XIX .аяы -XX . басы азастанны леуметтік-экономикалы саяси дамуы
20 асырдан бастап капиталистік оамда мемлекетті маызы згерді. Экономиканы тегерімділігін олдап, дамыту жолында мемлекетті рлі кшейді. сіресе, рынок пен монополияларды баылау барысында экономиканы жеке меншік секторымен атар мемл. сектор, яни “мемлекеттік капитализм” пайда болды. Мемлекет ммкіндігінше экономиканы дадарысын болдырмау саясатын жргізді, халыты табысын айта блу арылы оамдаы ділетсіздікті “тігісін жатызуа” тырысты. Осы кезден бастап нарыты экономикаа негізделген капиталистік ш. жйесінде кейбір мемлекеттендіру жне оамдастыру нышандары енгізілді. Теорияшылар капитализм жйесіні эволюциясына р трлі баа берді: кейбір идеологтар бл згерістерді аралас жйені пайда болуымен, яни экономикада рынок нышандарымен атар жоспарлау нышандарыны да болуымен байланыстырды, онда мемлекет треші ретінде рынокты жгенсіз кштеріне баылау жргізіп, тзетіп отырады деп тсіндірді. Коммунистер бл згерістерді мні жйені жаа жадайа бейімделуінде деген тжырым жасады; капиталистерді пайдасын сіру шін мемлекет тарапынан жан-жаты кмек ажет деп есептеді. Олар станан мемлекеттік-монополиялы капитализм тезисіні мні осында. азастанда капитализмні дамуына ажетті алышарттар 19 асырды 2-жартысында алыптаса бастады. Осы кезден бастап натуралды ш. кйреп, сауда-саттыты едуір лаюына ммкіндік туды. Сйтіп, тауар-аша атынасыны дамуына байланысты жергілікті рынокты кееюіне жол ашылды. Жекелеген сауда капиталистері нерксіп орындарын салуа атыса бастады. Алайда азастанда сауданы е артта алан, кіріптарлыа негізделген трі кп тарады, бл несиеге сатумен, сіморлыпен штастырылды. Ашаа зрулік кшпелі халыты жоары пайызбен арыз алуа мжбр етті. Оны стіне есеп айырысу заттай – оймен жне малды баса да трлерімен жргізілді. сіморлы аза даласыны ебекші халына зор ауыртпалы келді. Тауар-аша атынастарыны анат жаюы, сауда капиталы рліні артуы несие алу ажеттігін туызды. 19 асырды 80-жылдары алаларда мемл. банктерді блімшелері ашылып, оларды айналымы шапша се бастады. Мысалы, Семей блімшесіні айналымы 1887 жылы15 млн. сома жетті. Алайда жалпы ауылда капиталистік атынастар баяу дамыды.Тауар ндірісіні дамуымен бірге брын кшпелі шарушылыты мтажына ызмет еткен олнерді де сипаты згерді. 19 асырды аяына арай майдагерлік нерксіп дами бастады. Мнда тауар ндірушілер тек ттынушыларды тапсырмасымен ана жмыс істеп оймай, сонымен бірге тауарларды (киіз й, ер-тоым, текемет, кілем, сырма, ааш ыдыс-ая, т.б.) рынока арнап ндіре бастады.19 асырды аяы мен 20 асырды басында Ресейде капиталистік атынасты дамуына байланысты азастанны шикізат кзі, ткізу рыногі, капитал жмсау аясы ретіндегі рлі арта тсті. азастанны біраз аумаы арылы Сібір жне Орынбор – Ташкент темір жолдары салынды. Мны зі орыс жне шет ел капиталын келуге жадай жасады, осыны негізінде кен нерксібі дами бастады. азан ткерісі арсаында оларды акциононерлік капиталы 71 млн. сома жетті. Капиталистер азастанны бай табии ресурстарын пайдаланды. Ауыл шаруашылыы німін сататын нерксіп біршама жандана бастады. деу нерксіп орындары арапайым техникамен жаратанан, небрі 4 – 5 жмысшы істейтін шаын, жартылай майдагерлік ксіпорындардан тратын еді. азастанда темір жол желілеріні тартылуы оны трлі аудандары арасында эконмикалы байланыстарды кшеюіне, оларды белгілі бір нім ндіруге мамандануына ммкіндік туызды. сіресе, солт. айматарда сауда, егіншілік алыптасты, ал баса аудандарда тауарлы мал ш. дамыды. Сйтіп, азастанда ауыл шаруашылыыны тауар атынастарына тартылуы кшейе тсті. Сонымен 20 асырды бас кезінде капиталистік рылысты рлі елеулі трде артты. Дегенмен олар стем сипата ие бола ойан жо. Кеес Одаы ыдырап, азастанда 20 асырды 90-жылдары басталан саяси, леуметтік-экономикалы реформалар экономикада нарыты атынастарды ке ауымда дамуына жол ашты. Бл атынастарды негізінде капитализм жатыр. Біра капитализм, жоарыда айтыландай, зіні дамуында бірнеше сатыдан теді. азастан бл сатыларды алашы кезеінде тр. Бл – капиталды алашы орлануыны сатысы. Оны “анайы” капитализм деп те атайды. Халыты тез арада бай мен кедейге жіктелуі, жмыссыздыты, жеморлыты, ылмысты ке ріс алуы осы кезеге тн былыстар. азастан Конституциясында леуметке бадарланан нарыты атынастарды дамытып, аралас экономикаа негізделген оам ру кзделген. Бл оамда жоарыда айтылан кемшіліктерге орын болмайды. оамны масаты – халыты л-ауатын ктеріп, жеке адамны жан-жаты дамуына жадай жасау.
39. Кенесары асымлы басаран лт-азатты озалыс (1837–1847 жж.)
Орта жз азатарыны отаршылдыа арсы баытталан бас ктерулері 1822 жылы «Сібір ырыздары туралы жарыдан» басталады. Осы крес 1837 жылы жазда Абылай ханны немересі, асымны баласы Кенесары бастаан жаа, уатты бас ктеруге ласты.
Кенесары кресті екі майданда – патшалы Ресей мен Ортаазиялы хандытара арсы, сіресе аза халыны бір блігін лдыта стап отыран оана арсы жргізуге шешім абылдайды. арулы ктерілісті алдында асым мен Кенесары тарапынан Орта жз жерлеріндегі бекіністер жйесін алып тастауды талап етіп, Сібір басшыларыны атына хаттар жазылан еді, біра олар жауапсыз алды.
1837жылды кктемінде Кенесары азана жасаымен Амола округіні шекарасына келіп жетті. азатар оны туыны астына жаппай аыла бастады. Жекеленген жасатарды басында Кенесарыны жаын туыстары Наурызбай, білазы, Бопай ханымдармен бірге халы батырлары – Аыбай, Жанайдар, Иман, Жоламан, Барбай трды. Ктерілісті алашы сатысында здеріні мдделерін кздеген, Кенесарыдан орыан орыс ызметіндегі слтандар мен билерді бір блігі де осылды.
Кенесары 1837 жылы жазда Чириковты жазалаушы отрядын таландады, сйтіп ол астына Амола, Ккшетау, араралы жне Баянауыл округтеріні ауматарын аратты. 1838 жылды басында бытыраан аза жасатары Кенесарыны ол астына бірігеді. Кктемде ол Батыс Сібірді губернаторы Горчакова Ресей кіметіні саясатына арсы арнайы арсылы хатымен елшілік жібереді, аза жеріндегі бекініс пункттерін жоюды, тартып алынан жайылымдарды айтаруды талап етеді. Слтанны жіберген кілдерін жазалаушылар орта жолда стап алады, бдан кейін Кенесары Ресейге арсы белсенді имылдарын айта жаластырады.
1838 жылды жазында ктерілісшілер скер старшинасы Симоновты отрядын таландайды. Кенесарыны жасаы Амола бекінісіні тбінде шоырланады. 7 тамызда бекініске иян-кескі тіке шабуыл басталады, барлы рылыстар ртеліп жіберіледі. Бдан кейін кз бойы азатар партизан кресін жаластырады, Ресейге жатас слтандарды ауылдарын тонап жне байланыс тораптарын зіп приказдара, пикеттерге жне разъездерге жйелі шабуыл жасайды. Кзде Кенесарыны ауылдары Жоламан батыр бастаан Кіші жзді жасатарымен бірігу масатында Торай мен Ырыз зендеріні бойына те бастайды.
1838 жылды соынан бастап Торай мен Ырыз аудандары аза жасатарыны негізгі базасына айналады, ал Кенесарыны скері Орта жне Кіші жздерді кптеген руларын біріктіреді. Орынбор кімшілігі, жазалаушы экспедицияны еш нтижесіздігін кргеннен кейін азатармен бітім жасасады. Патша кіметі тарапынан 1840 жылы Кенесарыа кешірім жасалады, оны туыстары ттыннан босатылып, орыс скерлеріні жазалау жорытары тотатылады, хан мен орыс кімшілігіні арасында келіссздер жргізіледі.
1841 жылы аза мемлекеттігіні айта жаыруына байланысты азатты кресті жаа сатысы басталады. лытаудаы аза рулары кілдеріні кеесі 1841 жылы жазда Кенесарыны хан етіп сайлады. Кенесары хан орталы кіметті ныайтуа жне кресті жаластыру шін мыты тылды руа баытталан біратар кімшілік пен сот реформаларын жргізді. Хан маында оны жатастары кірген кеесші орган – Хан кеесі рылады. Салы жинауа, скери дайындыа, ммілегерлік істерге жауап беретін ызметтер йымдастырылады.
Ханны ерекше кмекшілері – жасауылдар ел билеуде ханны сенімді адамдары болды жне хан бйрытарыны орындалуын адаалап отырды. Сот ісімен тек Кенесарыдан рсат аазы бар билер ана айналысты. Барлы кшпелі елге «зекет», егіншілерге «шыр» салыы салынды. Кенесарыа баынан аза рулары орыс жне оан азынасына тленетін салытан босатылды. Хан з скерін айта рды. Оны з артиллериясы болды, азатар жаяу скер нерін де игере бастады. Ттына тскен жне ашын солдаттар мен офицерлерден Кенесары орыс тактикасыны негіздерін йренді. Ол скерді ерекшелік белгілерін жне кзге тскен жауынгерлерді марапаттау жйесін енгізді. Ктерілісті кшейген тсында хан тртіпті, жасы йретілген, жинаы 20 мыа дейін жететін атты скер рады.
Даладаы скери имылдар 1843 жылы айта жанданды. Полковник Бизановты басшылыымен 5000 адамнан тратын отряд Сахарная бекінісінен, баса отрядтар Омбыдан, ызылжардан (Петропавловск) жне араралыдан шыты. Тобыл зені жаынан патша кіметіне берілген слтан Ахмет Жантринні аза жасаы да шыты. Кенесары шайастарда Бизановты отрядын бден титытатып барып, 1843 жылды ыркйегінде оны Орскіге шегінуге мжбр етті.
1845 жылы кзде орыс скерлері жне патша кіметіне берілген аа слтандарды жасатары Кенесарыны ауылдарына жаа шабуылдарын бастады. Отстікке шегіне отырып хан орыс скерлерімен кресін тотатпады, алайда негізгі кш оанмен соыса жмылдырылды. Батыр Жаножа Нрмхамедлымен осылып Кенесары оан билігіндегі аза руларын азат ете бастады. 1846 жылы ыста Кенесары жасатары Іле зеніндегі жне Алатау баурайындаы лы жзді оныстарына келіп жетеді. Кенесары ырыз манаптарын Ресей мен оана арсы бірлесіп кресуге шаырады. Алайда Ормон манап бастаан ырыздар оны сынысынан бас тартады да, Кенесарыны билігіндегі ауылдара шабуыл жасай бастайды. ш майданда – оан скерлеріне, ырыздара жне орыс отрядтарына арсы ауыр соыс басталады.
1847 жылы Кенесары жасатары ырыз шекарасына жаындады. Мнда олар орасан зор иындытара кездесті. Жергілікті жерді білмеу, ырыздармен арадаы жаугершілік, ырыз, оан жне орыс отрядтарыны біріккен рекеттері жеіліске себеп болды. Кенесарыны соы шайасы Пішпекке таяу жердегі Кекілі тауында тті. Тау ішінде азатарды оан жне ырыз скері оршап алады. Кенесары ттына тседі. лім алдында ол таы бір рет ырыз манаптарына жаулыты тотатып, орта жауа арсы бірігіп кресу шін кштерді біріктіруді сынады, алайда бл жолы да ырыз манаптары оны сынысын абылдамайды.
Батыс-Сібір генерал-губернаторы Горчаков соыста кзге тскен барлы ырыз манаптарын марапаттайды, ал Кенесарыны лтірген манап алил лібековке рмет хатын табыстап, оны кміс медальмен марапаттады. Кенесары ктерілісі Ресей Отаршылдыына арсы баытталан аза еліні е ірі бас ктеруі болды. Кшпелілер он жыл бойы з туелсіздігін, еркіндігін орап, мздай аруланан Ресей скерімен алысып, з хандыын, соы ханын орады.
40. Сырдария азатарыны Жаножа Нрмхамедов басаран ктерілісі (1853–1858 жж.)
XIX асырды екінші жартысында Сырдария бойындаы азатарды
леуметтік-экономикалы жадайы те ауыр болды.
Хиуа жне оан феодалдары Сырдарияны тменгі аысы бойындаы жне Ырыз, Торай, Емба зендеріні аарларындаы азатарды здеріне аратуды кздеді. Олар бл жерлерге немі шапыншылы жасап отырды. Сырдарияны тменгі аысы бойындаы Жаадария жне уандария алаптарын басып алып, бл жерлерде скери бекіністер салды, оан Арал маындаы азатарды кштеп пайдаланды. Хиуа хандыы жергілікті халытардан алым-салы жинап отырды. Сйтіп, азатар тек з феодалдарына ана емес, сондай-а Хиуа жне оан билеушілеріне де зекет жне шыр тледі. Алым-салы жинау шін олар скери кштерді пайдаланды.
Хиуа жне оан хандытарыны стемдігіне арсы Сырдария азатары ктеріліске шыа бастады. Мндаы азатарды ктерілісін лім руынан шыан Жаножа Нрмхамедлы (1780–1860жж.) басарды. Шекті руы басшыларыны бірі – Жаножа жай арапайым халы арасында беделді рі масаткер батыр ретінде даа бленді. Жаножа Сырдария бойы азатарыны, соны ішінде егінші бараны те кшті отаршылды езгіге тскендігін тсінді. Сондытан Сыр бойы азатарыны бостандыы жне хиуалытарды озбырлыына арсы кресте батыр зіні жасатарын рды. Оны жасатары бан дейін 1838 жылы Кенесары сарбаздарымен бірге Соза амалын амауа атынасан болатын. 1842 жылды кзінде Жаножаны скері Хиуаны ірі бекінісі Бесаланы иратып, ала коменданты Бабажанды лтірді. 1843 жылы Жаножа батырды жасатары уандария бойындаы хиуалытар трызан амалды таландады, ал 1845 жылы осы амалды айтадан алпына келтіру шін жіберілген екі мы хиуа шоырларын таландап жеді. 1853 жылы орыс скерлері Амешітті басып алып, жаадан Сырдария скери желісі пайда болды.
Алым барлы халытардан бірдей алынды. Ірі бай, орташа, кедей – брі бірдей млшерде, яни р шаыра тлеп отырды. Сырдария бойындаы шекаралы кімет Райым жне азалы скери амалдарын салу шін мыдаан аза шаруаларын айдап келіп, еріксіз жмыс істетті. скери ару-жаратар жне азы-тлік тасу шін де азатарды кштеп ызметке тартты. аза ебекшілері екі трлі анауды патша кіметі жне жергілікті з феодалдарыны тепкісін бастан кешірді.
Орыс отарлаушыларына арсы Сыр азатарыны ктерілісі 1856 жылы желтосан айында басталды. Ктерілісті басталуыны себептері азатарды еріксіз жмыстара жегілуінде, жолды пайдаланудаы, керуендерге ызмет крсетудегі ауыр салытар, сондай-а патша кіметіні оныс аударушылы саясатында жатты. Бл ктеріліс кезінде Жаножа зіні жасы мегерген скери дісін олданды, ол 1856 жылды аяында азалы фортын оршауа алды. Бан дейін ктерілісшілер казак-орыс тран Солдатская слобода поселкісін жойды.
1856 жылы 19–23 желтосан аралыында ктерілісшілер тобы патша скерлеріні майоры Булатов олбасшылы еткен екінші бір отрядпен шайасты.
Ктерілісті кеінен таралуы Орынбор генерал-губернаторы кімшілігін атты састырды. Оны бйрыымен ктерілісті басу шін Амешіттен генерал-майор Фитингоф бастаан скери топ жіберілді. Ктерілісшілермен шешуші шайас 1857 жылы 9 атарда азалыа жаын жердегі Арыбалы мекенінде жрді. Жаножа сарбаздарыны шабуылы стсіздікпен аяталып, аман аландары бытырап тарап кетті. Ауыр жараланан Жаножаны сарбаздар шайас болан жерден алып шыып, ауіпсіз жерге жасырды.
Ктерілісті жеілуіні басты себебі, оны жете йымдаспааны жне ол кезде кшті аруланан патша скерлеріне, ешандай зебірегі, ататын мылтыы да жо, аза жасатарыны арсы труы ммкін емес еді.
Ктерілістен кейін Жаножаны зі халытан блініп, тек биді ызметін атарды, кейін оны жаулары опасыздыпен лтірді. Біра осыан арамастан Жаножа Нрмхамедлы басаран 1856–1857 жылдары болан Сырдария азатары ктерілісіні тарихи маызы те зор. йткені, ол патша кіметіні отарлау саясатына арсы халы-азатты озалыс еді.