Азастанны 1960 жылдарындаы оамды-саяси жйесі
60 жылдарды бастап мемлекет Кеестерді дамыту ісіне басты кіл блді. КОКП-ны XXII съезінде Кеестерді беделін арттыру туралы мселе аралды. Осы кездегі оамны саяси жйесінде елімізде ебек ететін барлы жйеден кілдер рамына кіретін КСРО Жоары Кеесіні рлі артты.
1963 жылы Жоары Кеес депутаттарыны саны 473 болды. Депутаттарды 158-і йел болды.
Ал аза КСР-ні барлы депутаттар Кеесіні рамына 98906 депутат сайланды. Біра Жоары Кеес партия нсауы негізінде жмыс істеді.
Ксіпода ызметі де бл кезде жандана тсті. 1966 жылы ксіпода рамында 4 млн-а жуы адам болды. 1960 жылы мемлекеттегі рекреациялы орлар ксіпода арамаына берілді. 1961 жылы ауылды жерлердегі мдениет йлері ксіподаты билігіне кшті. Социалистік жарыстар йымдастыру, ебекшілерді ытары мен леуметтік жадайларын реттеу ксіподаты міндеті болды. Осындай ке клемдегі істерді атару зырында болан ксіпода барлы жаынан партияа баынышты жадайда болды.
60 жылдарды ортасында комсомолды беделі де айтарлытай болды. 1965 жылы республика жастар йымы рамында 1 млн-а жуы жастар болса, оны 400000-а жуыы нерксіп, ауыл шаруашылы, клік, байланыс жйелерінде ебек етті.
1962 жылы азастан комсомолыны X съезінде жастар мал шаруашылы саласын аморлыа алды. Сонымен атар азастанны 8000-а жуы комсомол жастары екпінді рылыса аттанды.
60 жылдарды басына арай тадырды жазуымен ХР-да алып ойан отандастарымыз оралды. Осы жылдары КСРО-а ХР-нан 350000 адам кшіп келген. Оны 200000-а жуы адамы азастана оныс аударан. оныс аударандарды басым кпшілігі азатармен атар збектер, орыстар, йырлар, днгендер де азастан жеріне оныс аударды. оныс аудару кезеі 1963 жылы аяталды.
1964 жылы КОКП Орталы Комитетіні пленумы тті. Пленум барысында партия жне мемлекет басшылары арасында ауыс-тйістер туындады. Е алдымен Н. С. Хрущев КОКП ОК-ны бірінші хатшысы, КСРО Министрлер Кеесіні траасы ызметінен босатылды. КОКП ОК-ны бірінші хатшысы болып Л. И. Брежнев сайланды. Министрлер Кеесіні траасы ызметі А. Н. Косыгинге жктелді. Бл пленумда негізгі мселелер Л. И. Брежнев, А. Н. Шелепин, М. А. Суслов, В. Е. Семчастный, Д. А. онаевты атысуымен шешілді. М. А. Суслов баяндамасында Н. С. Хрущевті айыптады.
70 жылдарды басында брыныдай социализмнен коммунизмге ту туралы теориялы идея басым болды. Бл жайлы 1967 жылы азан ткерісіні 50 жылдыына арналан сзінде Л. И. Брежнев млімдеді.
1977 жылы 7 азанда КСРО конституциясы абылданды. Конституцияда ияли болжамдар кп болды. Коммунизмге тер жол мселесі, кемелденген социализм теориясы ке таралды.
1978 жылы 20 суірде аза КСР-ні конституциясы абылданды. Бл Кеестік жйедегі азастанны соы конституциясы болды. Бл конституцияда да демократияны шектеу, адам ыын елемеу оама жат былыстар орын алды. лтаралы атынастарда да келесіз жадайлар кбейді. Республикада орыс тілі «лы тіл» ретінде дріптеліп, аза тіліне немрайды арау кеейді.
1975 жылы аын, оам айраткері О. Слейменовты «АзиЯ» кітабы жары крді. Бл кітапта орысты деби жырындаы тркі сздері туралы ке ылыми деректер келтірілді.
Келтірілген деректер шовинистерге намады. Олара бл кітап орыс лтын кемсітушілік болып крінді. Сондытан аталан шыарманы тиражын кбейтуге жне оны сатуа тыйым салынды.
70. М. С. Горбачев реформасы тсындаы азастан (1985–1991 жж.)
1985 жылы наурызда К. У. Черненко айтыс боланнан кейін КОКП Орталы Комитетіні Бас хатшысы ызметіне М. С. Горбачев сайланды. КОКП Орталы комитетіні суір айында болан пленумында леуметтік-экономикалы мірді мселелеріне жааша арауа рекет жасалынды. Пленумда леуметтік-экономикалы дамуды жеделдету баыты жарияланды. Бл серпілісті саяси басшылы дамуды экономикалы арыныны бседеуіне жол бермеу жне негізгі кштерді осы баыта жмылдыру арылы жзеге асыуа тырысты.
ылыми-техникалы прогресс негізінде экономиканы рылымды айта ру проблемаларын КОКП Орталы Комитетіні ірі мжілісінде талылау жаа басшылыты алашы адамы болды. 1986 жылды апанында болан КОКП-ны XXVII съезінде бл баыт олдау тауып, дамытылды.
ндіргіш кштер мен ндірістік атынастардаы тпкілікті згерістер социализмді жетілдіруді ралы, социалистік рылысты орасан зор артышылытары мен ммкіндіктерін ашуды шарты деп аралды.
Суір (1985 ж.) пленумы, одан кейінгі пленумдар да, КОКП-ны XXVII съезі де КСРО-ны тніп келе жатан тере дадарыстан тара алмады жне тара да алмайтын еді.
Жеделдету баыты тере ынылан ылыми концепциясыз, айын да, аны бадарламасыз жргізілді. Жеделдету баытыны стсіздікке шырауыны негізгі кінлілері жекелеген басшы коммунистер болып жариялануы белгілі бір задылы трізді. Мысалы, Мскеуде В. В. Гришин, Ленинградта Г. В. Романов, лтты республикаларда Д. онаев пен Г. Алиев.
Жаарудаы тежеуді шыы міршіл-кімшіл жйені брыныша саталуында, оны саяси институттарыны тиімсіздігіне, халыа жаттыында, адама жасы ебек ету негізінен тиімсіз болан, оны экономикалы рылымдарыны мірше еместігінде жатты. оам дамуыны ажеттерінен ылым да алып ойды.
Алашыда жарияланан масаттар мен наты мірді арасындаы крделі айшылытарды нтижесі 1986 жылы Алматыдаы желтосан оиаларына жеткізді.
71. Желтосан оиасы (1986 ж.)
1986 жылы желтосан оиасына жылдар бойы ордаланан осындай себептер трткі болды. Орталыты ктемдік рекеттері мен демократиялы принциптері арасындаы айшылытар, шовинистік саясат т. б. алыптасан жадайлар наразылыты негізгі себептері болды.
Наразылы сылтауы.1986 жылы 16 желтосанда азастан коммунистік партиясыны Орталы Комитетіні V пленумы болды. Пленумда азастанды кп уаыт бойы басаран Д. онаевты орнынан босатып, мемлекет басшылыына республика халына бейтаныс Ульяновск облысы партия комиетіні бірінші хатшысы болан Г. В. Колбин таайындалды. Ел басшылыыны ауыстырылуына арналан бл пленум 18 минута ана созылды. Орталыты бл рекеті барып тран саяси ателік жне халы мддесін млде елемеушілік болды.
Оиа барысы.1986 жылы 17 желтосанда Алматы аласында республика басшылыыны ауыстырылуына арсылы ретінде жастар толуы басталды. Мндай наразылытар баса алаларда да тті. Наразылыты басты озаушы кші студенттер, жастар болды. Жастар толуы бейбіт жадайда Алматы кшелерінде басталды. Жастар шеруі ы бзушылы, лтшылды сипаттан алша еді. Тек лениндік лт саясатыны брмаланбауы, р лта з басшысын ою керек деген сз жазылан татайлар стап жрді. Бюрократиялы жйеге йренген республика басшылары жастар пікірін тыдаылары келмей, оларды тез тарауын талап етті. Шеруді тарату масатында республика басшылары Алматы горнизоны, баса да скери кштер жастар жиналан Брежнев алаын ошады. Демонстрацияны тотату масатында КСРО-ны кейбір ірлеріні ішкі скер блімдері келінді.
Осыншама ірі кштер сапер крегі, йретілген иттер, су шашатын машиналар, сойылдар т. б. арулар кмегімен демонстрацияны тотатты. оамды тртіп сашылары рескел атыгездікке барып, кп адамдарды аза табуына жол берілді. Республика басшылары бл жадайа кз жма арады.
Шеруге атысандарды тергеу ісі те атал, засыз жргізілді. Тергеу камераларына, аланы сыртына кетілгендерді саны 8,5 мы болды. Кптеген жастар оу орындарынан, комсомолдан шыарылды. Оу орнынан 271 студент, комсомолдан 787 адам шыарылды.
Желтосан оиасына атысандарды ішінен айрат Рыслбеков, Ербол Сыпатаев, Лззат Асанова, Сбира Мхаметжанова сияты жастар жазысыз ктем билікті рбандары болды. Біраз уаыттан кейін сол кезде айыпталан 99 адамны 46-сы аталды. 1987 жылы КОКП Орталы Комитеті Алматыдаы 1986 жылы желтосан оиасын «аза лтшылдыыны крінісі» деп баалады.
Желтосан оиасы КСРО-ны ыдырауын тездетті. Кейіннен партия желтосан оиасында жіберілген ателерді мойындады. КОКП ОК-ны желтосандаы жастар шеруін аза лтшылдыы деп кінлау ате деген аулы шыарды. КСРО халы депутаттарыны I съезінде аын, оам айраткері М. Шаханов желтосандаы орталыты жргізген іс-рекетін атты сынап, тыш рет мінбеде сз сйледі. Бл желтосан шындыын ашудаы алашы адам болды.
72. оамды-саяси озалыстар (1985–1992 жж.)
80 жылдарды аяына арай демократиялы процесті жандануына байланысты аза КСР-де оамды йымдар рыла бастады.
1989 жылы азастанда алашы болып «Невада-Семей» экологиялы озалысы рылды. озалысты масаты – республика жеріндегі Семей жне баса полигондарды жабу, полигон зардабын шеккен халыа кмек крсету. озалыс траасы – О. Слейменов. Аын, оам айраткері М. Шахановты бастамасымен Балаш жне Арал проблемалары бойынша комиетет рылды. Комиетті негізгі масаты Арал тірегіндегі экологиялы апата кімет назарын аудару болды.
1990 жылы «Азат» азаматты озалысы рылды. Басты масаты азастанны мемлекеттік егемендігін алу болды.
1991 жылы «Азат» азаматты озалысыны партиясы рылды.
Жастар здеріні саяси озалысы «Алаш» париясын рды.
1991 жылы азастан социал-демократиялы партиясы рылды.
1990 жылы лтаралы «Единство» озалысы рылды. озалыса ылыми-техникалы интеллигенция кілдері кірді.
Осы кезде «Желтосан» партиясы рылды. Бл партияны рамына 1986 жылы желтосан оиасына атысандар кірді.
1989 жылы «ділет» оамы рылды. оамны негізгі масаты жымдастыру кезіндегі ашаршылы, сталиндік репрессия шындыын ашу болды. Бдан баса азастанда «Азамат», «Аиат», «аза тілі», «Мсылмандар йелдер лигасы» сияты оамды-саяси озалыстар рылды. 1990 жылы азастанда 100-ден аса оамды-саяси озалыс болды. Алматыда ана 40-а жуы саяси озалыс жмыс істеді. Бл кезде азастандаы кптеген оамды-саяси озалыстар лсіз жне алыптасу кезінде болды. «Невада-Семей», «аза тілі» сияты оамды озалыстар біршама мыты, кптеген мшелері мен белгілі дрежедегі аржылы орлары бар ірі озалыстар болды.
1990 жылы азастан коммунистік партиясы рамында 800000-а жуы мше болды. Осы кезден бастап компартияа деген халыты сенімсіздігі кшейді. Бл жадай компартия беделіні тсуіне айтарлытай сер етті. 1990 жылы компартия мшелеріні 42%-ы з еркімен партия атарынан шыты. Осы жылы партия мшелеріні атары 49000-а кеміді.
90 жылдарды басына арай азастанда брын патша кіметіні олшопары жазалаушы кші болан казактар йымы пайда болды. 1991 жылы 15 ыркйекте Орал аласында казактар патша кіметіне ызмет етуіні 400 жылдыын мерекелеуге шешім абылдады. Бл аза халыны лтты мддесімен санаспаандыты длелі. «Азат», «Желтосан», «Парасат» озалыстары бл рекетке ашы трде арсы шыты. Жаппай атыыса ласа жаздаан бл рекет жоарыда аталан озалыстар мен ы орау органдарыны араласуымен тотатылды.
73. Егемендік алуды кезедері
1989–1990 жылдары Егемендік туралы Декларацияны КСРО-ны баса республикалары да абылдады. Сйтіп, 74 жыл бойы мір срген Республикалар Одаы ыдырады.
1991 жылды желтосанында Н. . Назарбаев азастандаы «1986 жылы 17–18 желтосан оиаларына атысаны шін жауапа тартылан азаматтарды атау жнінде» жарлы шыарды, ол бойынша ылмысты жауапкершілікке, кімшілік жне тртіп бзаны шін жауапкершілікке тартыландар аталды.
1991 жылы 8 желтосанда Белорусь, РСФСР жне Украина республикаларыны басшылары Минск аласында (Беловеж кездесуі) кездесіп, млімдеме абылдады.
1991 жылды 12 желтосанында Ашхабад аласында Орта Азия республикалары мен азастан басшыларыны кездесуі болып тті.
1991 жылы 21 желтосанда Алматыда 11 республика кілдері атынасан кездесу болды. Олар те ыты жадайдаы Туелсіз мемлекеттер достастыы рыландыы жніндегі шарта ол ойды.
1991 жылы 1 желтосанда азастан тарихында тыш рет республикада жалпы халыты атынасуымен Президент сайлауы ткізілді. Дауыс беру орытындысы бойынша Н. Назарбаев Президент болып сайланды.
1991 жылы 10 желтосанда Елбасыны жарлыымен аза Кеестік Социалистік Республикасыны атауы азастан Республикасы болып згертілді.
1992 жылы атарда Республиканы Мемлекеттік туелсіздігін амтамасыз ету масатында оны ішкі істер скері рылды.
1992 жылы 3 наурызда азастан Біріккен лттар йымына кірді.
1992 жылы 25 мамырда Досты, ынтыматасты жне зра кмек туралы шарта ол ойды.
1992 жылы 4 маусым – азастан Республикасы тарихындаы ерекше мртебелі кн. Бл кн елімізді мемлекеттік рміздері – Туы, Елтабасы, Гимні – дниеге келген кн ретінде мгі есте алады.
1992 жылы желтосанны ортасында оам мен халытар достыын ныайтуда Алматыда азастан халытарыны форумы тті.
1993 жылы азастан Республикасыны Президенті Н. . Назарбаев сырты саяси бейбітшілік саясатын стануды ескере отырып, Лиссабон хаттамасына ол ою арылы азастан ядролы арудан еркін айма болатындыын млімдеді.
1993 жылы 28 атарда Республика Жоары Кеесі ыты мемлекет руды ірге тасы, оны мемлекеттілігіні, туелсіздігін амтамасыз етуді, экономикалы, мдени жне ылыми-техникалы прогресс жолымен ала баса беруіні кепілі болып табылатын туелсіз азастан Конституциясын абылдады.
1993 жылды аяы азастанда кеестерді жаппай зін-зі таратуымен ерекшеленді. зін-зі тарату жайлы алаш рет Алматыдаы Алатау ауданды кеестері млімдеді. араша айыны аяында 100-ге жуы, оны ішінде Алматы алалы жне облысты кеестері здеріні таратыланын млімдеді. Желтосанны 8-кні Алматы аласында Республика Жоары Кеесі XI сессиясыны II кезеі з жмысын бастады.
1994 жылы 7 наурызда азастан Республикасындаы сайлау жніндегі жаа кодекске сйкес Жоары Кееске сайлау тті. Бл сайлауды ерекшелігі сол, салыстырмалы кпшілікті мажоритарлы жйесі депутаттыа кандидаттарды Президентті сыну тжірибесімен бірге олданылды. 1995 жылы суірдегі азастан Республикасыны Конституциялы соты «1994 жылы 7 наурызда сайланан азастан Республикасы Жоары Кеесіні легитимді еместігі (засыздыы) жніндегі» аулы абылдады. Осы аулы бойынша ызметі 1993 жылы Конституцияа негізделген XIII шаырылымны Жоары Кеесі зіні кілеттігін тотатты.
1994 жыл 6 шілде – азастан Республикасы Жоары Кеесіні кезекті жалпы отырысында Президентті астананы Амолаа кшіру туралы сынысы малданды.
1995 жылы 30 тамыздаы референдумда елімізді жаа Конституциясы абылданды. Оан атысан адамдарды 90%-ы бізді мемлекетімізді жаа Ата заын жатап дауыс берді.
1997 жыл – Н. . Назарбаевты «асырлар тоысы» атты кітабы жарыа шыты. Республика Президенті Жарлыымен жалпы лтты татулы жне саяси уын-сргін рбандарын еске алу жылы деп жарияланды. азастан 60тан астам халыаралы йымдара мше болып абылданан.
1998 жыл – Халы бірлігі мен лтты тарихы жылы деп атап тілді. Тарих жылы ттастай аланда 23 ірі-ірі ылыми форумдарды ткізілуімен ерекшеленді.
1999 жыл – рпатар бірлігі мен сабатастыы жылы деп жарияланды. Осымен байланысты ткен асырлардан жеткен орасан зор мдени-тарихи мраны сатап, оны жинатап жаа асырды игілігіне айналдыру міндеті ойылды.
1999 жыл 10 атар – Н. . Назарбаев азастан Президенті болып айтадан сайланды.
2000 жыл – Мдениетті олдау жылы деп жарияланды. Бл жылы мдениет мекемелерін дамытуа, оларды материалды базасын ныайтуа баытталан едуір жмыстар атарылды. Мдениетті олдау жылыны шарытау шегі Тркістан аласыны 1500 жылды тойын тойлаумен сабатас келді.
2002 жыл халыты денсаулыын сатау жне оны дегейін ктеру масатында Президентті жарлыымен Денсаулы жылы деп жарияланды. Денсаулы жылыны аясында ауылдаы кптеген медициналы мекемелер имараттары жндеуден тті. 4,2 миллион ауыл трындары тексеруден ткізіліп, 36 пайыза жуы науас есепке алынды. Аурулара арсы адамдарды егумен амту 97 пайыза жетті. Денсаулы жылы шеберінде 12–18 жаса дейінгі бір миллион 690 мы оушыа медициналы тексеру жргізілді. 2002 жылды ерекшелігі жеке Денсаулы сатау министрлігі, Санитарлы-эпидемиологиялы баылау жне Фармация комитеті рылды.
23 азанда Тркістан аласында азатарды Бкілдниежзілік екінші рылтайы болып тті.
2004 жыл желтосан айында азастан Республикасыны Парламент сайлауы тті.
2005 жылы 4 желтосанда Р Президентіні кезекті сайлауы тті. Сайлау орытындысы бойынша е кп дауыс алан Н. . Назарбаев азастан Республикасыны Президенті болып жеті жыл мерзімге айта сайланды.