Koncepcja neologizmów w polskim jzyku. Cechy i waciwoci polskich neologizmów

Wstp

Neologizm – rodek stylistyczny; nowy wyraz utworzony w danym jzyku, aby nazwa nieznany wczeniej przedmiot czy sytuacj lub osign efekt artystyczny w utworze poetyckim.

W niektórych pastwach neologizmy powstaj w wysokich gremiach rad jzykowych, które w trosce o czysto wasnego jzyka szukaj nowych terminów, by unikn zapoycze z jzyków obcych. Z takiego postpowania szczególnie znana jest Francja. Bardziej naturalna jest jednak sytuacja, kiedy wchodz one do uycia poprzez zapoyczenie z innego jzyka. Tak dziao si od zawsze, std w polszczynie dawniejsze makaronizmy dzisiaj uwaane s ju za zwyke sowa, bez których nie mona si obej na co dzie.

Moemy wyróni nastpujce rodzaje neologizmów:

· neologizmy znaczeniowe:

ü szczebel (paszczyzna);

ü fura (lepszy samochód);

ü komórka (telefon, may oddzia, grupa).

· neologizmy sowotwórcze:

ü samonasiebiepatrzenie;

ü naszept;

ü biurowiec.

· neologizmy leksykalne (zapoyczenia):

ü nokaut;

ü sputnik;

ü modem;

· neologizmy artystyczne (poetyckie):

ü liworele;

ü brzoskowinie;

ü zmalini.

· neologizmy frazeologiczne:

ü bezszumny las;

ü beztczne niebo;

ü gwiezdny wóz.

O idiomach najczciej wspomina si w kontekcie nauki jzyków obcych (poniewa stanowi one liczn grup wyjtków od poznawanych przez uczcego si regu), std te bardzo czsto stosuje si inn definicj:

Idiom – wyraenie waciwe tylko danemu jzykowi, niedajce si dosownie przetumaczy na inny jzyk.

Definicja ta jednak nie jest do koca cisa, poniewa niektóre idiomy s zapoyczane od jednych jzyków przez drugie, przez co s one charakterystyczne dla wikszej ni jeden liczby jzyków.

Przykady polskich idiomów:

· pite koo u wozu – osoba lub rzecz zawadzajca;

· rka rk myje – popieranie si przez ludzi w nieuczciwych sprawach (* w jzyku angielskim ma znaczenie "wzajemnej wspópracy", nie ma negatywnego znaczenia, oznacza: "ja pomagam tobie , ty pomagasz mnie");

· urwanie gowy – bezadny popiech;

· flaki z olejem – co wyjtkowo nudnego;

· wosy staj dba – by bardzo przestraszonym

· na czarn godzin – na trudny okres w nieokrelonej przyszoci.

Frazeologia – ma dwa znaczenia:

1. Jest to dzia jzykoznawstwa, a dokadnie leksykologii, zajmujcy si analiz utrwalonych w danym jzyku pocze wyrazowych

2. Jest to zasób charakterystycznych dla danego jzyka pocze wielowyrazowych, zwanych zwizkami frazeologicznymi, lub krótko frazeologizmami.

Potocznie frazeologi nazywane s pikne sowa bez pokrycia

róda frazeologii polskiej:

· frazeologizmy majce podstaw w zjawiskach przyrody, cechach ludzkich – fizycznych i psychicznych

· frazeologizmy pochodzce z dzie literackich, religijnych, filmowych

· frazeologizmy zwyczajowe – powstajce i popularne w grupach zawodowych i charakterystyczne dla subkultur

· frazeologizmy wiadomie tworzone i upowszechniane przez rynek reklam

Wspóczenie nowe frazeologizmy powstaj gównie w grupach zawodowych i subkulturach oraz s tworzone przez producentów reklam i filmy.

Zwizków frazeologicznych nie naley zazwyczaj przekada dosownie (czyli tumaczc sowo w sowo) na inne jzyki, na przykad angielskiemu przysowiu too many cooks spoil the broth (dos. „zbyt wielu kucharzy (ze)psuje rosó”) odpowiada polskie przysowie gdzie kucharek sze, tam nie ma co je.

Niektóre stae zwizki frazeologiczne maj swe korzenie w:

· Biblii (np. alfa i omega – pierwotnie „pocztek i koniec”, czyli okrelenie Boga; obecnie: „czowiek wszystkowiedzcy” lub „czowiek wszechwadny”);

· mitologii (np. janusowe oblicze, czyli dwulicowo);

· literaturze (np. dantejskie sceny – odniesienie do obrazu pieka w Boskiej komedii Dantego Alighieriego; obecnie: „straszne wydarzenia”, „przeraajce zajcia”);

· historii (np. pój do Kanossy – nawizanie do wydarze z roku 1077; obecnie: „pój z przeprosinami”, „pokaja si”);

· dawnych obyczajach (np. poda czarn polewk, rzuci rkawic);

· yciu codziennym (np. stan koci w gardle, siedzie z zaoonymi rkami, z niejednego pieca chleb je);

· wyraeniach gwarowych i slangowych (np. poczta pantoflowa z gwary warszawskiej).

 

Koncepcja neologizmów w polskim jzyku. Cechy i waciwoci polskich neologizmów

Neologizmy - przeciwiestwo archaizmów; sowa nowe; innowacje. Tworzone s przede wszystkim z koniecznoci nazywania nowych przedmiotów i poj, powstajcych wraz z rozwojem kultury materialnej i duchowej spoeczestwa. Neologizmy uzasadnione i potrzebne przestaj byc neologizmami, gdy si upowszechni i wejd na stae do jzyka ogólnonarodowego.

Neologizmy dzielimy na:

ü neologizmy obiegowe - powstaj anonimowo i szerz si pocztkowo w wypowiedziach ustnych jako rodki codziennej komunikacji jezykowej.Ich funkcj jest nazywanie i przekazywanie informacji;

ü neologizmy stylistyczne (artystyczne) – wyrazy utworzone przez pisarza lub poet. Maj one charakter jednorazowy, tzn. nie wystpuj nigdzie indziej poza tym tekstem, w którym zostay uyte. Jako elementy jzyka artystycznego nie mog by oceniane wedug tych regu, co pozostae. S form ekspresji artystycznej, pojawiaj si w konkretnym tekcie, z zasady pisanym, maj okrelonego twórc (Norwid, Lemian). Su wywoywaniu dozna artystycznych. Neologizmami, w wikszoci jzyków europejskich, nazywane s wyrazy powstae po II wojnie wiatowej;

ü sowotwórcze - nowe wyrazy pochodne, na przykad zgarnia - zgarniarka; beton - betoniarka. S to wyrazy tworzone od wyrazów istniejcych w jzyku przez dodawanie przyrostków i przedrostków (zimowisko, odrzutowiec), lub odrzucenie przyrostka wyrazu podstawowego (czog, dwig), bd przez zestawienie pocztkowych elementów skrótów (ZUS);

ü znaczeniowe (semantyczne) - powstae w ten sposób, e istniejcym wyrazom nadaje si nowe znaczenie. Na przykad limak - spiralna trasa czca dwa pasma autostrady; korek - tok, zahamowanie ruchu;

ü frazeologiczne - zwizki nowo utworzone (pirat drogowy, stan niewakoci, rodki finansowe);

ü zapoyczone - wyrazy przeniesione do naszego jzyka z jzyków obcych, czsto w dosownym brzmieniu i dosownej pisowni (komputer, nokaut, atelier, alibi);

ü internacjonalizm;

ü neologizmy prasowe;

ü neologizmy obiegowe;

ü neologizmy przemysowe;

ü neologizmy dziecice.

Neologizmy i ich rodzaje

Neologizmy to nowe wyrazy, wyraenia, formy gramatyczne, znaczenia i nowo powstae konstrukcje skadniowe. Ich pojawienie si w jzyku moe by potrzebne albo niepodane i mao uzasadnione. Jeli neologizm funkcjonuje w jzyku duej i jest powszechnie stosowany, przestaje by neologizmem.

 

 

 

róda neologizmów:

ü konieczno nazywania nowych zjawisk
tendencja do wprowadzania nazw polskich zamiast obcych (helikopter - migowiec).

ü tendencja do skrótowoci (zabiegówka, przegubowiec).

Najczciej tworzy si neologizmy leksykalne, czyli nowe wyrazy, które su nazywaniu nowych przedmiotów czy zjawisk. Neologizmy su równie odnowieniu czy odwieeniu jzyka, ale nie naley z nimi przesadza.

· Jak tworz si neologizmy?

Neologizmy aby byy poprawne, musz by utworzone wedug zasad sowotwórstwa w danym jzyku, musz nawizywa do istotnej cechy nazwy lub pojcia, np. bawena – materia otrzymywany z roliny o tej nazwie, musz mie harmonijn, moliw do wymówienia form dwikow.

· Kiedy neologizm przestaje by neologizmem?

Z czasem neologizm staje si po prostu normalnym wyrazem, jakich tysice w sowniku. Dzieje si to w momencie, kiedy na stae wejdzie do systemu jzykowego.

Wyrazy wieoloznaczne

Przenone uycie wyrazów jest gówn przyczyn ich wieloznacznoci. W jzyku polskim, podobnie jak w innych jeykach, duo wyrazów, poza wyspecjalizowanymi terminami naukowymi lub technicznymi, ma wicej ni jedno znaczenie. Liczba tych znacze w niektórych wypadkach dochodzi nawet do kilkunastu. wiadczy o tym np. zarejestrowany w Sowniku jzyka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego wyraz babka:

1. matka, ciotka lub stryjenka ojca lub matki;

2. stara kobieta, staruszka;

3. ebraczka;

4. wiejska kobieta pomagajca przy porodach;

5. pot.: dziewczyna, kobieta;

6. ciasto pieczone w specjalnej formie, majcej ksztat wysokiego,
citego stoka;

7. kopka z kilku snopów zboa ustawiona w polu;

8. bot.: rolina z rodziny babkowatych;

9. górn.: kamie zamykajcy wejcie do kopalni;

10. hutn.: kamie sucy do zamykania wielkiego pieca;

11. techn.: motek o gówce jednakowej z obu stron;

12. zool.: ryba z rodziny babkowatych;

13. dawn.: rodzaj strzelby, maa armata;

14. dawn.: drobny pienidz staropolski.

Jeli pominiemy nie znane szerszemu ogóowi specjalne, naukowe lub techniczne oraz przestarzae znaczenia tego wyrazu i zastanowimy si nad wymienionymi na pocztku siedmioma jego znaczeniami, dojdziemy do wniosku, e powstay one w rezultacie przeniesienia nazwy osoby lub przedmiotu na inn osob lub przedmiot na zasadzie podobiestwa ich cech. Matka matki lub ojca jest niemod kobiet, nic wic dziwnego, e nazwano babk kad star kobiet. Póniej zaczto tak nazywa w ogóle kobiety, nawet mode (np. pot. adna, zgrabna babka). Nazwanie babk ciasta o charakterystycznym ksztacie wie si zapewne z tym, e by on podobny do ksztatu spódnicy.

Podobnie wieloznacznych jest duo innych wyrazów pospolitych, jak ognisko (8 znacze w cytowanym sowniku, m. in. stos zapalony pod goym niebem; miejsce, w którym rozpala si ogie; impreza rozrywkowa urzdzana zwykle wieczorem przy palcym si ognisku; punkt, orodek, w którym co si skupia), ciao, ziemia, gowa. W niektórych wypadkach wieloznaczno wyrazów nie wie si z ich przenonym uyciem, lecz jest spowodowana przez przypadkow zbieno form rónych pod wzgldem pochodzenia wyrazów, jak np. para:

- dwie jednakowe lub podobne sztuki (z niem. Paar, z ac. — par — równy);

- ciao w stanie lotnym (wyrazy pokrewne: parzy, parowa);

Takie wyrazy nazywamy homonimami.Do homonimów zalicza si te wyrazy etymologicznie zbiene, których znaczenie ulego z czasem rozszczepieniu, np. róa (rodzaj kwiatu i rodzaj choroby), zamek (budowla obronna i urzdzenie do zamykania).

Wyrazy równoznaczne i bliskoznaczne

Oprócz rozpowszechnionych w sownictwie wyrazów wieloznacznych istniej stosunkowo nieliczne wyrazy równoznaczne, tj. róne wyrazy o tosamej treci i zakresie. Mog by one uywane wymiennie bez naruszenia znaczenia zda, np. auto — samochód, ziemniak — kartofel, fonetyka — glosownia, blisko — niedaleko, niektóre spójniki, jak bo, poniewa, gdy.

Rónice midzy wyrazami wieloznacznymi a równoznacznymi mona przedstawi graficznie (W — wyraz, Z — znaczenie).

Znacznie wicej jest wyrazów bliskoznacznych, zwanych synonimami.Maj one znaczenie podobne, ale róni si w pewnym stopniu treci i zakresem uycia lub te zabarwieniem uczuciowym. Rozróniamy synonimy znaczeniowe, np. chudy, szczupy, wychudy, i stylistyczne, np. brzydki, wstrtny, ohydny.

Moliwo zastpienia w zdaniu jednego z synonimów drugim jest ograniczona. Na przykad o czowieku moemy powiedzie zarówno, e jest szczupy, jak i chudy, cho istnieje midzy tymi przymiotnikami pewna rónica znaczeniowa, bo chudy to bardzo szczupy. Natomiast o misie, które nie jest tuste, nie powiemy, e jest szczuple, lecz chude. Nie zawsze te moemy zastpi wyraz ko wyrazami rumak lub chabe-ta, bo rumak to nazwa konia okazaego, piknego, a chabet nazywamy konia wychudego, ndznego.

Wród synonimów wyróniamy ponadto synonimy blisze i dalsze, w zalenoci od tego, czy rónica znaczeniowa midzy nimi jest niewielka (np. biec, pdzi), czy te znaczna (np. i, wlec si).

W funkcji synonimów mog wystpi zarówno poszczególne wyrazy, jak i zwizki wyrazowe, np. wygra, zwyciy, odnie sukces; przegra, ponie porak.

Umiejtny dobór synonimów pozwala unikn zbdnego powtarzania tych samych wyrazów, a poza tym zwiksza precyzj i warto stylistyczn wypowiedzi. Orientacj w zasobie synonimów uatwiaj, nam specjalne sowniki. Wród nich na wyrónienie zasuguje Slownik wyrazów bliskoznacznych pod red. Stanisawa Skorupki.