Ксіпкерді сатып алушы алдындаы жауапкершілігі

мірді баса салаларыны кілдері секілді азастандаы іскер адамдарды кпшілігі адал да, ебекор жне ттынушылармен діл атынас жргізгісі келеді. Бизнесті этикасы деп аталатын ттынушылар туралы ам табыс туралы аммен атар жруі тиіс. Ерте ме, кеш пе, ттынушы ксіпорынны з істеріне жауапкерсіздігін біліп алса, онда ол онымен сауда жргізуден бас тартады.

Нарыты экономикалы елдерде ттынушылар ыын орау занамасы жасалынып, ол ойдаыдай олданылып келеді. Оны мірге келуі ттынушыларды нім ндірушілер мен сатушыларды засыз рекеттерінен орау ажеттілігінен туан. Ттынушылара жеткен тауарлар сапасыны нашарлауы жиілеп, олара берілген сипаттама, кбінесе, жарнамада айтыландармен сйкес келмейді. Монополистер мен сатушылар ттынушыларды кбінесе лажсыз алуа мжбр етеді.

Ттынушыларды мдделері мен ытарын орау проблемасы нарыты экономикалы елдерде ткен асырды 50-70 жылдарында пайда болып, мірде йымдасан озалыстарды тудырды. Бельгия мен рама Корольдікте ттынушыларды ыын орау жніндегі алашы оам 1957 жылы, Нидерландияда – 1963 жылы рылды.

АШ-та ттынушылар озалысы ткен асырды басында пайда болды. Ол бааны ктеріліп, ет нерксібіндегі жадай мен медициналы препараттарды патенттеу жніндегі шататара байланысты туан болатын. Ттынушыларды екінші уатты озалысы ткен асырды 30-шы жылдарындаы экономикалы дадарысты длей кші мен дрілік препараттара байланысты кезекті дау-дамайдан шыты. шінші рет констъюмеризм толыны 60-шы жылдары ктерілді.

азіргі уаытта консъюмеристік озалыс лемні барлы елдерін амтып отыр.

Оны себебі, сол кезеде за уаыт пайдаланатын тауарлар шыару айтарлытай молайып, синтетикалы жаа жне басадай жасанды материалдарды жне т.б. олдану елеулі трде рістеген еді.

Бл кезеде дамыан капиталистік елдерде ттынушыларды мдделерін жаппай барлы салаларда емес, тек кейбір салаларда (несие беру, трын йді жала ткізу, сауда) орауды жекелеген нормативтік актілері бар болатын.

Ттынушыларды ытарын орау жекелеген ытар салаларында да бекітілген еді. Алайда, экономиканы монополиялау жадайында тауарлар мен ызметтерді ерекше ртрлілігіні пайда болулары, жарнамалауды уатты ралдарыны мірге келуі, ттынушыларды брыннан бар ыты орау ралдарыны жеткілікті емес екендігін крсетті. Дамыан нарыты орауа тікелей атысты арнайы нормативтік актілерді шыуы осы себептерге байланысты еді.

Оан мыналарды жатызуа болады: Францияда – сауда мен игі ызметтер крсету кезіндегі алдау мен жаланды туралы За (1905), «ардан ала трызу» аидасыны сауда туралы За (1953), «алдамшы жарнамаларды болызбау» туралы За (1935); Данияда – тауарды сатып алу-сату келісімі туралы За (1906), тауарды табалап жне баасын крсету туралы За (1977), ттынушылармен жасалан келісімдерді рилы трлері туралы За (1978); лыбританияда – ттынушыларды ауіпсіздігі туралы За (1978), келісімдерді арамды жадайлары туралы За (1977), шектеуші сауда тжірибесі туралы За (1956) жне басалар. Нарыты экономикасы дамыан елдерде ттынушыларды ыын орау занамасы сауда мен игі ызмет крсетуді ртрлі ортасында жрген ттынушылар орайтын задар ондап саналады.

Ттынушыларды орауды трт негізгі ыы туралы Декларацияа АШ президенті Д.Кеннеди 1962 ж. 15 наурызда ол ойан болатын. Олар:

- тауарларды ауіпсіздігіне ы;

- апараттара ы;

- з мддеді білдіру ыы;

Халыаралы ттынушылар одатарыны йымы (ХТО) бан таы тртеуін осты:

- негізгі ажеттіліктерді анааттандыру ыы;

- зиянны орнын толтыру ыы;

- ттынушылы білімге ы;

- оршаан ортаны саулыына ы.

Ттынушыларды ытарын орау барлы елдерде кімшілік пен сотты олда бар ралдарыны кмегімен тиісті нормативтік актілерден рылады.

Ттынушыларды ытарын орауа арналан Басшылы принциптер 1985 жылды 9 наурызындаы №39/248 арар ретінде Бас Ассамблеяда малданан.

Бас Ассамблеяны кшіне еніп, бекітілген арарынан кейін Б-а мше мемлекеттер Басшылы принциптерді есепке ала отырып, ттынушылар ыын орау жнінен белсенді саясат жргізуге міндеттенген. р мемлекет зіне тн экономикалы жне леуметтік жадайларына сйкес, сондай-а халытарыны хал-ахуалына арай нарыта бл салада здеріні бірінші кезекте тран жеке міндеттерін белгілеуге тиіс еді.

Ттынушыларды зады мдделері болып мойындалатындар:

- ауіпсіздік пен денсаулыты зиян шегуінен орау;

- оларды экономикалы мдделерін сатау;

- жеке ажеттіліктеріне сйкес тауарларды (ызметтерді) дрыс тадауды амтамасыз ететін апараттара жол беру;

- ттынушыларды сауаттандыру;

- арыздарды арауды тиімді рсімдерін табу;

- ттынушыларды ытары сз болып, шешім абылдау процесі стінде з пікірлерін білдіруге ытары бар ттынушылар топтары мен йымдарын руа еркіндік.

азастан Республикасында ттынушылар ыы азастан Республикасыны Азаматты кодексіні Айрыша блімімен, «Ттынушыларды орау туралы» Заы мен жне т.б. реттеледі.

1998 жылды ішінде азастан Республикасында ттынушылар ытарын орау оамдары ттынушылар ытарыны жадайларына 5000 тексеру жргізген, оны 2816-да ртрлі за бзушылы аныталан. 5966 мы тегеге 1810 наразылы ресімделген. ндірілген зиянны сомасы 4649 мы тегені рап, ттынушыларды 560 наразылыы сота тсірілмей анааттандырылан.

Біріншісі те арапайым саналады. Кейбір фирмалар здеріні адалдытары мен туралытары жнінен жасы атаа жетуге мдделі болмаулары ммкін, йткені олар нарыта за уаыт тратауды ойламайды. Оларды стратегиясы ашы алдампаздытарын жзеге асыра салып, тез арада тайып отыру. Соы уаытта мндай алдаушылытар азастан Республикасында жиі шырасатын болды.

Ттынушыларды ытарын орау жніндегі занамалар талаптарыны орындалуы туралы адаалау тжірибесі ретінде республиканы халыа сауда, оамды таматандыру, трмысты ызмет, клік, байланыс, комунальды-трын й жне т.б. ызметтер крсететін 4682 ксіпорын тексерілді.

Азаматтарды 1944 ой-тілектері аралды, оларды брі негізді болып шыып, ттынушылар мддесіні пайдасына шешілді.

Ттынушылар ыыны бзылуы 3700 ксіпорында немесе тексерілген ксіпорындарды 80 пайызында орын аланы аныталып, материалды зиянны млшері 175 млн.тегені рады.

Ттынушылара айтарылан материалды зиянны сомасы 162 млн. тегені рап, мемлекеттік бюджет есебіне 152 млн. теге тсірілді.

Шаруашылы жргізуші субъектілерді аттарына 939 сыныс, нсама, ескертпелер жасалды.

Ттынушылар ыын орау оамдары сот органдарына 152 талап-арыз берді, оны 137-сі анааттандырылып, 90 адам жауапа тартылып, 145 млн.теге материалды залал телді.

Нарыты ммкін німні пайдалану сапасы жнінде зіне пайдалы апараттарды жеткілікті білмейді. Ттынушылар сатушыларды арыздарын салыстыру шін жалпы стандарт немесе эталона зру, сіресе, егер ол арыздар техникалы немесе аса крделі заттара байланысты болса. Мысалы, энергия немдеу азастанда е маыздылытарды бірі. Ттынушылар энергияны аз шыындайтын тоазытыштар, кондиционерлер жне баса да электр приборларын сатып алылары келеді.

Мндай ттынушылар здері тадап тран тоазытышты баса моделмен салыстыранда аншалыты тиімді екендігін крсететіндей апараттар оыысы келетіндігі табии нрсе. Айта кетер болса, ндірушілер ттынылан электр энергиясын лшей алатындай жздеген тсілдер бар. Баса да нрселермен атар, энергияны ттынылу млшері тоазытыштаы таматарды млшеріне, тоазытыш пен мздатышта ойылан температураа, сондай-а тоазытыш тран блмені температурасына да байланысты болуы ммкін. Аныталып боланнан кейін де энергияны ттыну туралы хабарлауды кптеген тсілдері бар. Кейбір компаниялар уаттылыты пайдаланылатын электр кзіні бірлігімен білдіруі ммкін. Басалары республиканы белгілі бір ауданында тоазытышты жыл ішіндегі пайдаланылуыны орта баасын жне таы басаларды тілдеріне тиек етеді.

Электр энергиясын ттынуды тестілеуді жалпы жйесінсіз жне ол туралы мліметсіз, егер тіпті, барлы ндірушілер энергияны жмсау туралы млімдеме жасауа лшынанны зінде де ттынушылар, ойластырып алыстырып круге абілетсіз болып алуы ммкін.

Сондытан, мысалы АШ тжірибесін ескере отырып, азастанда приборлар ттынан энергияны Мемлекеттік табалау туралы за зірлеп, абылдап, оны орындалуын амтамасыз ету ажет. Бл за барлы негізгі приборлар ттынан электр уаты туралы хабарлама мен сынатан ткізу жадайларыны жалпы дістерін тсіндіреді. Ттынушылар осы задара байланысты з ытарын орай отырып, з кезегінде ндірісті дамуына сер етеді.

Экономика арыны азастанда 2000-2002 жылдары 10 пайыздан асып тсті. Алдаы он жыла болжам шамамен 7 пайызды сім бермек, ал бл дегеніміз біз Отстік-Шыыс Азия «жолбарыстарынан» кейін крмеген жаа даму дегейіне сирек болатын секірісті бірін туызба.

Бдан кейін 5 жылда экономикалы су байалды. 1999 жылы ІЖ-ні суі 2% шамасында болса, 2000 жылы – 9,6%, 2001 жылы 13%-а жетті. 2002 жылы ІЖ-ні артуы 9,5 пайызды рады.

2003 жылы бірінші жарты жылдыты орытындысы бойынша 2002 жылдаы осыан сйкес мерзімімен салыстыранда азастандаы ІЖ 10,4%-а, нерксіп ндірісі (траты баамен есептегенде) – 9,6%-а сті. Клік ксіпорындарыны жк тасымалы (труба бырын есептемегенде) - 17%-а, блшек сауда айналымы (таматандыру ксіпорындарыны айналымын оспаанда) – 9,9%-а лайды.

нерксіп ндірісіні жалпы клемі индексіні су арыны 2002 жылы атар-азана араанда 8%-ды рады. Экономикалы ызметті ірілендірілген трлері бойынша німні артуы тау-кен нерксібінде – 7,7%-а, ндеу нерксібінде – 8,5%-а, электр энергиясын, газ бен су ндіру мен блуде 7,2%-а амтамасыз етілді. Ауыл шаруашылыында жалпы німні клемі осы жылды атар-азанында 3,1%-а лайды. Бл мерзімде негізгі капитала тартылан инвестицияны клемі 2002 жылды сол кезендегі дегейінен 10,8% арты болды. 2003 жылы атар-ыркйекте байланыс ксіпорындары крсеткен ызметі клемін ткен жылды сол мерзімімен салыстыранда 25,8%-а скен. Сол жылды тоыз айындаы сырты сауда айналымы 15,2 млрд. АШ доллары клемінде алыптасты. Мны оны алдындаы жылы осы мерзімге араанда 31% скен, бл ретте экспорт 38%-а, импорт 20%-а лайан.

- Республиканы ттыну нарыында тауарлар мен ызметтерді баасы 2003 жылы азанда 2002 жылы желтосанмен салыстыранда 4,2%-а скен. Долларды тегеге атысты айырбас баамы 2003 жылы азанда ыркйек айындаымен салыстыранда 0,01%-а лайан. лтты банкті ресми айта аржыландыру ставкасы жылды 7% дегейінде белгіленген.

- Елде олайлы инвестициялы ахуал алыптасты. Елді шаруашылы кешеніне аржы ресурстарын тарту шін осы заманы институтты жне нормативтік-ыты база жмыс істеуде.

Шетелдік инвесторлар шін табыс салыынан, жер салыынан жне млік салыынан босатуды кздейтін жеілдіктер мен преференциялар жйесі, кеден жеілдіктері белгіленеді.

Инвестиция саласындаы проблемаларды анытап, шешу масатында мамандандырылан кілетті орган жне Президент жанындаы Шетелдік инвесторлар кеесі рылды.

азастанны инвестициялы ахуалы тартымды екендігін мынадай жйтпен де уаттауа болады: шетелдік капиталды атысуымен жмыс істейтін ксіпорындар саны 2003 жылы 5300 болды. Салыстыру шін мндай ксіпорындар Ресейде – 1042, ырызстанда – 99, Украинада 74 екенін айтуа болады.

Туелсіздік жылдарында азастан Экономикасына ттастай аланда 21 млрд. доллара жуы инвестиция тартылан. Он жылда игерілген тікелей шетелдік инвестицияларды жан басына шау крсеткіші бойынша республика ТМД-ны баса елдерінен лдеайда асып тсті.

- Нары институттары мен шаруашылы жргізу­ді тетіктерін алыптастыру саласындаы бір­а­тар тбегейлі адамдарды жзеге асыру нти­жесінде азастан рефор­ма­лау арыны жаынан ТМД елдеріні кпшілігін басып озды.

- Елімізде мамандандырылан лтты ор рыл­ды. Ол мнай секторында алынан табыстарды бір блігін болаша рпатар шін жинатауы тиіс. Сонымен атар ор форс-мажор жадай­ларында мемлекеттік бюджетті стратеиялы резерві функциясын амтамасыз етеді.

Экономиканы жоары технологиялы секторларын дамыту масатында 2015 жыла дейінгі мерзімге арналан республика дамуыны Индустриялы-инновациялы бадарламасы абылданан.

Ел дамуыны басым стратегиялы баыттарын орта жне за мерзімге несиелеуге жмыс істейтін Даму банкі рылан.

Елорданы Астана аласына кшіру республика экономикасыны дамуына айтарлытай серпін береді. Жаа ндірістер мен жаа жмыс орындары рылуда.

Ттастай аланда азастан экономикасындаы инвестициялы -ндірістік процестерді белсенділігі арта тсуде. 2000 жылды аяына арай ІЖ клеміні, нерксіп ндірісіні, инвестициялы ызметті жне біратар баса крсеткіштерді суінде айтарлытай прогресс байалады. су іс жзінде экономиканы барлы салаларында жріп жатыр, мны зі ел дамуыны кешендік жне жйелік сипаты туралы айтуа ммкіндік береді.

Бгінде азастан ТМД-даы реформаларды танымал кшбасшыларыны бірі болып табылады.

- Брыны КСРО мемлекеттеріні ішінде азастан бірінші болып: 2000 жылды аяында Еуропа ауымдастыы, ал 2002 жылды наурызында Америка рама Штаттары тарапынан нары экономикасы алыптасан ел ретінде танылды.

- азіргі кезде азастан экономикалы суді жоары арынын танытып отыр. тпелі Экономикасы бар кптеген баса елдер секілді бізді елімізде де экономикалы дебиеттерде АШ-таы лы дадарыс атанан 30-шы жылдары болан ндіріс лдырауынан лдеайда асып тсетін лдырау орын аланын ескерер болса, бл лкен табыс. АШ-та 1929 жыла араанда, 1933 жылы ндірісті лдырауы 27% болан еді. азастанда экономикалы лдырау 1991-1995 жылдары 1990 жылы дегеймен салыстыранда 38,6% болып, яни бес жыл ішінде жыл сайын шамамен 8% тмендеп отыран.

Экономикалы су арыны бойынша азастан ТМД-да кшбасшы орында ны тр. Бл трыда ресейлік экономисті баасын келтірген жн болар. Леонид Григорьев (РА ИМЭМО) «азастан – кшірмесіз реформалар» атты мааласында (4.7.2003, Регнум. Ру, мааланы ке нсасы «Ресей бизнес-газетінде» 2003 жылы 10 маусымда жарияланан) былай деп жазады: «Наты ІЖ-ні орташа суі Р банк жйесіні жоары дамуына жанжаты жадай жасады».

Екінші дегейдегі банкілерді экономика салала­ры­на салан несиелері 2003 жылы 1 азанда 879,4 млрд. теге болды. Мны лестік шоырлануы нерксіпте - 29%, саудада – 28,3%, ауыл шаруашылыында – 11,5%, рылыста – 8,1% болып отыр. Мемлекеттік бюджетті кірісіне (лтты ора тсімдерді есептемегенде) 2003 жылы он айда жоспардаы 803,1 млрд. тегені орнына 826,5 млрд. теге тсті.

- азастанда ТМД елдеріні ішінде е здік аржы жйесі жасалан. 2003 жылы 1 тамыздаы жадай бойынша елімізде 35 банк, соны ішінде 2 мемлекеттік, шетелдік атысудаы (Р резиденті емес банктерді еншілес банктерін оса аланда) 16 банк жмыс істеп трды. Республика банк жйесіні жинаталан меншік капиталы шілде айында 3,7 пайыза, 1,3 миллирад доллара дейін, ал жинаталан активтер 1382,9 млрд. тегеге немесе 9,4 млрд. доллара дейін сті. Сйтіп, соы трт жылда бес есеге лайды.

азастан экономикасына блінген банк несиелеріні клемі 2003 жылы 18,6%-а лайып, 797,2 млрд. тегеге жетті. Бл ретте за мерзімді несиелер 4,8%-а сіп, 495,4 млрд. теге болса, ыса мерзімді несиелер 2,3%-а тмендеп, 301,8 млрд, тегені раан.

Халыты банкілердегі салымдарыны суі 2 млрд. доллара жеткен. Соны ішінде, теге депозиттеріні лес салмаы 33,8%-а жетіп отыр.

- азастанны алтын-валюта оры 7,421 млрд. доллара дейін сті, оны ішіндегі лтты орды аржысы 2675,6 миллион долларды рады. Бгінде ол елді халыаралы арыздарынан, клемі бойынша асып тсті, яни азастан нетто-кредитор елге айналды.

Республикада ТМД елдеріні арасында бірінші болып зейнетаы реформасы, банк салымдарын кепілдендіру жйесі, біратар сырты міндеттемелерді мерзімінен брын теу, лтты валютаны нсыздануы салдарынан баамды залалды теу жзеге асырылды

- Ттастай аланда туелсіздік жылдары экономиканы наты секторында нарыты-бсекелестік ортаны алыптастыру аяталды. ндірісті рылымы шаруашылы жргізу мен ебек блінісіні лемдік жадайына бейімделді. нерксіп ндірісіні кпсалалы рылымы, жоары ылыми-техникалы леует алыптасты. Дамыан отын-энергетикалы, кен-металлургиялы жне клік-коммуникациялы кешендер жмыс істеуде. ндірістік уаттарды пайдаланылмаан резервтері баршылы.

Жекелеген салаларда ндіріс пен басаруды жоары дегейдегі шоырлануына ол жеткізілді. Мны зі лемдік экономикада бсекеге абілетті лтты корпорацияларды ру шін жасы негіз болып табылады.

- азастанда жеке меншік секторы серпінді дамып келеді, мнда німні 75%-дан астамы шыарылады.

Елде шаын ксіпкерлікті 348 мы трлі субъектілері жмыс істейді. 100 мынан астам жеке меншік ксіпорындар тіркелген, оларды 1700-дейі ірі ндірістер болып табылады.

2003 жылы тамызды басында 126 мынан астам шаын бизнес ксіпорындар тіркелген, бл 2002 жылы сол уаыта араанда 13,5%-а кп. Республикадаы шаын бизнес ксіпорындарында жмыс істейтіндерді саны оны алдындаы жылды тиісті кезеіне араанда 7%-а лайып, 482 мы адама жеткен. 2003 жылы шілдеде нім ткізуден тскен табыс 48113,3 миллион теге болды, бл 2002 жылы шілдедегі дегейден 11,9%-а арты.

 

Тйін

Орта жне шаын ксіпкерлікті дамыту ел экономикасыны жоары арынды дамуына жадай жасауда.

Ел экономикасы шикізатты бадардан отанды нерксіп ндірісін жеделдете дамыту баытына арай адам басуда.

Инфрарылым нысандарын дамыту, сіресе жол рылымын дамыту те жоары жадайда іске асырылып дамуда.