Таырып: Табии жне екінші реттік ресурстар
8.1Табии ресурстар жне екінші реттік ресурстар
8.2 Табии ресурстарды тиімді жне тиімсіз пайдалану
8.3 Табиатты пайдалану трлері, міндеттері мен масаттары
Табии ресурстар деп зіні мір сруі шін ажеттілік масатында адамдар пайдаланылатын табии денелер мен табиат кріністеріні жиынтыын айтады.
Табии ресурстарды жіктелуіне себеп болатын белгілерге оларды сарылатындыы жне сарылмайтындыы жатады. Егер осы жіктелуді кестеге тсіретін болса, онда шамамен жоарыдаыдай трде болады. Табии ресурстарды минералды, климатты, су, топыра, сімдік, жануарлар дниесі, теізді ктерілуі мен айтуы жне жерді ішкі жылуы, т.б. трлері болады.
Минералды ресурстар нерксіпте пайдаланылуына арай: отын-энергетикалы (мнай, табии газ, кмір, жаныш тата, шымтезек, уран
рудалары); рудалы (темір, орасын, мырыш, мыс, марганец, хромит, боксит, т.б. рудалар); таукендік химия шикізаттары (фосфорит, апатит, ас, калий, магний тздары, ккірт, т.б.); табии рылыс материалдары, сондай-а шекейлік техникалы асыл тастар (мрмр, гранит, алмаз, т.б.); гидроминералдар (жер асты минералды сулар) болып блінеді. Климатты ресурстара кн мен жел энергиясы, жауын-шашынны трлері, т.б. жатады.
алпына келетін ресурстар – биосфера шегінде айналымда болатын
заттар жне зінен-зі алпына келетін барлы табии ресурстар (кбейту немесе табии циклдер арылы): адамны шаруашылы іс-рекетіне арай сімдік, клдердегі су алпына келетін ресурстар, ал топыра, кмір, мнай, баса да минералды байлытар – алпына келмейтін ресурстар болып саналады.
алпына келмейтін ресурстар – табии ресурстарды бір блігі, азірде, болашата да оларды басалармен алмастыруа болмайды (мысалы, тірі табиат, адамдарды мір сру жадайы, т.б.).
8.2 Табии ресурстарды тиімді жне тиімсіз пайдалану
Адам мен адамзат оамы зара сер етуі процесі кезінде оршаан
табии ортаны жадайыны иындауы табиатты тиімді пайдалануды жне табиатты орауды талап етуде. Табиатты пайдалану деп бір жаынан адамны тжірибелік жмысын, екінші жаынан ылымды айтады. Табиатты пайдалану ылымыны негізін салушысы – Ю.Н.Куражковский.
Табиатты пайдалану міндеттеріне не табиатты жне оны ресурстарын пайдалануа байланысты, не оны згерістеріні адама серіне байланысты барлы шараларды жалпы жадайын табу жатады. Табиатты пайдалану жаратылыстану, жалпы жне техникалы пндермен бірге дамып келе жатыр. Бл кезде адамны табиатпен зара серлесуі, яни ауыл шаруашылыы, экономика, гигиена, табиатты орау, тарих жне т.б.серлесулерге байланысты мліметтер олданылады.
Табии ресурстарды сарылмауы шін алпына келмейтін ресурстарды орын барлау арынын арттырып, шикізаттын, отынны, энергияны жаа кздерін ашуа барлы кшті жмылдыру ажет.
оам мен табиатты зара арым-атынасы, экономикалы дамуды барлы факторлары – ебек ресурстары, ндіріс ралдары оршаан табии ортаны оам ндірісін дамытуа баындырылады. Сранысты бірте-бірте артуы табии ресурстарды ке трде пайдалануа келіп сотырады. Мны зі оларды бір мезгілде жта тартуына, ндірістік алдытарды кбейе тсуіне, сйтіп оршаан табии ортаны ластауа себепкер болады. Осыан орай, екі мселе туындайды:
Біріншісі, табии ресурстарды ажеттілігі аншалыты кп боланымен оларды пайдалануды е тиімді жолдарын анытау, тапшы ресурстарды бір трін тапшылыы азыра баса трлерімен ауыстыру, алдысыз ндірісті дамыту, шикізаттарды екінші айтара пайдалану.
Екіншісі, оршаан табии ортаны жадайын немі адаалап, ластаыш заттар трлерін анытау, соны негізінде оларды млдем ысарту емесе
тотатып тастау шараларын арастыру. Табии ресурстарды шаруашылы трысынан немді пайдалану міндетіні барлыы бірінші кезекте оршаан табии ортаны ммкіндігінше сатау, жаа технологияны жетілдіру жне зиянды заттарды азайту, оларды зиянды алдытарын тазарту, деу жмыстарымен штастырыла жргізілуі тиіс.
Адамны табиатпен серлесу проблемасы мгі проблема болып табылады. йткені адамзат табии ортамен зіні шыан тегі, мір сруі жне болашаы бойынша байланысты. Адам-табиатты бір элементі, «табиат-оам» крделі жйесіні бірблігі. зіні кптеген ажеттілігін (биологиялы, ресурсты, тыныс-тіршіліктік) табиат арылы анааттандырады. Табии орта адам мірі шін биологиялы трдегі жадай жасайды, яни адам мір сруіне ажетті шаруашылы заттары табии ортаны компоненттері болып табылады. Табиат оны эстетикалы ажеттіліктерін анааттандыратын кз болып табылады.
Адамзат зіні ажеттілігін барлы трлер арылы анааттандырады.
азіргі дамып келе жатыран шаруашылы оршаан ортаны теріс згеруіне серін тигізуде. азіргі тада адамзатты мір сруіне ауіп туызатын экологиялы проблемалар наты проблемаа айналды. Оларды пайда болуыны негізгі себебіне жер бетінде халыты кбеюі жне ндірістерді шексіз трде суі жатады. Технологиялы процестерді жетілмеуі ндіріске ажетті деп алынан кп млшердегі табии ресурстарды тек 1,5-2 %%-ы ана соы нім болып табылады. Негізгі салма ндірістік жне трмысты алдыа айналады. Ауыл шаруашылыыны, кліктерді, алаларды суі адам шін теріс экологиялы сер етеді.
алымдар оларды 3 топа бледі:
1. Ресурсты-шаруашылы (табии ресурстарды сарылуы);
2. Табии-ландшафты (кптеген трлерді азаюы, табии ресурстарды
деградациясы);
3. Антропты-экологиялы (адамны денсаулылыыны нашарлауы).
8.3 Табиатты пайдалану трлері, міндеттері мен масаттары
Табии ресурстарды адамны шаруашылы ажеттілігіне жарату жолдарын жне табии ресурстарды алпына келтіру, тірі табиатты, адамдарды оршаанорта мен ресурстарды орау шараларын біріктіре отырып шешу проблемасы туындады. Осы проблемалармен табиатты пайдалану деп аталатын жаа кешенді ілімдер жиынтыы айналысады.
Табиатты пайдалануа кіреді:
1. Табии ресурстарды алу жне айта деу, оларды алпына келтіру немесе ндіру;
2. мір шін табии жадайларды пайдалану жне орау;
3. Биосфераны табии жйесіні экологиялы тепе-тедігін сатау, айта ндіру жне тиімді згерту. Табиатты пайдалану кезінде зіні ажеттілігін анааттандыру масатында адамны ртрлі жмыстары нтижесінде оршаан табии ортаны згерісіне жне экологиялы зардаптарына мн беріледі. Яни адамны ажеттілігі 32 адамны сер ету трлері: ндіріс, ауыл шаруашылыы, клік, уабанизация оршаан табии ортаны згеруі адам шін зардабы.
Табиатты пайдалы асиеттерін алу бойынша адамзатты шаруашылыыны ртрлі баыттары табиатты пайдалануды ртрлі тріне жинаталан: ресурсты, отраслды, территориялы.
Ресурсты жне салалы табиатты пайдалануда мегеру кезінде материалды жне материалды емес сферада ресурстарды пайдалану нтижесінде туындайтын проблемалар арастырылады. Осы трдегі табиатты пайдалану міндетіне табии ресурстарды оптималды пайдалану жолдарын мегеру жатады. Мысалы, ресурсты цикл идеялары негізінде оларды кешенді пайдалану жне ндіру. Бл кезде ресурсты циклдарды барлы заттарды бкіл ндіру сатыларында айтадан табиата ауысуы, яни ндірілген затты табиата айтып келуі - тйы процесі ретінде арастырады. Отрасльды пайдалану кезінде табиатты пайдалануды баса табиат кзін жоюы ммкін. Мысалы, карерді салу міндетті трде нарлы топыраты жояды.Сондай-а, кейбір табии ресурстарды пайдалануды лайту мен азайту баса табии ресурсты не азаюына , не кбеюіне жадай жасайды. Мысалы, орманды бірыай кесу территорияны рекрециялы жадайын нашарлатады. Сонымен атар табиатты пайдалану бір-біріне кедергі келтіретінде жадайлар болады.
Мысалы, суды орау шін орманды пайдалану а ату шаруашылыыны дамуын кедергі келтірмейді. Е соысы, бір табиатты пайдалану екіншісіні суіне ммкіндік береді. Рекрециялы аймата бау-баша шаруашылыыны дамуы осыа мысал болады.
Лекция №9