Патша кіметіні 1867-1868 ж. азастандаы реформалары: мні жне масаттары

1865 жылы кімет аза даласын басару туралы «Ережені» жобасын даярлау шін Далалы комиссия рды. Оны рамына Ішкі істер министрлікті жне жергілікті генерал-губернаторлытарды кілдері кірді. Ресей азастанды басаруды брыны жйесін тбірімен айта ру міндетін ала ойды. Реформаны даярлау кезінде алы бараны кіл кйі назара алынбады. Ш. Уалиханов азастанда халыты зін-зі басаруына негізделген кімшілік билік жйесін енгізуді сынды. «Сот реформасы жніндегі жазбаларында» ол аза халы шін леуметтік-экономикалы жаашылдытарды аса маызды деп есептеді.

1867 жылы наурызда аза жерін, Орта Азия лкесін кімшілік басару реформасыны жобасын тпкілікті растыру шін скери министр Д. А. Милютин бастаан ерекше комитет рылды. Нтижесінде II Александр патша 1867 жылы 11 шілдеде «Сырдария мен Жетісу облыстарын басару туралы уаытша Ережені», 1868 жылы 21 азанда «Орынбор жне Батыс Сібір генерал-губернаторлытарыны Дала облыстарын басару туралы уаытша Ережені» бекітті.

1867–1868 жылдары реформаны негізгі масаты «аза даласыны XIX асырдаы Ресейді баса да бліктерімен толы осылуына ол жеткізу, Ресейді ол астындаы халытарды бір басарманы астына біріктіру, жергілікті асйектерді биліктен шеттету, рулы бастамаларды лсірету» болды.

Реформаны негізінде азастан аумаы ш генерал-губернаторлыа: Тркістан, Орынбор жне Батыс Сібір, рбір генерал-губернаторлы облыстара блінді. азастанны бкіл аумаында 6 облыс рылды, оларды екеуі – Жетісу мен Сырдария облыстары Тркістан, Амола жне Семей облыстары Батыс Сібір, ал Орынбор мен Торай облыстары Орынбор генерал– губернаторлытарыны рамына кірді. рбір облыс белгілі бір шамадаы уездерден трды.

кімшілік басарма скери сипатта болды. Облыстарды басында барлы скери жне азаматты билікті толыымен з олдарында шоырландыран скери губернаторлар трды.

1868 жылы «Далалы облыстарды басару» бойынша жне 1867 жылы Сырдария мен Жетісу облыстарын басару жніндегі «Уаытша Ереже» бойынша болысты басарманы олына полициялы жне нсау таратушылы биліктер берілді. Ол «тынышты пен тртіпті» сатауды, салы тлеуді жне халыты барлы міндеткерліктерін теуін баылады. Оны міндетіне билер сотыны шешімін орындату кірді. Ауыл старшындары зіні зырында болысты басармаларды міндеттерін орындады.

«Уаытша Ережені» 210-тармаына сйкес аза жері Ресей империясыны меншігі болып жарияланды. Слтандарды барлы леуметтік-саяси жне мрагерлік ытары жойылды, ел билігі орыс шенеуніктеріні олына шоырланды.

Ескі экономикалы жне идеологиялы жаынан ттас, туыстыа негізделе біріккен кімшілік-рулы жымдарды орнына «Уаытша Ережені» енгізуді нтижесінде жасанды бірліктер пайда болды. Осыны брі оамды билік жйесіні дстрлі базасына сер етті. Сондытан тоырауа шырады, оны маызы, беделі жне ажеттілігі тмендеді.

 

42. Орал, Торай облыстарындаы ктеріліс (1868–1869 жж.)

«Уаытша ережені» енгізілуі Орта жзде арсылыа кездеспеді, сйтіп ктеріліс негізінен Кіші жзді амтыды. Зерттеуші Н. А. Середа Орал облысындаы ашу-ызаны себебі «халы пен реформаларда» емес, азатарды слтандар арылы басару дісінде деп білді. Кшпелі халыты ашу-ызасын туызан факторларды бірі кіметті фискалды саясатыны атайтылуы еді. Оны стіне атардаы кшпелілер мен ауатты отбасылар бірдей міндеткерлік атарды. Мны зі патша кіметіні аза оамыны артышылытары, топтары жніндегі аморшылы саясатыны крінісі болды; салытар мен баса да міндеткерліктерді крт кбейтілуі Орал, Торай облыстарында халыты бой крсетулерді басталуына трткі болды.

Патша «Уаытша ережені» малдааннан кейін кіметті бірден дерлік жзеге асырыла бастаан салы саясатына азатарды наразылыы 1868 жылы арашаны аяына арай арулы арсылыа ласты. Нашар аруланан, біра жер жадайын тамаша білген ктерілісшілерге арсы имылдаан шаын казак шолыншылары оларды тегеурінін лсірете алмады.

Жазалаушыларды нерлым йымдасан имылдары 1869 жылды кктемінен басталады. Наурыз айыны басында Орынбордан Жем ауданына екі жздік казак отряды жіберілді. Біра далада келе жатан кезінде отряд кіметті лі де реформа енгізуге батылы бармай отыран обда жне Елек зендеріні бойында имыл жасап жрген «азатар арашыларыны» шабуылына шырады. Ктерілісшілерді бл тобы біріне Ханали Арсланов слтан, екіншісіне Ыылас Досов басшылы еткен екі жасаты біріккен кші боланы аныталды.

арулы бой крсетулер шектес екі облысты біратар аудандарында бір мезгілде дерлік болуы себепті траты блімдер аз болан кезде азатарды наты кштерін тымды блу иын болды. Оны стіне ктерілісшілер здеріні бытыраы жасатарын кіметті зін-зі орайтын кштерімен жеткілікті амтамасыз етілген ірі скери-тірек бекеттеріне арсы емес, айта аза ауылдарына казак отрядтарыны орауымен жасырынып жрген жеккрінішті старшындара, болыстара арсы баыттады.

Ктеріліс Орал облысыны солтстік-батыс аудандарын, атап айтанда, брыны халы ктерілістері бойынша да отаршылдыа арсы озалыстара белсене атысаны аарылан жауынгер табын, шекті руларыны оныстарын ке амтыан. Бл жолы да табындар реформадан кейінгі кезедегі отаршылдыа арсы креске елеулі лес осты.

Отаршылды кімет орындары ктерілісті шектес екі далалы облыс аумаына анат жаюыны шын мніне бойлап жатпай, мны себебін барлы уаытта хиуалытарды ыпалы деп білді.

XIX асырды 60-жылдарына дейін Хиуа кіметі Ресейге барынша адалды крсетіп, онымен е алдымен зара тиімді сауда атынастарын жасап отырды.

Алайда азастанны отстігіндегі Ресейді соыс имылдары, збектерді басты аласы Ташкентті орыс скерлеріні шабуыл жасап басып алуы Хиуаны Ресейге кзарасын крт згертті, Хиуа ханы зін Ресейді баран сайын ршеленген жне ашытан-ашы «дшпаны етіп» крсетті, сйтіп Орал облысыны отстік аудандарында кшіп жрген аза руларын осы айматаы Ресейді ыпалына арсы аттаныса итермеледі. Хиуа ханы реформаларды жзеге асыру ызан кезде, табын, назар руларына з кілдерін жіберіп, оларды з мдделеріні арнасында стауа тырысты. Хиуа билеушілеріні Орал жне Торай облыстарыны ктерілісшілерімен траты ынтымаын аны факт деп есептейміз, йткені Ресей тарапынан ол оан хандыын соыста жеіп, азастанны отстік шегінде империялы билік орнатаннан кейін наты ауіп-атерді кшейе тскен жадайында оны дербес ел ретінде Хиуа шекараларыны ауіпсіздігін амтамасыз ету міндеттерін талап еткен болатын. Оны стіне далалы екі облыстаы ктерілісті жетекшілері – Ханали Арсланов слтан, билер Дуіт Асауылов, зберген Майтпасов, Уфа молдасы Ыылас Досов, молда Рыслов жне басалар Хиуа билігімен р трлі дрежеде байланысты болатын, оны олдауына сйеніп, сол арылы патша кіметіні Хиуа хандыы аумаында да соыс имылдарын жандандыруына себепші болды.

Маыстаудаы ктеріліс (1870 ж.)

«Уаытша ереже» Маыстауда 1870 жылы енгізілді. Патша кімшілігі Маыстауды негізгі халы – адай руы «Уаытша ережені» крессіз абылдамайды деп ауіптенді жне оны жзеге асыру шін нерлым олайлы жадайларды ктті.

Маыстау приставы подполковник Рукин дала трындарыны иын жадайымен санаспай, адайлардан 1869–1870 жылдар шін шаыра алымын жаа тарифке сйкес дереу енгізуді талап етті; кптеген жергілікті трындар, соны ішінде Бозашы тбегіні балышы жататары Рукинні талабын орындаудан бас тартты. Адайларды жайлауа кшуін кштеп тотатуа тырысан Рукинні ойланбай жасаан рекеттері жер-жерде ктерілісті басталуына себеп болды. Ктерілісшілерді жетекшісі Иса Тіленбаев алы бараа басшылы етуде шеберлік жне жазалаушылармен келіссздерде дипломатиялы дептілік танытты. Ктерілісшілер суір айыны басында Николаев станицасына, Александровск фортына шабуыл жасады, алайда олар стсіздікке шырады. Патшалы кімет орындарын кшпелілерді батылдыы орытты, мны зі оларды осымша скери кмек срауа мжбр етті; Кавказдан ты кштерді келуі кштерді араатынасын згертті. озалысты басуа басшылы жасау олына шоырландырылан граф Кутаисов «е жабайы, дрекі жне жауынгер азатарды» тыныштандыруды з жоспарын сынды. Графты жоспарында «елді ішіне тередей еніп, онда жергілікті адайлар здеріні кшуі шін ажет болан кезде айналып те алмайтындай бекіністерді алдын ала басып алып», сол арылы оларды шегінетін жолына кедергі жасау, «баынуа мжбр ету» кзделді. Орыс отрядтарыны алуы шін олайлы бекіністер ретінде Кутаисов Маыстауды Киндері шыанаынан жне стірт ыратыны солтстік блігінде, Орынбор даласымен «кршілес» жатан Саым алабынан жз шаырым жердегі Бесаты шаталын тадап алды. Александровск форты ауданындаы скер топтарыны бастыы генерал-майор Комаровты пікірі бойынша, аудана траты блімдерді едуір рамасын шоырландыру ктерілісшілерге орынышты сер етуге жне 1871 жылы 1 апана арай оларды отаршыл кімет орындарыны «орыс кіметіне баынуы жніндегі» шартын абылдауа мжбр етуге тиіс болды. Графты жоспары стсіздікке шыраан жадайда Орынбор лкесіні генерал-губернаторы Н. А. Крыжановский жергілікті трындарды стіртке, «бейбіт ауылдара здеріні шегіне кірер жолын жауып тастауды сынды». озалыс жетекшілеріні Хиуа хандыына оны тарапынан сырттай олдауды амтамасыз етуге міт артып делегация жіберуі жергілікті кімет орындарын таы да мазасыздандырды. Хиуалытар тарапынан талай тонаушылытар мен алым-салытарды бастан кешірген адайлар оларды олдауы туралы, асиетті Ислам дінін таза сатау туралы уделеріне сене де бермейтін еді. Оны стіне патша кіметі отстік айматы басып аланнан кейін Хиуаны Ресей сияты діретті скери державамен жанжала баруы екіталай болатын. 1870 жылды желтосанында озалысты жетекшілері Досан Тжиев, Ержан, Ертімбет ловтар, Иса Тіленбаев жне оларды кптеген серіктері 3 мы шаырапен Хиуа хандыыны шегіне тті.

Ктерілісті негізгі озаушы кші – аза шаруалары з атарларын берік біріктіруге ол жеткізе алмады, мны зі саны жнінен болмашы жазалаушы отрядтарды халы арсылыыны негізгі ошатарын тншытыруына ммкіндік берді; аза шаруаларыны рулы тар рістері мдделері отаршыл империяны скери рамаларыны зіні йымдасуы жаынан едуір кем тскен ктерілісшілер жасатарындаы тратамаушылыты туызды. Ктеріліс шаын сипатта боланымен, оны географиялы шебері тым ауымды болды – бкіл дерлік Батыс азастан, Солтстік азастанны бір блігі аза шаруаларыны бой крсетулерімен амтылып, «Уаытша ережені» жзеге асырылуын иындатты.

 

43. Патша кіметіні 1886-1891ж.реформалары. «Далалы ереже»

1886 жылды 2-маусымындаы Тркістан лкесін басару туралы ереже.III Александр патшаны Тркістан лкесін басару туралы 1886 жылы 2 маусымда ол ойан Жарлыы ке-байта лкені басаруды бкіл рылымына реформа жасауды бастап берді. Жаа ережеге сйкес Тркістан генерал-губернаторлыына ш облыс: Сырдария, Ферана, Самаранд кіргізілді. Кейініректе, 1897 жылы, Жетісу облысы да жаа генерал-губернаторлыты рамына берілді. Облыстарды билігі скери губернаторлара берілді. Халы саны 800 230 адам, жер клемі 353 430 шаршы шаырым болатын, кршілес Жетісу облысы 6 уезден: Верный, апал, Лепсі, Пішпек, Пржевальский жне Жаркент уездерінен трды.

1886 жылы Ережені негізгі зегі бкіл жер орын мемлекетті меншігіне беру болды, ол азатарды экономикалы л-ауатыны негізгі нысаны – мал шаруашылыына орасан нсан келтірді. Жерді мемлекеттік меншік деп жариялап, жергілікті халыты жерін беймерзім жала берушілер деп араан кімет, соыларына «мал жаюа, топыра жне тас, балшы жинауа» ы бере отырып (253-бап), номадтардан нарлы алаптарды алып ойылуын тездетті, ол XX асырды басында столыпиндік аграрлы реформаларды жргізілуімен аяталды. 1886 жылы Ережені отаршылды баыты салы жйесінен де з крінісін тапты. Ол 1867 жылы Уаытша ережені баптарын айталады; р трлі міндеткерліктерді клемін кбейтті. Мысалы, шаыра алымы 4 сома дейін кбейтілді. Сот рылымындаы згерістер Ережеде крсетілген жаалытарды іске асырылуын за тртібімен амтамасыз етуге тиіс болды жне ол рынокты атынастара тартылан леуметтік жіктерді мдделерін орауды кздеді. Негізгі ш сот инстанциясы – бітістіруші судья, облысты сот жне кіметтік Сенат отаршылды тртіптер енді ана орныа бастаан жадайларда оамны тіршілігін ыты жаынан амтамасыз етуді реттеген брыны за ережелерін жоа шыарды.

1891 жылды 25 наурызындаы Далалы облыстарды басару туралы ереже.деуші нерксіпті лаюы, кен ндіретін нерксіпті біршама тез дамуы, жаа темір жол желілеріні салынуы, урбанизация рдісі, жмысшы табыны алыптасуы – осыны брі жинатап аланда леуметтік-экономикалы факторларды бкіл жйесіні згеруіне кеп соып, азастанды отарлы шет аймаа айналдырды, баран сайын ныайып келе жатан рынокты ксіпкерлікті за арылы амтамасыз етті.

Ерекше Комитетті пікірі бойынша, «бірінші алашы ережені» барлы згерістері «оны уаытша сипатын жоюа» жне оны жзеге асыру барысында «іс жзінде кездестірілген» алауызды атаулыны нерлым «дл редакциялау» арылы жоюа, сондай-а «империяны баса блімдеріне нерлым олайлы келуі ммкін негіздерде» басару жне сот жйесін дамытуа, толытыруа тиіс болды. сынылып отыран «Ереже» капитализмні «кеейе» дамуына байланысты згерістерді ескеру негізінде азастандаы Ресей скери-кімшілік кіметін орнытыру рдісін аятауа тиіс болды. Сонымен, 1891 жылды 25 наурызындаы патша жарлыын азастанны р трлі тілде сйлейтін халыны мірін айта руа нысаналы трде жасалан рекет деп арау керек. Жаа реформаны абылдау уаыты империя халыны саяси белсенділігіні жандануымен, азатты озалысыны рістеуімен ерекшеленді. Облыстарды басару жйесі тртіпке келтірілді: патшаны алауы бойынша арнаулы «патша жарлыымен» таайындалатын жне босатылатын, далалы генерал-губернаторына баынатын Амола, Семей жне Жетісу облыстарыны Бас басармалары рылды. Генерал-губернатор айтыс болан немесе ызметінен босатылан, яки ауыран жадайларда, егер бл орайда оны міндетін атаруды император баса адама тапсырмаса, оны міндеттерін жергілікті скери губернаторлыты ызмет бойынша дрежесі лкені уаытша атарды.

1891 жылы ережеде далалы облыстардаы сот рылысына елеулі толытырулар мен натылаулар жасалды. Е алдымен онда «Уаытша ережені» кшпелілерді де, отырышыларды да Ресейді ішкі губернияларыны селолы трындарына теестіру туралы бабы ныайтылды.

кіметті брыны сот жйесін атты згертуіне себеп болан негізгі міндет ислам шариатын уаыздаушы билерді жне ыты жйені ыыстырып шыару, олар ондаан асырлар бойы пайдаланып келген жеілдіктерді жою болды. Жаа ереже билер сотын жойып, халы соты деген жалпы атаумен ыты рылысты жаа рылымын енгізді.

1891 жылы Ережені 119-бабында ел мекендейтін де, мекендемейтін де бкіл жер орыны мемлекеттік меншік деп жариялануы задастырылды, ал жазы жайлаулар дады бойынша кшпелілерді пайдалануында алдырылды; кен ксіпшілігіне арналан ысы ыстаулардаы жерлер жала берілді. Жалпы аланда 1886–1891 жылдардаы Ереже XIX асырды аяындаы азастанны леуметтік-экономикалы даму жадаяттарын крсете отырып, XIX асырды 20-жылдарыны зінде-а басталан жаалытарды жаласы жне аятаушы кезеі болды.

 

44. оныс аудару саясаты (XIX . 1870–1880 жж.)

XIX асырды 70-жылдары орыс жне украин шаруаларын оныстандыру басталса, 80-жылдары арынды жаласты. Алашы арашекпен оныстары 1879 жылы Ккшетау уезінде пайда болды.

Жетісу облысыны скери губернаторы Колпаковскийді сынысы бойынша 1868 жылы «Шаруаларды Жетісуа кшуі туралы Уаытша ережелер» абылданып, ол 1883 жыла дейін олданылды.

1886 жылы Тркістан генерал-губернаторлыыны кші-онды басару ережесі абылданды. Бл жат бойынша рбір ер адама 10 десятина жер берілді, оныстанушылар 5 жыла дейін салытан босатылды, кейін 5 жылда салыты жартысын ана тледі.

«Ауыл трындарын з еріктерімен жаа жерге кшіру жне брыны кшірілген топтар туралы арнайы ережесі» 1889 жылды 13 шілдесінде абылданып, оныстандыру тек алдын ала Ішкі істер министрлігіні жне мемлекеттік жер иеліктері министрлігіні рсаты арылы іске асырылды. Біра патша жаппай оныстандыру рдісін баылай алмады. Шаруаларды здігінен кшуі жаласа берді. 1891–1892 жылдары егінні шыпауынан орыс шаруалары еуропалы Ресейден шыыса ашып, аза жерлеріне оныстанып алды.

Ережеде оныстанушыларды аудандары наты Томск жне Тобыл губерниялары, Жетісу, Амола жне Семей облыстары деп крсетілді. 1891–1892 жылдары за Торай жне Орал облыстарына да тарады. Шаруаларды оныс аударуы аза кшпелілеріні жерлерін тартып алу есебінен жрді. оныс аударушы шаруалар арылы отарлау Сырдария облысына да тарады.

аза жеріні Сібірмен жне Приволжьемен темір жол арылы жаластырылуы, азастана орыс оныс аударушыларына олайлы жол ашты. Нтижесінде орыс шаруалары нарлы жерлерге оныстанса, азатар сусыз, нашар жерлерге кшірілді. аза лкесіні демографиялы жадайы да згерді. 1897 жылы жалпы сана бойынша з жерінде азатарды жалпы млшері 87,1%-а кеміді. оныс аударушылар кбінесе стратегиялы маызды аудандара кшіріліп, мылтыпен аруландырылды.

Азастанны XX . басындаы леуметтік-экономикалы жадайы. Отарлы оныстандыру саясатыны кшеюі. Столыпин аграрлы реформасы.

1905–1907 жылдардаы революция жеілгеннен кейін Ресейде реакция кезеі басталды. 1907 жылы 3-маусымда Екінші мемлекеттік Думаны таратыланы, шінші мемлекеттік Дума сайлауы туралы ережеге згерістер енгізілгені жнінде патша жарлыы шыты. За бойынша азатар мен лкені мекендеген баса шаын халытар сайлау ынан айырылды.

Осы кезде революциялы йымдар мен озалыса атысандарды сотсыз жне тергеусіз жазалайтын тртіп енгізілді.

Патша кіметі тек ана удалау жасаумен ана шектелмеді, сонымен атар шаруалар ауымын кшпен ыдырату саясатын жргізе бастады. 1906 жылы 9-шы арашада Столыпин шаруаларды ауымнан хутора блу туралы жаа жер иелену заын шыарды.

П. А. Столыпин 1906–1911 жылдары Министрлер Кеесіні траасы болан кезде зіні аграрлы реформаларын зірледі. Оны бірінші шарты шаруаны жерді иесі етіп бекіту болатын. П. А. Столыпинні аграрлы саясатыны мні ш за актісінде крсетілді. Бл Сенатты арауына берілген 1906 жылы 9-арашадаы «Шаруаларды жер иеленуіне жне жер пайдалануына атысты олданылып жрген заны кейбір аулыларын толытыру туралы» жарлы. Ол III-Мемлекеттік Думада 1910 жылы 14 маусымдаы «Шаруаларды жер иеленуі жайлы кейбір аулыларды згерту мен толытырулар туралы» за етіп айта аралып толытырылды.

1911 жылы 29-мамырда «Жерге орналастыру туралы» за абылданды. Аграрлы реформалар бойынша шараларды жргізу оны барысында шаруаларды кшіп-онуына еркіндік берілді, нтижесінде оларды шет айматара, соны ішінде азастана жаппай кшуі кеінен рістеді.

1910–1911 жж. жаа экономикалы рлеуге байланысты азастанда ереуілдік озалыстар жандана тсті. 1911 жылы мамыр айында Перовск жне Тркістан станциялары теміржол шеберханаларыны жмысшылары, «Атбасар мыс рудалары» акционерлік оамы рудниктеріндегі кеншілер ереуілге шыты.

1912 жылы Ресейді жмысшы озалысында жаа революциялы рлеу басталды. Сол жылы мамырда азастанда Спасск мыс орыту зауытында басталан ереуіл 1913 жылды маусым айына дейін созылды. 1913 жылы ыркйекте Торай уезіні Шопаркл кмір кендерінде болан жмысшыларды толуы 1914 жылды бірінші жартысында Ембі мнайшыларыны ереуілдерімен ласты. Жаа революциялы рлеу кезінде азастанны жмысшы табы жалаыны арттыруа, ожайындарды айыптарды кбейтуден бас тартуына ол жеткізді. лке жмысшыларыны ереуілдері патша кіметіне арсы шаруалар толуларыны артуына, лт-азатты озалысыны дамуына ыпал етті.