ТРЫСЫНАН АДАМ ПСИХОЛОГИЯСЫ

МАСАТЫ: Студенттерде фармацевт пен сатып алушыны арым-атынас ерекшеліктері, сату-сатып алу процесіні психологиясы бойынша білімді алыптастыру.

ОЫТУ МІНДЕТТЕРІ:

Мерчандайзингті маызды принциптерімен жне оларды сатып алушы трысынан адам психологиясына тигізетін серімен таныстыру.

ТАЫРЫПТЫ НЕГІЗГІ СРАТАРЫ:

1. Мерчандайзингті маызды принциптері, оларды сатып алушы трысынан адам психологиясына тигізетін сері:

1) «Фокусты пункт»

2) «Кзді озалысы»

3) «Кері саат»

4) «Алтын шбрыш» немесе «3/90»

5) «Сиымдылы принципі»

6) Созылан ол аймаы»

7) «Жоарыдаылар жасай алмайды, тмендегілер жасаысы келмейді»

8) «Винегрет эффектісі»

9) «Локомотив принципі»

10) Дыбысты сйемелдеу

11) Ароматерапия

12) тымды беру

2. Мерчандайзерді жмысында мінез-лы теориясын олдану.

3. Тауарды адама сер етуіні тере себептері, оны сипаттамасы.

ОЫТУ ЖНЕ БІЛІМ БЕРУ ДІСТЕРІ:

Апаратты материалмен жмыс істеу, дріхананы сауда залын безендіруде олданылатын апаратты материалдарды ерекшелігі, кіші топтардаы жмыс, карталы сратар бойынша жазбаша срау.

ДЕБИЕТ:

Негізгі:

1. Багирова В.Л. Управление и экономика фармации.- Москва: Медицина.- 2004.- С.98-105.

2. Мнушко З.Н. Менеджмент и маркетинг в фармации. Ч.2. Марукетинг в фармации. – Харьков: Изд.НФаУ.- 2008. – 536с.

3. Мнушко З.Н. Менеджмент и маркетинг в фармации. Ч.2. Маркетинг в фармации. – Харьков: Изд.НФаУ.-2008. – 536с.

4. Юданов А.Ю. Фармацевтический маркетинг.-Издатель: Издательство "Ремедиум".- 2007.- 400 с.

5. Грибкова Е.И. Изучение эффективности интегрированных маркетинговых коммуникаций в деятельности субъектов фармацевтического рынка.-М.-2004.-300 с.

6. Макашов Д. Мерчандайзинг – искусство сбыта товара. // www.psy-portal.ru

7. Рамазанов И.А. Мерчендайзинг в розничном торговом бизнесе: Учебное пособие. М.- 2003. С. 9–10.

8. осымша:

1. Колборн Р. Мерчандайзинг / Пер. с англ. / Под ред. И.О. Черкасовой. СПб.- 2002. С. 13–27; Канаян К. и Р. Мерчандазинг. М., 2001. С. 9–116.

2. Батра Р., Майерс Дж.Дж., Аакер Д.А. Рекламный менеджмент / Пер. с англ. 5-е изд. М.; СПб., 2000; Энджел Дж.Ф., Блекуэлл Р.Д., Миниард П.У. Поведение потребителей. СПб., 2000; Джоббер Д. Принципы и практика маркетинга / Пер. с англ.: Учеб. пособ. М., 2000; Говард Дж. и Шет Дж. Теория поведения покупателя // Классика маркетинга / Сост. Б.М. Энис, К.Т. Кокс, М.П. Моква. СПб., 2001. С. 175–197; Лоусон Р. Поведение потребителей // Маркетинг / Под ред. М. Бейкер. СПб., 2002. С. 134–149.

3. Паркинсон С. Покупательское поведение организаций // Маркетинг / Под ред. М. Бейкер. СПб., 2002. С. 150–164; Энджел Дж.Ф., Блекуэлл Р.Д., Миниард П.У. Поведение потребителей. СПб., 2000; Лоусон Р. Поведение потребителей // Маркетинг / Под ред. М. Бейкер. СПб., 2002. С. 134–149.

СРАТАР БОЙЫНША БАЫЛАУ

Карта 1

1. Мерчандайзингті басты принциптері, сатып алушы трысынан адам психологиясына оларды сері.

2. «Фокусты пункт», оны сипаттамасы.

Карта 2

1. «Кзді озалысы» принципі, сипаттамасы.

2. Тауарды тымды сыну.

Карта 3

1. «Кері саат».

2. Мерчандайзер жмысында мінез-лы теориясын олдану.

Карта 4

1. «Алтын шбрыш» немесе«3/90»

2. Мерчандайзингте тауарды кешенді орналастыруды олдану.

Карта 5

1. «Сиымдылы принципі».

2. Тауарды адама сер етуіні тере себептері, оны сипаттамасы.

Карта 6

1. «Созылан ол аймаы».

2. Мерчандайзер жмысында адамны эмоционалды сферасын олдану.

Карта 7

1. «Винегрет эффектісі».

2. Баа тзуді дріханада тауарды сатып алуа тигізетін сері.

Карта 8

1. «Локомотив принципі».

2. Дыбысты сйемелдеу.

Карта 9

1. Тстікоррекция.

2. сынылатын тауарды сырты тріні сатып алуа тигізетін сері.

Карта 10

1. Ароматерапия.

2. Арнайы конструкциядаы срелерді тауарды сатып алуда олдану.

ТАЫРЫП: ФАРМАЦИЯДАЫ МЕНЕДЖМЕНТТІ ФУНКЦИОНАЛДЫ

МАЗМНЫ

МАСАТЫ

Студенттерді менеджмент функциясын тымды олдануа, сонымен бірге фармациядаы басару дістері мен принциптеріне йрету.

ОЫТУ МАСАТЫ

Студенттерде менеджмент функциясын олдану бойынша дадыларды алыптастыру:

а) жоспарлау;

б) йымдастыру;

в) мотивация;

г) баылау;

фармациядаы басару принциптеріне:

а) орталытандыру жне орталысыздандыру;

б) бір басшылы жне жымды (коллегиальность);

в) ылыми негіздеу;

г) ытарыны, міндеттері мен жауапкершілігіні бірігуі.

фармациядаы басару дістеріне:

а) йымдастыру-кімшілік;

б) экономикалы;

в) леуметтік-психологиялы;

г) зін-зі басару.

ТКІЗУ ФОРМАСЫ

Тапсырманы орындау, оытушымен бірігіп сабаты таырыбын талдау, решение ситуационных задач.

ТАЫРЫП БОЙЫНША ТАПСЫРМАЛАР

1 тапсырма. Басару функциясыны маызына талдау жргізідер. Функцияларды дптерде схема трінде сызыдар: а) басару; б) жоспарлау; в) йым. Дріханадаы (фирмадаы) оларды ролін тсіндірідер, дптерлеріе жазыдар.

2 тапсырма. Маслоу бойынша ажеттілік иерархиясын схема трінде крсетідер. Дптерлеріе 5 негізгі ажеттілікті жазыдар.

3 тапсырма. Дптерлеріе екі факторлы Герцберг моделін жазыдар. Практикадан ту кезіндегі дріханадаы жмыс тжірибесін олдана отырып мысалдар келтірідер.

4 тапсырма. Мазмнды жне процессуальды теориялар мотивацияда андай рольдерде болады? Оларды дріхананы (фирманы) басару практикасында олдану вариантын сыныдар (жазбаша).

5 тапсырма. Дріханада кту (тосу, міттену) жне ділеттілік теориясын олданыдар. Алынан нтижелерді талыладар. Мысалдарды дптерлеріе жазыдар.

6 тапсырма. Мотивация теориясыны комплексті процессуальды моделін жазыдар (Портер-Лоулер моделі).

7 тапсырма. Маслоуды мотивация моделін Герцберг моделімен салыстырыдар. Принципиальды айырмашылытарын табыдар жне мысал келтірідер. здеріні практикаларынан мотивация талап етілетін жадайды тадап алыдарда, онда ртрлі мотивация теориялары алай жмыс істейтінін крсетідер.

8 тапсырма. Дріханада (фирмада) баылау процесін жзеге асыру схемасын жасадар. Баылау адамдара теріс серін тигізетін жадайды анытап, оны сипаттадар.

9 тапсырма. Баылауды талап-критерилерін схема трінде жазбаша крсетідер.

10 тапсырма. Басаруды негізгі принциптерін атадар. Мысалдар келтірідер, дптерлеріе жазыдар.

11 тапсырма. Басару дістерін крсетідер. Мысалдар келтіріп, дптерлеріе жазыдар.

12 тапсырма. Дріханадаы йымдастыру-кімшілік жне леуметтік-психологиялы сер ету жйесін жасадар. Дптерде жазыдар.

13 тапсырма. 1 схеманы жетекшілікке ала отырып дріхананы (фирманы) басаруа атысуды ммкін болатын формаларын анытадар.

14 тапсырма. Басару дістеріні негізгі белгілерін жазбаша крсетідер: а) экономикалы; б) леуметтік-психологиялы; в) зін-зі басару. Дптерлеріе жазыдар.

ТАРАТУ МАТЕРИАЛЫ

Негізгі тсініктер мен терминдер

Басару – бл басару функциялары деп аталатын наты басару жмыстарыны трлерінен тратын циклды процесс.

Басару функциясы – бл арнайы дістер жне тсчілдермен жзеге асырылатын басару ызметіні наты трі жне жмысты сйкесінше йымдастыру.

Мотивация – масата жету жолында зіне жне басалара трткі болу процесі.

Баылау – наты ол жеткізген нтижелерді жоспарланан крсеткіштермен салыстыру процесі.

Басару принциптері – басару функцияларын жзеге асыру бойынша жетекшілерді іс-рекетіні задылытары мен ережелері.

Басару дістері – йымны ала ойан масатына ол жеткізу шін басарылатын объектіге сер етуді дістері мен тсілдеріні жиынтыы.

Басару дістеріні баыттылыы басару (фирма, блім, блімше, компания жне т.б.) жйесіне (объектісіне) баытталан.

Мазмны – бл сер ету тсілдері мен дістеріні спецификасы.

йымдастыру формасы – бл наты алыптасан ситтуацияа сер ету. Бл тікелей немесе жанама сер ету болуы ммкін.

йымны сырты ортасына ттынушылар, бсекелестер, кіметтік мекемелер, жабдытаушылар, аржы йымдары жне ебек ресурстарыны кздері жатады.

Сырты орта факторларыны зара байланыстылыы – бл бір факторды згерісі екінші фактора сер ететін кшті дегейі.

Сырты ортаны крделілігі – бл йым жауап беріге тиісті факторларды саны, сонымен бірге р факторды вариативтілік дегейі.

Басару функциялары

Басару – бл басару функциялары деп аталатын наты басару жмыстарыны трлерінен тратын циклды процесс.

Басаруды негізгі функцияларыны сипаттамалары

Жоспарлау функциясы, йымны масаты андай болу керек жне ала ойан масата ол жеткізу шін йым мшелері не істеу керек, соны анытайды.

Жоспарлау процесі йымны дегейлеріне сйкес жргізіледі. Стратегиялы жоспарлау (жоары дегей) – бл йымны негізін райтындара за мерзімдік перспективада арау. Бл дегейдегі жоспарлауды басты міндеті йым нарыты ортада зін алай стау керек, соны анытау.

Басаруды орта дегейінде тактикалы жоспарлаумен айналысады, яни аралы масаттар жне стратегиялы масаттара жне міндеттерге жету жолдары аныталады.

Жоспарлау йымны тменгі дегейінде де жргізіледі. Ол оперативті жоспарлау деп аталады. Оперативті жоспарларда ызмет стандарттары, жмысты сипаттау жне т.б. жымны рбір мшесі з кштерін йымны жалпы жне басты масаттарына ол жеткізу шін жмылдыруа баыттайтын жйеге біріктіріледі.

Жоспарлауды барлы ш типі жалпы жйені райды, ол йымны жмыс істеуіні басты немесе бизнес-жоспары деп аталады.

1. Жоспарлау

4. Баылау Менеджмент 2. йымдастыру

3. Мотивация

1 сурет. Басару функциялары.

Жоспарлау тиімді болуы шін келесі принциптерді жетекшілікке алады:

1. Жоспарлау толытыы – жоспарлау кезінде йым шін маызы бар барлы оиалар мен ситуациялар ескерілуі керек.

2. Жоспарлау длдігі – жоспарлау кезінде болжауларды длдігін амтамасыз ететін заман талаптарына сай дістер, ралдар олданылады.

3. Жоспарлауды анытыы – жоспарлау масаты мен шаралары йымны барлы мшелеріне тсінікті болатындай етіп тжырымдалуы керек.

4. Жоспарлауды здіксіздігі – бл бір реттік акт емес, здіксіз процесс.

5. Жоспарлау немділігі – жоспарлауа жмсалатын шыын жоспарлаудан алынатын шамалара млшерлес атынаста болу керек.

2.йымдастыру функциясы йымны барлы блімшелері арасында траты жне уаытша зара арым-атынастарды орнатуа, ішкі тртіпті жне оны шарттарын анытауа негізделген. Жоспарлау жне йымдастыру функциялары бір-бірімен тыыз байланысты. Жоспарлау йымны масатын жзеге асыру шін негіз болса (жйе рылымын йымдастырады, аппарат тзеді), ал йымдастыру басару функциясы ретінде жмысшы рылымын рады.

йымдастыру функциясын орындау процесінде жетекшілікке алынатын біратар принциптер бар:

1) жоспарлау барысында аныталан фирма масатын анытау жне детальдара блу;

2) осы масаттара ол жеткізу бойынша ызмет трлерін анытау;

3) міндеттерді жеке адамдара тапсыру (ебекті блу) жне оларды басарылатын жмыс блімшелеріне біріктіру;

4) зара арым-атынастарды орната отырып жне кім жетекшілік ететінін анытай отырып рбір топа тапсырылан ртрлі ызмет трлерін координациялау, яни топты рбір мшесі не істеу керектігін, жмысты орындалу мерзімін жне жетекшіні кім екенін білуі керек;

5) масатты бірлігі – йымны рбір мшесі жалпы масата жмыс істеуі керек;

6) баылау лашы - рбір менеджер здері басаратын топтаы ызметкерлер санына жауап беруі керек.

Басару нормасын анытайтын екі маызды факторды блуге болады (бір менеджер тиімді басара алатын ызметкерлер саны), яни рбір ызметкермен менеджер анша уаыт ткізуі керек жне анша рет.

Сонымен, йымдастыру – бл басаруды екінші функциясы:

1) йымдастыру – адамдар орта ебекпен біріккен кездегі зара арым-атынастарды, ытарды, масаттарды, рольдерді, ызмет трлеріні жне баса да факторларды рылымды жйесі;

2) йымдастыру – бл йым рылымы тзілетін жне саталатын процесс.

Мотивация функциясы. Адамдарды іс-рекетіні рашан мотивациясы (длелі) бар. Ол бар кшін сала лкен энтузиазммен ебек етуі ммкін немесе жмыстан ашуы ммкін.

Мотивация – бл йым масаты мен жеке масаттарына ол жеткізуі шін зін жне басаларды ызмет етуге йыты болу процесі.

Менеджер ызметкерлерді жмыса алай баыттау керек деген мселемен кнделікті кездеседі.

Жасы орындалан жмыса кілі толып анааттану жне з ебегіні жемісіне масаттану жмысшылара масат сезімін алыптандырады.

з ісінде зін толы крсетуге адамны мтылуы сзсіз. Ебекті йымдастыру мен басару ызметкерлерге осындай ммкіндікті беретін болса, оларды ебегіні тиімділігіь жне ебек мотиві де жоары болады. ызметкерлерді ынталандыру – бл олара ебек процесінде здерін толы крсетуге ммкіндік береді.

Мотивацияны азіргі кездегі теориялары

Психологиялы жне йымдастыру-экономкалы баыттаы мотивация теориялары бар. Оларды екі топа блуге болады:

1) мотивацияны маыналы теориялары, адамдарды басаша емес, талап етілгендей іс-рекеттер жасауа итермелейтін адамдарды ішкі ажеттіліктерін идентификациялауа негізделеді;

2) мотивацияны процессуальды теориясы – адамдарды трбиесін жне танымын ескере отырып, оларды здерін алай стайтынына негізделген азіргі теория.

Мотивацияны мазмнды (маыналы) теориясы

Маслоу бойынша ажеттілік иерархиясы. Барлы ажеттіліктер ішінен бесеуін бледі:

1) физиологиялы;

2) ауіпсіздікке жне болашаа деген сенімділікке;

3) леуметтік (жымдаы олдау);

4) рметтеуге ажеттілік;

5) зін крсетуге ажеттілік.

Маслоу теориясы бойынша барлы ажеттіліктерді иерархиялы пирамида трінде орналастыруа болады. Тменгі дегейдегі ажеттіліктер анааттандыруды талап етеді жне мотивацияа жоары дегейдегі ажеттіліктер сер етуден брын адамны мінез-лына сер етеді.

Уаыт ткен сайын бл ажеттіліктер згеретіндіктен, бір рет тиімді болан мотивация барлы уаытта осылай жмыс істейді деп есептеуге болмайды.

Герцбергті екі факторлы теориясы. 50 жылдарды екінші жартысында Ф.Герцберг ажеттілікке негізделген мотивация моделін жасады.

Герцберг факторларды екі категориясын блді:

гигиена – фирма саясаты, жмыс жадайы, жалаы, тла арасындаы арым-атынас жне жмыса тікелей баылау жасау дрежесі;

мотивация – табыс, ызмет бабымен жоарылау, жмыс нтижелерін мойындау жне малдау, іскерлік жне шыармашылы су ммкіндігі жне жауапкершілікті жоары дрежесі.

зін крсету Екіншілік

рметтеу

леуметтік

Физиологиялы

Біріншілік

ауіпсіздік жне оралуа ажеттілігі

2 сурет. Маслоу бойынша ажеттілік иерархиясы

Герцбергті мотивация теориясыны Маслоу теориясымен састытары бар. Оны мотивацияларын Маслоуды жоары дегейдегі ажеттіліктерімен салыстыруа болады.

Герцбергті екі жатылы теориясы

Мотивация Гигиена факторлары

(анааттану факторлары) («фрустаторлар»)

Жмыс ндылы ретінде Жмыс жадайы

Жауапкершілік сезімі леуметтік атынастар

Жмыстаы табыстара ам жеу Жетекшілік стилі

Мойындау Марапаттау

Жетілдіру ммкіндігі Ксіпорындаы климат

О кріністер теріс кріністер О кріністер теріс кріністер

анааттану анааттануды анааттануды анааттанбау

болмауы болмауы

3 сурет. Герцберг мотивациясыны екі факторлы моделі

Мотивацияны процессуальды теориясы

Процессуальды теория шеберінде наты масата жету шін адам з кшін алай блетіні жне наты іс-рекет (мінез-лы) трін алай тадайтыны талданады. Процессуальды теориялар ажеттіліктерді бар екенін теріске шыармайды, біра адамдарды мінез-лы (іс-рекеті) тек онымен ана емес, сонымен бірге леуметтік ажеттіліктермен де аныталады.

Мотивацияны ш негізгі процессуальды теориясы бар: кту (міттену) теориясы, ділеттілік теориясы жне Портер-Лоулер моделі.

Кту (міттену) теориясыны негізгі моделі бойынша адам зіні тадап алан іс-рекетіні тілек етілген нтижесіне жеткізеді деп міттенеді. Кту (міттену) – белгілі бір оианы ытималдылыын жеке тланы баалауы. Кту (міттену) теориясы ш зара байланысты маыздыын крсетеді: ебек шыыны – нтижелер; нтижелер – марапаттау; марапаттау – валенттілік (марапаттауа анааттану).

Адамдар з кштерін ала ойан масата жету шін алай бледі жне баыттайды – бан жауапты ділеттілік теориясы береді. Яни адамдар алан марапаттауды жмсалан кшке атынасын субъективті трде анытайды жне оны баса сас жмыстарды орындаан адамдарды марапаттауымен салыстырады.

Егер салыстыру нтижесінде ділетсіздікті немесе дисбалансты байаса, онда адамда психологиялы жанталасу пайда болады. Бл жадайда ділеттілікті алпына келтіру шін дисбалансты жндеу керек. Оны жмсалатын кшті дегейін згерту немесе алатын марапаттау дегейін згерту арылы жасауа болады. Сонымен, басалара араанда здеріне аз тлейді деп есептейтін ызметкерлер, жмысты аздап баяу арынмен істеуі керек немесе марапаттауды жоарылату шін мтылуы керек.

Ал здеріне арты тлейді деп есептейтін ызметкерлер ебек интенсивтілігін сол дегейде сатауа тырысады немесе жоарылатуа мтылады.

Сонымен басару практикасы шін ділеттілік теориясыны орытындысы: адамдар здеріні ебегіне жасалан марапаттау ділетті деп санамайынша, ебек интенсивтілігін тмендетуге тырысады.

Біра, ділеттілікті баалауды абсолютті сипатта емес салыстырмалы трде болатынын менеджер білуі керек. Л.Портер жне Э.Лоулер кту (тосу, міттену) теориясы мен ділеттілік теориясынан тратын мотивацияны комплексті процессуальды теориясын жасады. Оларды моделінде бес ауыспалы бар: жмсалан кш, абылдау, алынан нтижелер, марапаттау, анааттану дрежесі.

Портер-Лоулер моделіне сйкес ол жеткен нтижелер ызметкерлерді жмсаан кшіне, оны абілетіне жне олара тн ерекшеліктеріне, сонымен бірге оларды з ролін сезінуіне байланысты болады. Схеманы арастырайы. ызметкер ол жеткізген нтижелері ш ауыспалыа байланысты болады: жмсалан кштеріне (3), абілеттеріне жне оларды здеріне тн ерекшеліктеріне (4), сонымен бірге ебек процесінде оларды з рольдерін сезінуіне. Жмсалатын кшті дегейі з кезегінде марапаттау ндылыына (1) жне жмсалан кш пен ммкін болатын марапаттауды (2) арасында тыыз байланысты болатынына адамны аншалыты сенетініне байланысты болады. Талап етілгнен нтиже дегейіне (6) ол жеткізу марапаттауды ішкі (7а – анааттану, зін-зі рметттеу сезімі жне т.б.) жне сырты (7б – жетекшіні масату, сыйлы аы, ызмет сатысымен жоарылау жне т.б.) формаларына келеді. анааттану (9) – бл ділеттілігін (8) ескере отырып ішкі жне сырты марапаттаумформаларыны нтижесі. Бл баалау болашата болатын жадайларда адамны абылдауныа серін тигізеді. Жасы орындалан жмысты сезіну анааттануа келеді жне ебек нтижесіні жоарылауына ммкіндігін тигізеді.

1. Марапаттау 2. абілеттілік 8. ділеттілік ретінде

ндылыы жне мінез- абылданатын

марапаттау

3. Кш жмсау 6. Нтижесі 7б. Марапаттауды 9. анаат-

(орындалан сырты формасы тану

2. Кш жмсау 5. Жмысшыны

байланысын ролін баалау

баалау ыти-

малдыы- ма-

рапаттау

7а. Марапаттауды

ішкі формалары

4 сурет. Портер-Лоулер моделі

Осыан байланысты мотивацияны ртрлі жолдары болады, менеджер білуі керек:

Біріншіден, ызметкерді іс-рекетіне (мінез-лына) кшті серін тигізетін критерилер (принциптер) жиынтыын белгілеу керек. Бір жйеге келтірілген бл критерилер жеке тланы кзарасын алыптастырады, ол оны іс-рекетін (мінез-лын) анытайды. Екіншіден, жмысшыларды мотивациялауа ыайлы жайлы атмосфераны жасау. шіншіден, з ызметкерлерімен белсенді арым-атынас жасау керек, себебі жмысшы тиімді жмыс істеу іжне жмыс істеуге толыымен моитвациясы болуы шін, ол зінен не ктетінін білуі керек. Жетекшімен тікелей байланысты болуы оны барлы ызметкерлерге бірдей арайтынын білдіреді. Кері байланыс мотивацияны берік негізін амтамасыз етеді.

4. Баылау функциясы

Сонымен, йымны жоспары жасалды, оны рылымы тзілді, жмыс орындары толытырылды жне ызметкерлерді мінез-лы мотивтері аныталды. Басару функциясына осылатын таы бір компонент алды – бл баылау.

Баылау бл жалпы аланда наты ол жеткізген нтижелерді жоспарланан крсеткіштермен салыстыру.

Менеджменттегі баылау функциясын басару ызметіні трі ретінде тсіну керек, соны арасында йым ызметіні крсеткіштерін белгіленген стандарттармен (жоспармен) салыстыра отырып йымды дрыс жолда стауа болады. Барлы баылау жйелері кері байланыс идеясына негізделген. Нтижесінде негативті нтижелерді тзету шін немесе іс-рекетті кшейту (егер нтиже позитивті болса) шін ауытулар белгіленеді.

Баылау процесінде келесі сратаа жауап алуа болады: біз неге йрендік? келесі жолы нені басаша істеу керек? жоспардан ауыту себебі неде? шешім абылдауа баылау андай сер етті? баылауды сері позитивті болды ма? жаа масаттарды ою шін андай орытынды жасауа болады?

Басару практикасында здеріні баылау технологиясы болады (5 сурет). Баылауды андай технологиясын олдансаа та, оны соы масаты менеджмент масаты мен ртрлі жоспарлара ызмет ету болып табылады.

Баылау технологиясы

Баылау концеп- Баылау маса- Баылау Баылау Баылау к-

циясын тадау тын анытау нормасы дісі лемі, облысы

жйе, процесс не- баылауды ма- этикалы, алдын ала (диаг- толы, тегіс, эпи-

месе жеке тексе- саттылыы, д- ыты, ностикалы, те- зодты, тадама-

рулер, баылау рыстыы, реттілі- ндірістік рапевтикалы), лы, аржылы,

масаты, баы- гі жне тиімділігі кнделікті, оры- нім сапасына,

лаушы орган тынды ебек німділігіне

5 сурет

Барлы баылау жйелеріні негізіне келесі негізгі талап-критерилер алынуы керек (6 сурет):

1) баылау тиімділігі – баылауды пайдалылыы, табыстылыы аныталады (баылау процесінде аныталан кемшіліктерді табумен жне жоюмен байланысты шыындарды азайту; баылау техникасы мен персоналдарына, баылауа кететін шыынды ысарту);

2) адамдара сер ету тиімділігі – олданылатын баылау технологиясы ызметкерлерде о стимулдарды немесе негативті, стресстік реакцияларды тудырады ма, осы мселе аралады;

3) баылау міндетін орындау – баылау йымды басару жйесіндегі сйкес келулерді жне ауытуларды анытауы; ауытуларды жоюа, тиімді шешімдерді жасауа ммкіндік етуі керек;

4) баылау шекараларын анытау – баылау іс-шаралары шектеулерсіз жргізілмейді; тексерілетін бліктерді затыы ауытуларды барынша ерте мерзімде анытауа ммкіндік етуі керек; олданыстаы задылыпен аныталан баылау нормаларын сатау керек.

Баылауды талап-критерилері

Баылау Адамдара сер Баылау шекарасы

тиімділігі тиімділігі

міндеттерін орындау, анааттану, замен белгіленген

ателерді алдын алу йрету, келіспеу, нормаларды сатау,

орыныш, стресс жеке тланы ын

баылауа жне кем- жне еркіндігін сатау

шіліктерді жоюа жм-

салатын шыындар

Баылауды міндеті

Кемшіліктерді анытау

Кемшіліктерді сапалы Кемшіліктерді Кемшіліктерді

баалау санды баалау шынайылыы

6 сурет

Баылауды келесі трлері бар:

1. Алдын ала баылау. Áàºûëàó ê¼ï á¼ëiãi ñó àñòûíäà æàñûðûíûï æàòºàí àéñáåðãêå ½ºñàéäû. Бл éûìäà¹û áàºûëàóäû» êåéáið ìà»ûçäû ò¾ðëåðiні áàñºàðóäû» áàñºà ôóíêöèÿëàðûíû» iøiíäå æàñûðûí¹àí ò¾ðäå áîëóûна байланысты болады.

Áàºûëàóäû» á½ë ò¾ði àëäûí àëà áàºûëàó äåï àòàëàäû, ¼éòêåíi á½ë íàºòû æ½ìûñ áàñòàë¹àí¹à äåéií æ¾ðãiçiëåäi. Àëäûí àëà áàºûëàó æ¾ðãiçóäi» íåãiçãi º½ðàëäàðûíà áåëãiëi áið åðåæåëåðäi, ïðîöåäóðàëàðäû æ¸íå ò.á. îðûíäàó, æ¾çåãå àñûðó æàòàäû. µéûìäàðäà àëäûí àëà áàºûëàó ¾ø íåãiçãi îáëûñòà ºîëäàíûëàäû – àäàìäàð ðåñóðñû, ìàòåðèàëäûº æ¸íå ºàðæû ðåñóðñòàðûíà ºàòûñû áîéûíøà. Адам ресурстары облысында баылау йымны наты міндеттерін орындау шін ажетті ксіби жне іскерлік білімдер мен дадыларды талдау есебінен жргізіледі. Материалды ресурстар облысында - те жасы тауар жасау шін шикізатты сапасына баылау жасау. аржылы ресурстар облысында алдын ала баылауды механизмі бюджет болып табылады, йткені йыма ашан, анша млшерде жне андай аржылар керек деген сратара жауап береді.

Алдын ала баылау процесінде ртрлі кезедерді стандарттардан ауытуын алдын ала байауа жне круге болады. Ол екі трде болады: диагностикалы жне терапевтикалы.

Диагностикалы баылауа лшегіштер, эталондар, йымда бір нрсені дрыс еместігін крсететін ескерту сигналдары сияты категориялар кіреді.

Терапевтикалы баылау нормативтен ауытуды тауып ана оймай, оны тзету шараларын да абылдайды.

2. Кнделікті баылау. Ê¾íäåëiêòi áàºûëàó òiêåëåé æ½ìûñ áàðûñûíäà æ¾ðãiçiëåäi. Ê¼ï æà¹äàéäà îíû» îáúåêòiñi ºàðàìà¹ûíäà¹û ºûçìåòêåðëåð áîëàäû. Ол ала ойан жоспардан жне инструкциялардан ауытуларды болмауына ммкіндік жасайды.

Кнделікті баылауды жргізу шін басару аппаратына кері байланыс керек.

3. орытынды баылау. Бл баылауды масаты – болашата ателіктерді болдырмауа кмектесу. орытынды баылау кезінде кері байланыс жмыс орындалып боланнан кейін жргізіледі (кнделікті баылауда – орындау процесінде). орытынды баылау кеш жргізілгенмен, біріншіден, жетекшіге егер сас жмыстар болашата да жргізілетін болса жоспарлау шін апарат береді, екіншіден, мотивацияа жадай жасайды.

Áàºûëàó ïðîöåñiíäå àíûº ¾ø ýòàïû áàð:

1. А этапы – стандарттарды белгілеу (7 сурет). Ñòàíäàðòòàð – á½ë íàºòû ìàºñàòòàð. Á½ë ìàºñàòòàð æîñïàðëàó ïðîöåñiíå øû¹àäû. Баылауды бірінші этапында уаыт шеберін жне жмыса баалау жргізетін наты критерилерді белгілеп алу керек. Бл нтижелілік деп аталады. Нтижелілік крсеткіші алан ойан масата жету не алу керектігін анытайды.

Ñòàíäàðòòû áåëãiëåó

Í¸òèæåëiëiê ê¼ðñåòêiøòåðií æàñàó

7 сурет

2. Этап Б – ол жеткен нтижелерді белгіенген стандарттармен салыстыру.

Бл этапта менеджер ол жеткізген нтижелерді ала ойан масата аншалыты сйкес екенідігін анытауы керек. Сонымен бірге таы бір маызды шешімді абылдауы керек: аныталан кемшіліктерді стандарттардан ауытуы аншалыты ауіпті немесе ауіпсіз жне ауытуларды аншалыты жіберуге болады. Бл ызметте ауыту масштабы, нтижелерді лшеу, апаратты беру жне оны баалау жргізіледі.

²îë æåòêåí í¸òèæåëåðäi ñòàíäàðòïåí

ñàëûñòûðû»äàð

Àóûòºó ìàñøòàáûí áåëãiëå»äåð.

Í¸òèæåëåðäi ¼ëøå»äåð. Ñòàí-

äàðòòàð æ¸íãå í¸òèæåëåð òóðàëû

òèiìäi àºïàðàòòà»äàð.

3. Этап В – ажетті тзету іс-рекеттерін абылдау.

Û»¹àéëû iñ-¸ðåêåò ëèíèÿñûí

òà»äàó

Åøòå»å æàñàìàó.

Àóûòºóларäû æîþ.

Ñòàíäàðòòû ºàéòà ºàðàñòûðó.

Баылау ажет боланымен де, ол те ымбата тсуі ммкін. Сондытан баылауды андай типін олдану керектігін мият шешу керек. Сондытан баылауды йымдастыру жне жргізу кезінде біратар факторларды ескеру керек жне келесі сратара жауап табу керек: ызметкерлер йым масатын тсінеді ме? тривиальды емес маызды згерістерді амтамасыз ету шін баылау жйесі дрыс жобаланан ба? олданыстаы баылау жйесі менеджерлерге уаыт шеберінде дрыс рекет ету шін апаратты береді ме?

рине болашата баылау жйелерінде жаа жетістіктер, жаа жйелер олданылады, біра олар рылатын негізіг сол кйінде алады.

Баылау функциясы йымды басаруды бкіл процесіні соы пункті болып табылмайды. Пратика жзінде мндай соы пункт жо жне болмайды да, йткені рбір басару функциясы келесі функция арылы озалыса келеді. Яни здігінен шебер бойымен озалыс пайда болады. Мысалы, баылау процесінде алынан апарат, жоспарлау этапында, ызметкерлерді жмысын йымдастыру немесе мотивациялауда пайдаланылуы ммкін.

Жоары дегейдегі менеджерлер з жмыс уаытыны басым блігін жоспарлау жне баылау функциясын жзеге асыруа жмсайды, ал тменгі дегейдегі менеджерлер (сызыты менеджерлер) кадрларды тадаумен, оларды жмысын йымдастырумен айналысады. Біра басаруды барлы дегейінде олар белгілі бір шамада басаруды барлы трт функциясын олланады жне орындайды: жоспарлау, йымдастыру, мотивация жне баылау. Барлы дегейдегі менеджерлерді екі негізгі критерий бойынша баалайды: нтижелілігі (яни тілек етілген нтижеге ол жеткізу ммкіндігі) жне тиімділігі (нтижеге шыынды аз жмсай отырып ол жеткізу ммкіндігі).

Басару прицниптері

йымды басару принциптері басару процесін йымдастыруа, рылымына жне жйесіне ойылатын талаптарды анытайды.

Басару принциптерін басару функцияларын жзеге асыру бойынша жетекшілерді идеяларыны, задылытарыны жне ережелеріні негізін алаушы ретінде крсетуге болады.

Менеджментті негізгі принципі басаруды орталытандыруды жне орталысыздандыруды оптимальды йлестіру принципі болып табылады. Орталытандыруды жне орталысыздандыруды йлестіру принципі басарудаы коллегиалдыты жне бір жетекшілікті тиімді олдануды жорамалдайды.

Коллегиалды р трлі дегейдегі жетекшілерді, сонымен бірге наты шешімдерді орындаушыларды пікіріні негізінде жымды шешімді жасауды сынады, бл басаруды маызды міндеттеріні бірі болып табылады.

Басаруды ылыми негізділік принципі йымны лемуеттік-экономикалы айта ру кезіндегі жоспарланатын ылыми болжалды жорамалдайды.

Басаруды ылыми негіздеу практикалы тжірибені тере зерттеу, олда бар ресурстарды жан-жаты зерттеу дегенді білдіреді. Масаты ылымды жоары ндіргіш кшке айналдыру.

Жоспарлылы принципіні маызы – йымны даму перспективасындаы негізгі баыттарды белгілеу. Жоспар болашата шешілуі керек экономикалы жне леуметтік міндеттерді комплексі трінде арастырылады.

Жауапкершілікті, міндеттерін жне ыты йлестіру принципі бойынша рбір баынышты адам (ызметкер) зіне жктелген міндеттерді орындауы жне оларды орындаланы туралы есеп беріп отыруы керек.

Жеке автономия жне еркіндік принципі бойынша барлы инициативалар олданыстаы задылы шеберінде з еркі бойынша басару функцияларын орындайтын еркін рекет ететін экономикалы субъектілерден шыады.

Иерархиялы жне кері байланыс принципі бойынша басаруды кп сатылы рылымы тзіледі, онда біріншілік буындара (тменгі дегей) жоары дегейдегі жетекшілік органдар баылау жасайтын органдар басшылы жасайды.

йымны барлы буындарыны ызметіне траты баылау кері байланыс негізінде жргізіледі.

Мотивация принципіні маызы мынада: менеджерлер нерлым ынталандыру жне жазалау жйесін мият орындаса, оларды йым элементтері бойынша интеграцияласа, сорлым мотивация бадарламасы тиімдірек болады.

Басаруды демократизациялау, яни йымды басаруа барлы ызметкерлерді атысуы болып табылады. Мндай атысу формалары ртрлі: ебекті лестік тлеу; акцияа салынан орта ашалы аржылар; бірыай кімшілік басару; басару шшімдерін коллегиалды абылдау жне т.б.