Аша мен аша айналымыны эволюциясы
Аша жйесі деп елде белгілі бір тарихи жадайда алыптасан жне абылданан задара сйкес, мемлекет-ті аша айналысын йымдастыру формасын айтады.
Аша айналысыдегеніміз - айналыс ралы мен тлем ралы ызметтерін атаратын ашаны здіксіз озалысы болып табылады.
Аша жйесіні элементтеріне жататындар:
1) аша бірлігі, яни елде абылданан аша лшемі (теге, сом, доллар жне т.б.);
2) баа масштабы, яни елде абылданан аша бірлігі мен оны рамындаы аша металыны салма млшері (мысалы, бір сом 100 тиыннан ралады, ал 1960-80 жылдары бір руб. 0,987672 г. алтына теестірілді);
3) эмиссиялы жйе, яни аша мен баалы ааздарды жасап шыаратын мекемелер (мысалы, азастан Республикасында - лтты банк, Ресейде - Орталы банк жне т.б,);
4) аша рміздеріні трлері, яни айналымда зады тлем ралы болып саналатын - несие ааз ашалар, айырбас монеталар жйесі;
5) аша жйесіні йымдары, яни аша айналысын реттейтін мемлекеттік жне мемлекеттік емес мекемелер.
Металл ашаларды айналыс жйесі зіні тарихи дамуында биметализм жне монометализм дуірін бастан ткерді.
Биметализм аша ретінде екі металды - алтын мен кмісті (ХІ-ХІХ .) пайдалануа негізделді.
Монометализм аша ретінде тек ана алтынды пайдаланды жне несие ашалар оан еркін айырбасталатын болды.
Монометализмні - ш трі алыптасты:
1) алтын монеталы стандарт (1821 жылдан бірінші дниежузілік согыса дейін) айналыста алтын монеталарды жруімен сипатталады, ааз жне несие ашалар алтына еркін айырбасталды.
2) йма алтын стандарты (бірінші дниежзілік соыс жылдары Англия мен Францияда алыптасты) алтын стандарты ймасына сйкес келетін, н рміздерін алтына айырбастауды жзеге асырды (мысалы, егер картинаны баасы бір грамм йма алтынны баасына сйкес болса, онда картина 1 грамм йма алтына айырбасталатын болды).
3) алтын табалы (алтын девизі) стандарт (XX . 20-30 жж.) алтына алмастырылатын шетелдік валюталарды (девиздерге) банкноттарды айырбастауды жзеге асырды.
1929-1933 жж. дадарыстан со банкнотты алтына айырбастау тотатылды, осылайша монометализм дуірі келмеске кетті.
1930 ж. бастап алмастырылмайтын несие аша жйесі алыптасты. Оны белгілері: алтынны айналыстан шеттетілуі (алтынды демонетизациялау); банкноттара алтынды айырбастаудан бас тарту жне оларды алтын рамын жою несие ашаларды беделін кшейтіп, айналымдарда олма-ол емес есеп айырысуды кеейту; аша массасын кбейту мемлекетті ааз ашаларды шыаруы ммкіншілік берді.
Аша айналысы мен ашаларды эволюциясы - тауар ндірісіні тарихи объективтік даму процесі болып табылады.
Айналыстаы ашаларды міндеті - алмастырылатын тауарлар ндарыны зара баламалы болуын амтамасыз ету болды, біра оларды здеріні ны болуды амтамасыз ете алмады.
Алтынны несие ашаларды алмастыруы аша ызметтерін атаратын несие карточкаларды (банкнот, вексель, чек) одан рі кшейтіп жіберді.
Несие карточкаларды тлем ралы ретінде аша ызметін атаратын трлері:
1. айта жаартылатын карточкалар. Блар дкен-дерде, мейрамханаларда жне т.б. жерде олданылады. арызды теген со, бл карточкалар айта жаартылады.
2. Бір айлы карточкалар, олар туристік фирмалармен есеп айырысу шін пайдаланылады. Фирмалы карточ-калар р айды арыздарын міндетті трде тлеуі тиіс.
3. Фирмалы карточкаларды байланысты р-трлі шыындарын тлеу шін трлі фирмалар шыарады.
4. Сыйа тарту, немесе «алтын», несие карточкаларын тек ана жылды табыстары жоары клиенттер шін арнайы шыарады. азіргі тада аша эволюциясына электронды аша жйесі тн, оларды кмегімен - банк шотынан ашаны алу, салымдарды, тлемдерді абыл-дау, чек кітапшаларын, дебет-карточкларын беру жне т.б. сияты аша операциялары жзеге асырылады.
Тйін
Экономиканы йымдастыруды негізгі екі трі бар: натуралды жне тауарлы шыарушылытар. Бларды ндіргіш кштерін йымдастыруды р айсысына тн белгілі тсілі болды.
Натуралды шаруашылыта ндірілген німдер жиыны асырлар бойы згерместен, жылдан жыла бірдей клемде ндіріс (жай дайы ндіріс), нары айырбас, оамды ебекті блу деген тсінік болмады.
Тауар ндірісі - німді сатуа арнап, ндірушілер мен ттынушылар арасындаы байланыстарды нары арылы жзеге асыратын шаруашылы. Тауар шаруашылыыны пайда болуыны бас шарттары: оамды ебек блінісі, жеке меншікті пайда болуы, ндірушілер мен ттынушыларды бір-бірінен экономикалы шектелуі т.б.
Нарыты экономиканы моделін тадау деп мемлекетті лтты экономикаа ыпал жасайтын жйесін айтады. «Тауар ндірісі» категориясыны тарихи шежіресін «Нарыты экономика» категориясымен салыстыранда оны кп тере екендігі крінеді.
Тауарларды бір-бірімен белгілі пропорцияда айырбастау абілетін – айырбас ны деп атайды. Ал адамны белгілі бір ажеттерін анааттандыру абілетін оны ттыну ны дейді.
Ашаны пада болуына субъективтік жне объективтік кзарастар бар. Уаыт озан сайын бкіл тауарлар арасынан бір заттары блініп шыты, ол баса тауарларды нын анытау рлін атаратын ерекше тауар – аша.
Негізгі терминдер
Натуралды шаруашылы
Тауарлы шаруашылы
Тауар, оны асиеттері
Тауар ндірісі
оамды ебек блінісі
Дамымаан нары
Еркін нары
Реттелетін нары
Бзылан нары
леуметтік экономика
Аралас экономика
Коропоративтік экономика
Аша-алтын, оны баса тауар сияты ттыну жне зіндік ны бар
Ашаны металды, номиналды жне млшерлік тарифтері
Аша жйесі – аша бірлігі, баа масштабы, эмиссиялы жйе, аша рміздеріні трлері, аша жйесіні йымдары
Практикум
1. Сіз білесіз бе?
1. Тауар шаруашылыыны пайда болу себептері
2. Тауар ндірісі
3. Нарыты атынастарды пайда болу себептері
4. Нары типтеріне сйкес, тауар ндірісіні ерекше моделдеріні алыптасуы
5. Тауарларды асиеттері
6. Ашаны пайда болуы, оны мні мен теориясы
7. Ашаны негізгі трлері мен ызметтері