Ж. «Сібір ырыздары туралы Жары» мен 1824ж. «Орынбор ырыздары туралы Жары» жне оны мні
«Сібір ырыздары туралы Жары» — аза мемлекеттілігін жою жне басаруды жалпы империялы жйесін руа баытталан жат болып табылады. Александр I-ны 1822 ж.22 шілдедегі Жарлыымен кшіне енген. Ол Орта жзді жаа кімшілік блуге келіп сотырды:
кімшілік ауыл 50-70 ттін
лыс 10-12 ауылдан
округ 15-20 болыстытан трды.
Ауылды старшиналар 3 жылды мерзімге сайланды, рі ол округтік бйрыпен бекітілді. Болыстарды басаруа слтандарды ыы зге де слтандарды сайлай алатын ауымны келісімімен тікелей тменгі желі бойынша жне туысандарына жрді. Осындай жадайда оны облысты басарма бекітті. Болыстарды басармайтын слтандар зіні дрежесін сатап алды, басаруа араласпады, хандарды кіметін жоюмен бірге патшалыты аза асйектеріні ыы мен артышылытарын шектеуге мтылысы байалды. Барлы сот істері ылмысты, арыз жне шаым бойынша басару болып блінді. Біріншісіне отанын сату, кісі лтіру, тонау, барымта, кіметке ашытан ашы баынбау жатты. Осы істерді барлыы империяны задарымен округтік бйрытарда арастырылды. ы бзушылыты алан трлері арыз болып табылды да оны ауылдар мен болыстарда жергілікті рып бойынша билер арастырды. Жарыда мыналар болды: халыты нанмен амтамасыз етуді, нер-ксіпті, сауда-сатты дамуы жніндегі шараларды, кедендік жне баж алымын сатау жніндегі шараларды белгілейтін маалалар амтылды. жатта патшалыты отарлау саясатына баытталан істеріні бірі — халыты орыстандыру крсетілген. Бл саясатта халыты шоындыру, поптара дай сзін оыту шін шіркеулер ашуа кеес беріледі, оу, жазу, арифметика амтылан. Слтандар мен старшиналарды балалары азына есебінен ашылан скери блімдеріне оуа тсулеріне рсат етілді, бітірген со оларды алаулары бойынша ызметке таайындалды. рбір отбасы з баласын империяны ішкі жаындаы оу орнына тсіруге ы алды. Жарыны абылдау кезеінде лдар брыны кйінше алып ойды, жаадан лдар сатып алуа ката тыйым салынды. 1822 ж. Жары азастанды отарлау саясатына атысты кш ала бастады. Дегенмен хан кіметін жою, слтандарды ытарын шектеу, лдытан бас тарту, ала озалуды еркіндігі, білім беруді дамуы азастанны тарихи дамуына жадай жасады.
Орынбор ырыздары туралы жары
– Ресей кіметіні Кіші жз азатарын жааша басару масатында жасаан шарасы. 1824 ж. наурызда Сырты істер мин-ні жанындаы Азия департаментінде бекітілді. Оны жобасын 1822 ж. Орынбор ген.-губернаторы П.К. Эссен дайындады. Бл жоба бойынша Кіші жзде ханды билікті жою туралы шешім абылданды. Кіші жз ханы Шеразы Орынбор -на шаырылып, Орынбор шекара комиссиясыны жмысына кеесші ызметіне таайындалды. Кіші жз жері – батыс, орта жне шыыс кімш. жйелеріне блініп, оны билеуші слтандар басарды. Жзді блінуі руларды орналасуына жне оларды арасындаы билеуші слтандарды беделіне байланысты болды. Сондытан бліну аумаы жаынан да, халыты саны жаынан да біркелкілік болан жо. Шекаралы комиссия рамына траа, трт кеесші, ауатты азатардан тратын трт кіл кірді. Шекаралы комиссияны міндетіне далада тртіпті сатау, жергілікті аза шенеуніктеріні тіршілігін адаалау, салы жинау, сот істері, мед. жаын баылауа алу кірді. Жергілікті кімш-ті рамына Кіші жзді ш блігіні слтандары, дистанция басарушылары кірді. Слтандарды Орынбор скери губернаторы, ал баса шендерді брін шекаралы комиссия таайындады. рбір билеуші слтанны 100 – 200 адамнан тратын скери командасы болды. Оларды ордасы казак станицалары мен бекіністерінде орналасты. Бл жарыдан кейін сот жйесінде де кптеген згерістер болды. Ірі ылмысты істер скери сот немесе шекаралы комиссияны олына кшті, ал кішігірім ылмысты істер азаты дстрлі дет-рып задары негізінде аралды. Патша кімш. жергілікті билік органдарын, оны ішінде билер сотын полиц. жазалаушы органдара айналдыруа талпынды. Олара амауа алуа, дре соуа, Сібірге жер аударуа рсат берілді. Дстрлі билік рылымын иратан жаа жйе – Кіші жз азатарын Орынбор шекара комиссиясы арылы басаруды кшейтіп ана ойан жо, леум.-саяси жне шаруашылы мірді барлы жатарын да амтыды. азатарды нарсыз жерлерге ыыстыран орыс оныс аударушыларын орналастыру шін ке ммкіндіктер ашылды.
37. Исатай Тайманлы мен Махамбет теміслы бастаан шаруалар ктерілісі (1836–1838 жж.)
аза халыны азатты кресінде Исатай Тайманлы мен Махамбет теміслы бастаан ктерілісті маызы зор.
Ішкі Ордада ктерілісті алашы толыны 1827–1829 жылдары болып тті. аза ауылдары Оралды ары жаына айта орала бастады. ткір жер дауы, салыты езгі, леуметтік ысым, отаршылды анау 1836 жылы ктеріліске келді. Ктерілісті белгілі батыр Исатай Тайманлы мен аын Махамбет теміслы басарды.
1836 жылды апанында Ішкі Орда азатарыны Жгір хана арсы ашы кресі басталды. Оан сылтау болан Исатайды хан ордасына шаырылуы еді. Ол барудан бас тартты жне зіні ауылдарын ыстаудан кшіріп алып, ктерілісшілерді лкен лагерін жинады.
Хан мен оны айналасындаылар жала жабуа кшті. Барымта кезінде біреулер баташы шалды лтірген болатын. арауыложа жргізген тергеу ісі Исатайды жне оны жатастарыны лімге атыстылыын длелдеуге тырысады. 1836–1837 жылдары Жгірге арсы арыз-шаымдар жазуды Исатай халы алдында хан мен оны айналасындаыларды саясатын шкерелеу шін пайдаланды. Исатай халы кп жиналан кезде Ордаа арыз тапсырады, бл арызды хан 12 кнні ішінде арастыруа уде береді, біра ештее де згермейді. Хан удесінен таяды. 1837 жылды басында ктерілісшілерді имылы рши тсті. Ктерілісшілер Жгір ханнан зіні айналасындаыларды Балы би мен арауыложаны шеттетуді, билікті ру старшындарыны олына беруді, сондай-а ктерілісшілерге арсы басталан барлы істерді тотатуды немесе оларды билер сотыны зырына беруді талап етті. Жгір хан атты састы. И. Тайманлы кімшілікті ханмен арадаы атыысты бейбіт жолмен шешуге болатындыына кздерін жеткізуге тырысты. Бл кезде Орынбор кімшілігі мен хан асыыс трде казак скерін, хан жасатарын жасатай бастады. 15 арашада та алдында Тастбе елді мекенінде ктерілісшілер мен жазалаушыларды арасында кескілескен соыс болды. Шайаста ктерілісшілер жеіліп, орасан кп малдары ырылды, ондаан адам аза тапты. Біра аздаан осынмен Жайыты сол жаасына тіп Исатай мен Махамбет тылып кетеді.
Енді ктеріліс Жайыты сол жаасында жаласады. 1838 жылы 12 шілдеде Кіші жз жеріндегі иыл зеніні бойында ктерілісшілерді жазалаушылармен кезекті шайасы тіп, осы рыста Исатай мерт болады.
Исатай мен Махамбет бастаан ктерілісті негізгі озаушы кші кшпелі рулар болды. озалысты стихиялыы, наты бадарламасыны болмауы, йымшылдыты жетіспеуі жеіліске келді.
Махамбет теміслы халы ктерілісінде маызды рл атарды. Ол жалынды жырлары арылы халыты патша кіметі мен отаршылы билікті жатаан хандара арсы креске шаырды.