Frazeologia oraz zwizki frazeologiczne w nowoczesnym polskim jzyku. Ich struktura i kryteria. Polski idiomy

Frazeologizmy (in.zwizki frazeologiczne) to metafory jzyka potocznego, czyli zwizki wyrazów, których nie naley rozumie dosownie, przy czym ich przenonego znaczenia nie da si w caoci logicznie wyprowadzi z treci sów skadowych (por. rzuci okiem; zej na psy; drze z kim koty). S to struktury ustabilizowane, utrwalone zwyczajowo i mao elastyczne, czsto zawieraj formy gwarowe, archaiczne czy wrcz niepoprawne, których nie korygujemy ani nie dostosowujemy do wspóczesnych norm jzykowych, akceptujemy je w caoci (por. mie na kogo haka -> hak, nie mie co na siebie woy -> co i in.).

Jzykoznawcy próbuj usystematyzowa bogactwo frazeologizmów na róne sposoby. Najczciej bior pod uwag ich budow i wyróniaj:

• frazy – dusze kilkuwyrazowe powiedzenia, zdania i równowaniki zda: Pierwsza jaskóka wiosny nie czyni; Koniec i kropka;

• zwroty – zawieraj orzeczenie: y jak pies z kotem; obiecywa gruszki na wierzbie; mie pstro w gowie;

• wyraenia – nie zawierajce orzeczenia: lepy traf; biay kruk; zota rczka.

Kiedy wic pytanie egzaminacyjne dotyczy frazeologii, pamitajmy; frazeologia bada zwizki wyrazowe, nie za pojedyncze wyrazy. Dlatego ustalmy, e frazeologizmem bdzie dla nas ustabilizowany zwizek wyrazowy.

Czsto te za kryterium przyjmuje si si i stabilno zespolenia elementów zwizku frazeologicznego. Wyrónia si wówczas:

• frazemy– zwizki czliwe, w których moemy (cho w ograniczonym zakresie) wymienia skadniki a. zmienia form gramatyczn poszczególnych elementów: harowa jak wó, harowa za dwóch; rani serce, rani dum, rani próno, rani ego;

•idiomy – zwizki sztywne, stae, nienaruszalne, w których nie wolno nam zmieni ni literki: dwa grzyby w barszcz, nie zasypia gruszek w popiele.
Ponadto czsto klasyfikuje si frazeologizmy, wskazujc na ich ródo. Mamy wic np. frazeologizmy mitologiczne, biblijne, literackie, wywodzce si z kultury szlacheckiej i in.

Szczególn ostrono naley zachowa przy tumaczeniu frazeologizmów na jzyk obcy. Nie mona ich przekada dosownie, zastpujc poszczególne elementy ich obcymi odpowiednikami. Trzeba si natrudzi i znale caociowe ich odpowiedniki w obcym jzyku. Np. odpowiednikiem polskiej frazy: To nie moja broszka jest angielskie It’s not my cup of tea (‘to nie moja filianka herbaty’) i francuskie Ce ne sont pas mes oignons (‘to nie moje cebule’). atwiej tumaczy si czliwe frazemy, idiomy bywaj czasami po prostu nieprzetumaczalne, zbyt cile bowiem zwizane s z histori i kultur danego narodu, np.:

• potpia w czambu – czambuy tatarskie day si mocno Polakom we znaki, niszczc wszystko, co napotkay po drodze; pozosta po nich na szczcie tylko idiom potpia w czambu oznaczajcy potpia jak grup ogóem, z góry bez wyjtku;

• wyj jak Zabocki na mydle – przygoda szlachcica Zabockiego, który postanowi zainwestowa w mydlarni cay swój majtek, staa si ródem powiedzenia wyj jak Zabocki na mydle, tzn. straci na czym; pierwszy i jedyny transport myda Zabockiego rozpuci si bowiem w rzece podczas przeprawy, Zabocki zamiast si dorobi zysków, straci wszystko, co mia;

• zamieni stryjek siekierk na kijek – bajka Jana Brzechwy o stryjku, który dla poprawy swego losu wymienia si z innymi ludmi posiadanymi dobrami, a po licznych zamianach z waciciela domu sta si w kocu posiadaczem kijka, spopularyzowaa powiedzenie zamieni stryjek siekierk na kijek, tzn. kto straci na zamianie.

W innych jzykach znane s by moe odpowiedniki przenonych sensów tych idiomów, ale na pewno w warstwie dosownej odnosz si do innych anegdot, czerpi bowiem z innych róde.

Zwizki wyrazowe a zwizki frazeologiczne

Przedmiotem nauk o sownictwie s nie tylko poszczególne wyrazy,
ale take zwizki wyrazowe, zwaszcza takie, których czony s znacze
niowo silnie zespolone. Jak wiadomo, zwizkami wyrazowymi zajmuje
si przede wszystkim skadnia. Jednake zwizki te rozpatrywane s
przez skadni i nauk o sownictwie z rónych punktów widzenia.
Skadnia zajmuje si analiz zwizków wyrazowych ze wzgldu na
funkcj ich czonów oraz na funkcj caego zwizku w zdaniu. W anali
zie skadniowej wyróniamy czon nadrzdny i podrzdny, okrelamy
rodzaj gramatycznej zalenoci czonu podrzdnego od nadrzdnego
i jego funkcj (np. funkcj przydawki, dopenienia lub okolicznika).
Natomiast nauka o sownictwie zajmuje si zwizkami wyrazowymi ze
wzgldu na ich znaczenie. Dzia nauki o sownictwie badajcy stosunki
znaczeniowe midzy czonami zwizków wyrazowych i znaczenie caych
takich zwizków nazywa si frazeologi.

Zwizki wyrazowe dzielimy na typy w zalenoci od stopnia scalenia znaczeniowego ich czonów.

Jeli porównamy np. zwizki: naje si chleba, naje si do syta i naje si wstydu, stwierdzimy, e czliwo znaczeniowa ich czonów jest wyranie róna. W przykadzie pierwszym, w którym czasownik naje si, wystpujcy w podstawowym, nieprzenonym znaczeniu, czy si z rzeczownikiem w funkcji dopenienia, zwizek znaczeniowy midzy obu czonami jest luny, mona bowiem czasownik naje si poczy z innymi dopenieniami, np. naje si zupy, placków, jabek. Takie zwizki wyrazowe nazywamy lunymi.

Natomiast czliwo znaczeniowa czonów zwizków w dwu pozostaych wypadkach jest znacznie cilejsza. Wyraenie przyimkowe do syta czy si przede wszystkim z czasownikiem naje si, a cay zwizek znaczy zaspokoi glód. Poza tym uywa si take zwrotu nagada si do syta, ale zwizek ten jest mniej typowy, rzadziej stosowany. Podobnie rzecz si przedstawia ze zwizkiem naje si wstydu, co znaczy zawstydzi si. Moliwo wymiany czonów tego zwizku, majcego znaczenie przenone, jest bardzo ograniczona; uywamy poza tym tylko zwizków: naje si strachu i do rzadko nayka si wstydu. Takie zwizki nazywamy zwizkami czliwymi.

S wreszcie zwizki wyrazowe, w których adnego z czonów wymieni nie mona, stanowi bowiem nierozerwaln cao znaczeniow, np. biay mróz — szron, biay kruk — rzadko, osobliwo (szczególnie w odniesieniu do ksiki), w gorcej wodzie kpany — popdliwy, zbija bki—prónowa, wasa si — wóczy si, bi si z mylami—waha si. W takich zwizkach wyrazowych znaczenie caoci nie równa si sumie znacze poszczególnych skadników. Nazywamy je zwizkami staymi.

Przedmiotem frazeologii s stae i czliwe zwizki wyrazowe. Nazywamy je zwizkami frazeologicznymi.

Struktura zwizków frazeologicznych

Poszczególne zwizki frazeologiczne róni si nie tylko stopniem czliwoci swych czonów, ale take struktur. Rozpatrujc struktur zwizków frazeologicznych, bierzemy pod uwag typ gramatyczny czonów wchodzcych w ich skad oraz rodzaj powizania skadniowego midzy nimi. Na podstawie tych kryteriów wyróniamy trzy grupy strukturalne zwizków frazeologicznych, mianowicie:

1. Wyraenia,tj. zwizki, w których czonem podstawowym (nad
rzdnym) jest najczciej rzeczownik, a czonem podrzdnym jego okre
lenie przymiotnikowe lub rzeczownikowe, np. biay mróz, wilczy gód,
prawo pici.

Do wyrae zaliczamy równie zwizki przymiotnika z przysówkiem i przysówka z przysówkiem, np. wybitnie zdolny, nad wyraz interesujco.

2. Zwroty,tj. zwizki, w których czon podstawowy jest czasowni
kiem, a czon podrzdny rzeczownikiem, przysówkiem lub wyrae
niem przyimkowym, np. zbija bki, krzycze wniebogosy, bi si
z mylami.

3. Frazy, tj. zwizki, które maj form zdania lub jego równowani
ka, np. Deszcz leje, Soce zachodzi, Nosi wilk razy kilka, ponieli i wilka,
Z wielkiej chmury may deszcz. Do fraz zaliczamy tylko takie zdania,
których czony s silnie zespolone znaczeniowo i czsto s powtarzane
w nie zmienionej lub podobnej formie. Niektóre frazy funkcjonuj jako
ogólnie znane przysowia, np. Bez pracy nie ma kolaczy.

Wyraenia, zwroty i frazy mog by zarówno zwizkami czliwymi, jak i staymi.

Kryteria poprawnoci zwizków frazeologicznych

Zagadnienie poprawnoci zwizków frazeologicznych wie si z caoksztatem zagadnienia poprawnoci jzykowej, zarówno gramatycznej i leksykalnej, jak te stylistycznej.

Stosunkowo mao skomplikowana jest sprawa poprawnoci staych zwizków frazeologicznych. Aby uywa ich poprawnie, musimy po prostu pozna je, zrozumie ich znaczenie i zakres uycia. Wszelka bowiem dowolno w doborze, w szyku czonów i sposobie ich czenia w takim zwizku moe spowodowa niejasno lub wrcz niezrozumienie wypowiedzenia, podobnie jak trudno jest zrozumie przekrcony przez kogo wyraz. Na przykad za poprawny, bo zgodny z utrwalonym zwyczajem jzykowym, uznamy zwrot: wzi nogi za pas (w znaczeniu: uciec, umkn), za niepoprawny natomiast zwizek: „wzi stopy za pas", który nie jest zgodny z norm.

Bardziej skomplikowana jest sprawa~poprawnoci czliwych zwizków frazeologicznych. Mówimy np. straci zdrowie, straci okazj, pa-dziej, dobr saw. Wszystkie te zwroty uznamy za poprawne, bo nie ma sprzecznoci midzy ich czonami, tj. treci tych czonów harmonizuj ze sob. Nie moemy natomiast uzna za poprawne zwrotów: „straci chorob" ani „straci z saw", w tych bowiem zwizkach wystpuje wyrana dysharmonia midzy treciami ich czonów. Pojcie straty kojarzy si z czym wartociowym, na czym nam zaley. Do takich poj ani choroba, ani za sawa nie nale i dlatego te wymienione zwizki s niepoprawne pod wzgldem logicznym.

Jak wida z podanych przykadów, rozpatrujc zwizki frazeologiczne pod ktem widzenia ich poprawnoci, powinnimy mie na wzgldzie przede wszystkim kryterium logiczne, które wymaga zharmonizowania treci czonów zwizku.

Aby stwierdzi, czy uyty w wypowiedzeniu zwizek frazeologiczny jest poprawny, nie wystarczy poprzesta na zbadaniu jego wewntrznej poprawnoci, tj. zharmonizowania treci czonów wewntrz zwizku. Zdarza si bowiem, e poprawny wewntrznie zwizek nie jest dostosowany do kontekstu. Na przykad w zdaniu zaczerpnitym z prasy: Zakad nr I jest jeszcze rzekim staruszkiem wystpuje wyraenie rzeki staruszek, które jest wewntrznie poprawne, bo tak mona okreli starego czowieka, który jest zdrowy i wawy. Natomiast nie nazwiemy w ten sposób przedmiotu oznaczonego rzeczownikiem nieywotnym.

Std wniosek, e o poprawnoci zwizku frazeologicznego decyduje nie tylko wewntrzna harmonia treci jego skadników, ale take jego zgodno z treci wikszej caoci: wypowiedzenia lub nawet wielu wypowiedze.

 

Wnioski

Neologizm – rodek stylistyczny; nowy wyraz utworzony w danym jzyku, aby nazwa nieznany wczeniej przedmiot czy sytuacj lub osign efekt artystyczny w utworze poetyckim.

W niektórych pastwach neologizmy powstaj w wysokich gremiach rad jzykowych, które w trosce o czysto wasnego jzyka szukaj nowych terminów, by unikn zapoycze z jzyków obcych. Z takiego postpowania szczególnie znana jest Francja . Bardziej naturalna jest jednak sytuacja, kiedy wchodz one do uycia poprzez zapoyczenie z innego jzyka. Tak dziao si od zawsze, std w polszczyniedawniejsze makaronizmydzisiaj uwaane s ju za zwyke sowa, bez których nie mona si obej na co dzie.

Neologizmyto nowe sowa w jzyku. Biorc pod uwag róda ich powstawania, wyróniamy:

• neologizmy sowotwórcze – nowe sowa tworzone od sów polskich i obcych za pomoc polskich przedrostków, przyrostków czy wrostków: kablówka, wielkopowierzchniowy, klikn, reklamoercy, esemesowa;

• zapoyczenia – sowa z jzyków obcych, powoli, ale skutecznie polszczone: salak, show, CV, supermarket;

• neosemantyzmy (neologizmy znaczeniowe) – dawne sowa uzyskujce nowe dodatkowe znaczenia: myszka, ikona;

• neologizmy frazeologiczne – nowe frazeologizmy: siedzie na czacie, wypasiony samochód;

• neologizmy poetyckie (artystyczne) – sowa tworzone na uytek jednego niegdy utworu artystycznego (wiersza, piosenki, dzi take reklamy, ulotki, hasa promocyjnego): Danio; Garomi – pyn do mycia naczy; do tej kategorii nale nasze domowe neologizmy, sówka tworzone na rodzinny i towarzyski uytek: myka, telewizornia, Mryzio.

Frazeologia jet to dzia jzykoznawstwa zajmujcy si badaniem charakterystycznych dla danego jzyka staych zwizków wyrazowych, zwrotów oraz wyrae.

Frazeologizm to utrwalone w jzyku poczenie dwóch lub wicej wyrazów o cile okrelonym znaczeniu przenonym. Takie poczenie stanowi cao znaczeniow, to oznacza, e znaczenie frazeologizmu nie jest sum znacze poszczególnych wyrazów), np. nabi kogo w butelk = oszuka, a nie woy jak osob do butelki.

Wane, by frazeologizmów uywa zawsze w ich waciwej postaci jzykowej. Dlatego w powyszych przykadach najlepszym rozwizaniem bdzie na ogó dokadnie jeden czasownik. Po uzupenieniu tych porówna warto zastanowi si nad znaczeniem kadego z nich.

Frazeologizmy mog pochodzi z:

· Biblii(tzw. biblizmy) – np. kainowe znami;

· mitologii–np.syzyfowa praca;

· z historii–np. przekroczy Rubikon;

· z literatury–np. czeka na Godota;

· z ycia codziennego– np. wzi si w gar.

Mimo e frazeologia staa si samodzieln nauk, nie powinno si zapomina o jej zwizkach z leksykologi, z której si wywodzi i któr dopenia.

Natomiast przedmiotem zainteresowa frazeologiis – jak sama nazwa wskazuje –frazeologizmy,nazywane równie zwizkami frazeologicznymi. Zwizki – a wic konstrukcje wyrazowe, nie pojedyncze wyrazy. Dla frazeologii – w ujciu tradycyjnym – podstawowe znaczenie ma fakt poczenia wyrazów w nader samodzieln jzykowo cao – wanie w konstrukcj jzykow, czyli w mniej lub bardziej rozbudowan grup wyrazów.

Typy zwizków ze wzgldu na stopie zespolenia:

· zwizki lune – tworzone doranie (kady z elementów takiego zwizku moe zosta wymieniony albo poczy si z innymi sowami), np.pisa list, kupi maso;

· zwizki czliwe – silniej zespolone; element takiego zwizku moe zosta wymieniony tylko na jaki z synonimów: dobi targu (albo interesu), kary ko (rebak, rumak);

· zwizki stale – wystpujce w niezmiennej postaci (nie mona ich zmieni czy uzupeni), maj znaczenie przenone. Czsto nie da si ich przetumaczy na inne jzyki – okrelamy je wówczas jako idiomy (albo idiomatyzmy).

Podzia zwizków frazeologicznych ze wzgldu na ich struktur:

· zwroty – s zwizkami czasowników lub imiesowów przysówkowych z innymi wyrazami, np. spali za sob mosty, bi si z mylami,

· wyraenia – ich orodkiem jest rzeczownik, przymiotnik, imiesów przymiotnikowy, rzadziej przysówek, np. czarny charakter, wieo malowane; take utarte porównania, np. gupi jak but,

· frazy – maj ksztat zdania lub równowanika zdania, np. niedaleko pada jabko od jaboni; do tej grupy nale np. przysowia, porzekada, maksymy.

Funkcje zwizków frazeologicznych:

· su wyraeniu ekspresji;

· daj plastyczno wypowiedzi;

· pomagaj precyzyjniej sformuowa myli;

· przechowuj archaiczne formy i wyrazy;

· wprowadzaj humor do wypowiedzi;

· s tworzywem artów jzykowych i zabiegów stylizacyjnych.

 

 

Bibliografia

 

ü B. Bartnicka, Podstawowe wiadomoci z dialektologii polskiej z wiczeniami, Warszawa 1965;

ü B. Wierzchowska, Rónice w mowie pokole, Warszawa 1952;

ü E. Skowska Neologizmy sowotwórcze we wspóczesnej polszczynie (wybrane tendencje), red. Uniwersytet Warszawski Warszawa 2011;

ü J. K, Problem integracji leksykalnej w gwarach, Kraków 1986;

ü Jzyk polski jako narzdzie komunikacji we wspóczesnym wiecie, red. J. Mazur, M. Rzeszutko-Iwan, Lublin 2007 (wybrane artykuy, np. E. Smukowej, J. Riegera, H. Kara);

ü K. Michalewski, Produktywne formanty sowotwórcze we wspóczesnej polszczynie (wybrane zagadnienia). Wspóczesna leksyka, cz. II, ód 2001;

ü K. Ozog, Nowe czasy, nowy jzyk polski, Kwartalnik Edukacyjny, Rzeszów, 2007;

ü M. osiak, Polski bez bdów. Poradnik jzykowy dla kadego, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2001;

ü Tadeusz Lehr-Spawiski, Wadysaw Kuraszkiewicz, Franciszek Sawski, Przegld i charakterystyka jzyków sowiaskich, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1954;

ü Zygmunt Zagórski, Prace jzykoznawcze, Rzeszów 1982.