ІV. лемді дамытуды дадарыстан кейінгі трендтері

 

Меніше, осы дадарыс бкіллемдік тарихты бетбрыс оиасына айналады. лемді дадарыстан кейінгі дамытуды мынадай трендтері барынша айын болып табылады.

Бірінші - лемдік валюта жйесіні трансформациясы.

з кзарасымды мен бкіл лемні сарапшы топтарында айтарлытай ызы­ушылы туызан "Дадарыстан шыу кілті" жне "Бесінші жол" атты маа­ла­ларымда егжей-тегжейлі баяндадым.

Жаанды дадарыс себептеріні бірі азіргі лемдік аржы жйесіні ааулыы болып табылады деп санаймын. Ол соы 50 жылда іс жзінде ауыстырылан жо жне лемдік дамудан алып ойды.

Жаанды дадарыстан шыу жаа ар­жы ралдарына міндетті трде кшуде екендігіне сенімдімін. Таяудаы болаша­ты зінде лемдік ірлік валюталарды сапалы жаа санаты енгізілетін болады.

Мселен, 2010 жылды 1 атарынан Америка шін Боливар Альянсы елдеріні лтстілік электронды есеп айырысу-тлем бірлігі - "сукрені" айналыма енгізілуі жоспарланан.

Бразилия мен Аргентина МЕРКОСУР йы­мы аясында ірлік валюта руды сы­нуда. АСЕАН елдері ірлік валюталар се­бетіне байланан валюта бірлігін сынады.

Дадарыстан кейінгі сценарийлерді бірі бойынша лемдік экономика энерге­ти­калы байланыстар мен туризмді ана сатай отырып, іршілдік соысынан ыдырап тсуі ммкін.

Мен сондайлы пессимист емеспін. Меніше сайып келгенде лем адамзат тарихындаы тыш зады жне жария бірыай жаа лемдік валютаны жасауа келетін болады.

Бл идея лемде баран сайын бел­сен­ді таралуда. Кптеген саясатшылар, оам айраткерлері, алымдар оан олдау білдіруде.

Мысалы, олар - экономика бойынша нобельдік лауреаттар Эдмунд Фелпс пен Роберт Манделл, мен олармен жуырда Астанада гімелестім.

Олар - жетекші ресейлік алымдар, экономистер жне басалары. Бл мселе G8 жне G20-ны оса аланда саммиттер мен форумдарды кн тртібіне азірді зінде енгізілуде.

Мндай жаанды проблеманы шешу интеллектуалды кш-жігер мен уаытты та­лап етеді. Бл ретте азіргі валюта жйе­сіні пайдасына йреніп алан элиталарды зор арсылыы болады.

лемні таяу уаыттарда осынау к­кей­кесті мселеге бірегей кзарас алып­тас­тыратынына мені сенімім мол. Оны лемдегі жаанды дадарыстарды жиі­лі­гі мен ткірлігін тмендететіні айдан аны.

Дадарыс алдындаы екінші тренд - кштерді лемдік жааша орналастыруды алыптастыру.

Жаанды басару дадарысы азіргі эко­номикалы сілкіністерді зардап­тары­ны біріне айналып отыр.

Белгілі тарихшы Чарльз Киндлбергер лы депрессия себептеріне талдау жасай отырып, шиеленісті маызды кезеде лемдік кшбасшылыты болмауын соларды бірі ретінде атады.

Кптеген факторлар тарихты бгінде айталанып отыранын крсетіп отыр. АШ пен зге де ірі мемлекеттерге лемдегі ыпалдылыты жаа кштерді орталыымен блісуге тура келеді.

Мынадай дйек келтірейін. 2001 жылы "Голдман сакс" банкіні жетекші эко­но­мисі Джим О Нил БРИК атты ысар­тыл­ан сзді зіні талдамалы жазбаларында тыш рет олданды.

Бразилияны, Ресейді, ндістанны жне ытайды басшылары з станым­дарымызды йлестірген жаман болмас еді деген йарыма келді. Сйтіп 2009 жыл­ды мамырында Екатеринбургте БРИК-ті алашы саммиті тті.

Жиырма жылдан кейін БРИК елдеріні жиынты ІЖ-сі "лкен жетілік" елдері­ні жиынты ІЖ-сінен асып тседі деп ктілуде.

2050 жыла арай экономикалы да­мы­ан елдерді алашы бестігінде батыс елдерінен тек АШ ана алады. Оны зі де - азіргі дадарыс кезеінде тра­ты­лыты зіндік бір аралына айналан ытайдан кейінгі екінші орында.

ндістан да дадарыстан салыстырма­лы трде олайлы жадайда те алады. Ел­ді сырты капитала кшті туелділігі жо жне зіні даму бадарламасын жзеге асыруда.

Бразилия да дадарысты стті жее білуде. Бразилияны уатты табии жне интеллектуалды ресурстара ие, лкен жне ыраты дамып келе жатан ел екенін айту ажет.

Ресей де дадарыстан ныайып шыады.

Бейжі Олимпиадасы арсаында "Уолл стрит джорнал" газетінде лы­британияны экс-премьер-министрі Тони Блэрді мааласы жары крді. Онда "Бір­не­ше асырлар бойы кштер Батыста шо­ыр­ланды... Енді бізге ыпалдылыты Шы­ыспен блісетін лемде мір сру жа­дайларымен келісуге тура келеді" деген о­рытынды жасалан. Осынау саясаткерді пікірінше, бл тжірибе Батыс шін бей­таныс, тіпті кінішті де болма.

Осылайша, дадарыс лемдік эконо­миканы трансформациялану дерісін айтарлытай тездетті.

Дегенмен, саясат болмаан жерде эко­номика тек ылым ана болар еді. Сон­дытан бл деріс лемдегі шынайы гео­сая­си кптрлілікті алыптасуымен оса абат жретін болады.

Дадарыс алдындаы лемні шінші тренді - экономикада энергия немдеуге кшу.

Бгінде нерлым дамыан елдер ауіпсіз, таза жне сарылмайтын дамуа кшу міндетін ойып отыр.

Америка Президенті Барак Обама айт­ан­дай, "ХХІ асырда таза энергия ндіру­де лемдік кшбасшылыа жеткен ел, ХХІ асырдаы жаанды экономикада да кшбасшы болады". Бл айтыланмен келіспеу иын.

Бл орайда балама, тмен кміртекті энер­гетика перспекивалы баыт болып та­бы­лады. Бгінде лемде кмірышыл газын отына жне мнай-химия нім­де­рі­не айналдыру жніндегі жобалар бел­сен­ді талдануда. Таяу уаыттарда шыа­рын­дылары нлге те электр станса­лары­ны пайда болатынына сенімім мол.

"Сутегі энергетикасын" дамытуда да зерттеулер жргізілуде. Отстік Корея азірді зінде "Сутегі экономикасына" кшу жоспарын жзеге асыруда жне 2040 жыла арай ІЖ-ні 8 пайыз німін сутегінен ндіруді жоспарлап отыр. ндістанда, АШ пен ОАР-да да белсенді жмыстар жргізілуде.

Кн, жел, геотермальды, гидроэнергия жне биомасса сияты энергияны айта алпына келетін кздері отынны дстрлі трлеріне атысты баран сайын нды бсекелестік абілетке ие болуда.

Біра, сонымен бірге, кмірсутегі энергия ттынуды жалпы рылымында лі де жетекші рл атара беретін болады. Сондытан лем ндіріске инновациялы технологиялар енгізуде, мнай мен газ ндіру мен пайдалануды экологиялы зардаптарын ысартуда нерлым белсенді іс-имылдар ктіп отыр.

Осы технологияларды брі рбір жеке адам шін нені білдіреді?

Е алдымен, біз кп замай энергия нем­дейтін мір салтына кшетін боламыз. Біз болса, елде лі электр энергиясын, жы­л­уды, суды жне басаларды шындап нем­деуге лі кшкен де жопыз. Мны таяу уаыттарда жзеге асыруа тура келеді.

Энергияны арзан кздері келмеске кетуде. Болашата кн батареялары, энер­гия немдейтін шамдар, сутегі отынымен жретін автомобильдер, электромобильдер пайдаланылатын болады. Сондытан ком­паниялар мен ксіпорындарды барлы басшылары, елді барлы азаматтары осы аымды ескеріп, энергияны алай са­тауа болатындыы жнінде ойланулары керек.

Энергия немдеуді суі лемдік экономикада энергия сыйымдылыыны тмендеуіне, ал оны соы оны дамуы мен тратылыына апаратын болады.

Дадарыс алдындаы лемні тртінші рдісі - экономикадаы мемле­кетті рлі мен маызыны артуы.

азіргі дадарыс кптеген адамдарды экономикадаы мемлекетті рлі туралы ойлануа мжбрледі.

Францияны брыны премьер-ми­нистрі Лионел Жоспен енгізген "химия­лы таза капитализм" термині балаат сзге айналды.

Кейнсті беделі сіп шыты, эконо­мис­тер оны "Жалпы теориясыны" ескі даналарын среден айтадан алуда. Карл Маркс айтадан оылуда. Тіпті ыпалды "Ньюсуик" апталыыны зі "бізді брі­міз де енді социалистерміз" дегенді з беттерінде жазып жатыр.

Еш жерде жне ешашанда мемлекетті шешуші трде араласуынсыз модернизация­ны болмаандыын тарих та растап отыр. Дадарыс оны таы да длелдеді.

Нары экономикасы, меншікті орау жне шаын бизнесті дамыту бізді эко­номикамызды негізі болып ала береді.

Біра дадарыс арсаындаы кезеде мемлекетті рлі нерксіптен бастап леу­меттік салаа дейінгі салаларды брін­де де кшейетін болады.

Сол арылы мемлекеттік басаруды са­пасына жне мемлекеттік функция­лар­ды жзеге асыратын адамдара атысты талаптар се тседі.

Нерлым кеірек маынада аланда бл, яни бтіндей аланда адами капи­тал­ды сапасына талапты кшейту - да­да­рыс алдындаы лем дамуыны бесінші тренді.

Адами капитала айтарлытай инвес­ти­циялар салмайынша ешандай эко­но­ми­ка табысты дами алмайды. 1943 жыл­ды зінде-а "аыл империясы болаша империясы болма" деген болатын Уинстон Черчилль.

Отстік-Шыыс Азия тжірибесі кр­сетіп отырандай, адами капиталды да­мыту саласындаы кейін алушылыты ыса мерзімде жоюа болады. Бгінде бсекеге е абілетті деген лемні 25 а­паратты компанияларыны 14-і Азияда орналасан.

Бгінде жоары бсекелестік басым­ды­тары жо елдер таяу болашата ылы­ми зерттеулер, инновациялы жне жоары тех­нологиялар рыногында табысты бс­екелестікке тсе алмайды.

Осылайша, р азаматты денсаулыы, ин­теллектісі жне білімі аншалыты са­па­лы болса, мемлекетті лемдік оам­дас­ты жйесіндегі жоары бсекелестікке абілеті де соншалыты болма.

Мен дадарыс арсаындаы лем да­м­­уыны тек айын деген тренділерін ана атап крсеттім.

мір сан-салалы жне крделі, сон­ды­тан біз зімізді ктіп тран жйт­тер­ді бріне де дайын болуымыз керек.

Біздерді андай шара абылдауымыз ажет?