологиялы апатты алдын алу –Жер планетасындаы барлы халытарды орта міндеті. Табиата жаа, экологиялы кзарас ана адамзатты Жер бетінен жойылып кетуден сатайды, кк аспан, жасыл ормандар мен жайалан далаларды, кк ттінге оранан алаларды айта алпына келтіруге ммкіндік береді. Ал табиата жаа, экологиялы кзарасты алыптастыру шін оам мшелеріні барлыын, мектепке дейінгі мекемелердегі балалардан бастап, жоары оу орындарындаы студенттерге дейін амти отырып, оамны, экономиканы барлы салаларын экологияландыру ажет. Осыан байланысты, азастан Республикасыны Білім жне ылым министрлігіні атарып отыран шараларыны бірі бойынша 2009-2010 оу жылыны бадарламасында жоары оу орындарында оытылатын «Экология» пніні аты «Экология жне траты даму» деп згертіліп, оу жоспарында бл пнге берілетін сааттар саны екі есеге кбейді. Р Президенті Н. Назарбаев зіні 2010 жылы азастан халына арнаан Жолдауында елімізді экономикасыны дамуындаы баса кіл блетін баыттарды бірі - экологиялы мселелер екенін атап ткені баршаа млім.