Леуметтік-экономикалы сипаттамасы

Адамзат оамын зерттеудегі экономика теориясы, адамны бір мезгілде экономикалы игіліктер ндіруші рі ттынушы болып табылатындыы туралы аса маызды аидаларды негізге алады. Адам техника мен технологияларды жасап ана оймай, оны пайдалану дістерін анытайды. ндірісті жаа ралдары з кезегінде ебекті жаартады.

Ебек німділігі крылымыны екі жаы бар: жмыс кші немесе ебекке абілеттілік жне ттыну кші немесе ттынуа абілеттілік. Ебек - жмыс кшіні ызметі, ал ттыну - ттыну кшіні ызметі. Осыдан адамда ебекке абілеттілікті, сондай-а ттынуа абілеттікті калыптастыру ажеттілігі туады. азіргі экономика жйесінде адам рлін сипаттаанда біратар ымдар пайдаланылады: «экономикалы адам», «адам ресурстары», «адам капиталы», «ксіпкер», «жмыс кші», «ндірісті жеке факторы», «ебек ресурстары» т.с.с.

Экономикалы адам - бл тадау бостандыы бар,жеке мдделері мен масаттарын жзеге асыруа тымды шешім абылдайтын,нарыты экономиканы басты шыармашылы субъектісі,ебек ресурсы.

Ебек нарыы ызметіні тетігін (механизмін) талдауда, трт тжырымдамадан тратын кзарас мір среді:

1. Ебек нарыыны классикалы моделі, мнда толы жмыспен амтамасыз етілуі нарыты экономикалы нормасы болып табылады, ал экономикаа мемлекетті араласпауы е жасы экономикалы саясат болып табылады. Бл моделді негізгі теориялы ережелері:

• сыныс меншікті ішкі сранысты туызатын боландытан, жалпы арты ндіру ммкін емес;

• жмысты кп кезінде ндірілген німді сатып алуа жмсайтын каржыларды жеткіліксіз дегейін жоа шыарады;

• егер жалпы аржы дегейі жеткіліксіз болса, онда баа жне жалаы сияты реттеу тетіктері іске осылады, бл ндірісті наты нім клеміні ысаруына, жмыссыздыа жне наты табысты тленуіне жол бермейді;

• ебек нарыындаы бсеке ішкі жмыссыздыты жоа шыарады, йткені нарыпен белгіленген жалаы ставкасымен жмыс істегісі келетін адама жмыс табу оай болады;

• мемлекетті экономикаа кмегі арты, тіптен зиян деп те айтуа болады.

2. Ебек нарыыны неоклассикалы моделі, ебек нарыында, баса да нарытар сияты баа тепе-тедігі негізінде рекет етеді жне ебек нарыыны негізгі реттеушісі, жмыс кшіні баасы деп йарады. Себебі:

• ебек немесе ебекаы баасымен жмыс кшіні сранысы мен сынысы реттеледі, оларды тепе-тедігі саталады;

• жмыс кшіні баасы нары ажетіне икемделу арылы осы ебек ызметіні нарыты сранысын крсетеді. Ебек ызметіні нарыты сынымы баа арылы барлы жмыскерлер санын крсетеді.

Кез келген баа арылы ебек ызметіні сраныс клеміне (санына) сер ететін негізгі факторлар:

• ебек ызметіні баа дегейі;

• ебек ызметіні кмегімен ндірілген німге сраныс;

• ебекке сынылатын комплиментарлы ресурстарды баасы мен клемі;

• ебекті шекті німіне сер ететін техникалы згерістер;

рбір ммкін деген баа арылы ебек ызметіні сыныс клеміне (санына) сер етуші негізгі факторлар:

• жмыскерлерді з ебегін сатуа дайындыы жне саны;

• туу, лу жне миграция дегейі;

• ебек ету абілеттілігі;

• жалдамалы ебекті баламалы ны;

• жалаыдан баса да табыс кздеріні болуы. Ебек нарыында зіндік (спецификалык) тауар -

жмыс кші функциясы - ебек сатылады жне сатып алынады. Адамдарды дарыны мен абілеті аншалыты саналуан болса, бл функция да соншалыты сан-алуан. Сонда да ебекті санды жне сапалы сипаттамасы бойынша келесі трлерге блуге болады: білікті жне біліксіз, арапайым жне крделі; ер, йел жне балалар ебегі. Тлем дегейіне арай олар жынысы, жасы, лты жне ауматы белгісімен ата сараланан. Бір дегейлі жмыскерлер - Германияда - немістер мен тріктер, мнайшылар - азастанда - немістер, аылшындар, ытайлар жне азатар. Оларды райсысы ртрлі ебекаы алады. Бл мысалдар ебек нарыы функциясы тетігіні олдануымен тсіндіріледі.

• мемлекетті е тменгі жалаы дегейін белгілеуі, ксіподатар айындамасыны кшті болуы, босаан орындар туралы апараттарды жотыы нарытаы тесіздікті кшейтеді,

• ебек нарыын тедестіру шін орталы банкті есептік млшері, орталы банк шоттарында коммерциялы банктерді міндетті ор (резервтер) млшеріні болуы сияты тетіктерді пайдалану тиімді.

Сонымен, ебек нарыыны икемділігі нарыты баалар тетігі арылы іске асырылан, жетілдірілген бсекемен сипатталады, мнда не жекелеген жмыс берушілер, немесе жекелеген жмыскерлер нарыты ахуала ттасымен ыпал ете алмайды, жалаыны те ставкалары нарыа атысушыларды жалпы зара келісімдерімен аныталады.

Ебек нарыында азіргі кезеде жмыс кшіні жаппай озалуы болуда, оны сапалы жне санды рамы немі згеріп трады. Бл мселелер жмыс кшіне сранысты згеруін туызады, яни ндірісті лаюы, оны дамуы, рылымды згерістер жоары білікті маман жмыскерлерді талап етеді.

Ебек нарыы - бл динамикалы, згермелі нары. Бл ірі сегменттер мен са секторларды, жмыскерлерді белгілі санаттарыны (категорияларыны) жне жекелеген экономикалы агенттерді сранысы, сынысы, ебек баасы мен байланысты. Онда адам ресурстарыны ірі, орташа, са блімдеріні здіксіз айналысы жреді, жмыскерлерді елеулі блігі траты трде халыты экономикалы белсенді рамына кіреді, одан шыады, жмыса трады, айтадан жмыстан шыады т.с.с.

Сонымен, ебек нарыында белгілі аын алыптасады: жмыс кші рамынан шыандар; жмыс кшіне сраныс пен сыныса байланысты лаяды немесе азаяды;

• ебек нарыында тепе-тедік болса, жмыссыздыты болуы ммкін емес;

• жмыссыздыты себебі, жмысшыларды аз жалаыа ебек етуден бас тартуы;

• ксіподатар ыпалы, мемлекетті жалаыны тмен ставкасын белгілеуі, акпаратты болмауы нарыты негізгі «жетілдірілмегендігі» ретінде арастырылады.

3. Ебек нарыыны кейнстік моделі - траты жне мыты тепе-тесіздік жадайындаы ебек нарыы. Оны негізгі ережелері:

• экономикада толы жмыспен амтамасыз етуге кепілдік беретін ешандай тепе-тедік тетігіні болмауы;

• толы жмыспен амту кездейсо, ол зады емес;

• ебек нарыына пайызды ставканы згеруі жне жалаы мен бааны араатынасындаы икемділік кмегімен сер ету ммкіндігі жоа шыарылады;

• жмыс кшіні баасы ебек нарыыны реттеушісі болып саналмайды;

• ебек нарыын реттеу рлі мемлекетке беріледі, ол жиынты сранысты азайтып, не лайтып, ебек нарыындаы тесіздікті жоя алады т.б.

4. Ебек нарыыны монетаристік моделі экономи-каны тратандыру жне жмыспен амтамасыз етуді аша-несие дістерін жоары ояды, сондытан:

• нары шаруашылыыны ішкі жйесі тратылы пен здігінен алпына келтіруге мтылады;

• нарыты шаруашылытаы барлы йлеспеуші-ліктер мен орындамаушылытар сырты араласуды нтижесі;

• мемлекетті араласуы, нарыкты шаруашылы фрикциондык жне рылымды жмыссыздыты толытырады, ал рлеу кезеінде ол болмайды.

Жмыссызды ретінде детте, статистикалы зерттеу кезінде жмыссыз болан, біра жмысты белсене іздеп жрген жне жмыса труа дереу дайын адамдарды есептейді. Жмысы бар, сондай-а толы емес жмыс кн уаытымен жмыс істейтіндер жмыссыздара жатпайды.

Жмыспен камтыландар мен жмыссыздарды жиыны жмыс кшін райды. Жмыс кшінен шыандар жмысы жо біра ебекке абілетті адамдар, жмысты белсене іздеуші оушылар, зейнеткерлер, трылыты мекені жотар, й шаруашылыындаы йелдер, сонымен бірге институционалды мекемелерде (жйкеден ауыратындар ауруханасы, трме т.б) за уаыт болан адамдар.

Жмыссызды дегейі жмыссыздар саны мен жмыс кші саныны араатынасы немесе ай сайын жмысынан айырыландар лесі мен ай сайын жмыс тапандар лесіні араатынасы ретінде аныталады.

Жмыссыздыты табии дегейі (НАІКІІ) елді ткен 10 жылы мен келесі 10 жылдаы жмыссыздыты наты дегейіні орта шамасымен аныталады.

Жмыссыздыты болатын табии (траты) дегейіні негізгі себептері мыналар:

1. Жмыссыздыты сатандыру жйесі жадайында жмыс іздеу уаытыны кбеюі, жмыссыздар саныны суіне жне оны дегейіні артуына ыпалын тигізеді.

2. Жалаыны тратылыы «жмыссызды-ты ктуді» туызады. Жалаыны "атадыы" жмыс орындарыны салыстырмалы жетіспеушілігіне келеді, ебек сынысы сраныстан асып кетеді.

3. за мерзімді кезедегі жмыссыздыты табии дегейіні лаю рдісі мыналармен сипатталады:

жмыса кірушілер; жмыс іздеуден бас тартушылар; жмысынан айырыландар; жмыстарын аятаандар; жмыс аландар т.с.с. Бл згермелі аындар оамдаы жмыс кшіні нарыты динамикасын сипаттайды.