Крсеткіштер жйесі

 

лтты ндіріс клемін лшеу шін жалпы ішкі нім крсеткіші олданылады. Ол барлы жылды нім ныны сомасын райды, сондай - а азастандаы шет ел жне зіні ндіріс факторларын олдану арылы ралады. Оны жалпы лтты німнен (Ж) ажырата білген жн. Жалпы лтты нім (Ж) жалпы ішкі німнен (ЖІ) осы елдегі олданылан ресурстар табысы сомасыны шет елдегіден (пайыз, дивиденд, жалаы жне т.б.) арты болады.

ЖІ=Ж- сырты экономика операция бойынша сальдо.

ЖІ зіне тікелей сол елде ндірген нім мен ызмет крсетуді жне бл елдегі ндіріс факторын олдананда ана енгізеді. Егер жапондытара жататын ндіріс факторын АШ-та олданса, онда оларды ны ЖІ - ге енгізілмейді.

Бл жадай мндай кезде де ескеріледі: американды ндіріс факторы баса елде олданылса, оларды ны да ЖІ- ге енбейді (енгізілмейді). Елдегі барлы фирмаларды осарланан н сомасы ЖІ-ді райды. Жалпы ішкі нім мемлекетті барлы аумаында ндірілетін боландытан, сондай - а ол зіне ттыну мен инвестицияны енгізеді.

азастан Республикасында ЖІ-ні аымдаы баасы 1995 жылы 992,5 млрд. теге млшерінде бааланды немесе бір трына 60,2 мы тегеден тиді. зіні экономикасыны ауымы бойынша азастанны ЖІ 1990-шы жылы 53-ші орынды алды жне ол Греция, Норвегия, Венгрия, Сирия, Марокконы ЖІ-мен пара- пар келді. ЖІ-ді ндіруде азастан жан басына шаанда 1990-шы жылы Польша, Аргентина, Колумбия, Тайланд дегейінде болды, ал АШ дегейімен салыстыранда -18,7%, брыны Одапен салыстыранда-69,3% дегейіді рады.

 

 

9.1 кесте

Жалпы ішкі німні ресурстары жне олданылуы (цифрлар шартты трде)

 

  олданылуы Ресурстары  
  Ксіпорын й шаруашылыы Баса агенттер Барлыы Ксіпорын   й шаруашылыы Баса агенттер Барлыы       Баса агенттер Барлыы
Жалпы ішкі нім (ЖІ) Ттыну Жалпы орлану Сырты сауда - - - - - 450 50 500 100 50 50 200 - - 100 100 500 100 - 600 - - - - - - - - - - 200 200  
Тауар мен ызмет крсету операциялары   100 500 200 800   500 100 200 800
                       

 

лтты есеп - шот жргізу жйесіні келесі е маызды крсеткіші жалпы лтты нім (Ж) болып табылады. Ол экономикадаы бір жылы тауар мен ызмет крсетуді тпкі ндіріс клеміні жиынты нарыты нынан трады. Ж-ге тек ана сондай нім енеді, кейде ндіріс процесін мгі тастап кетіп, жеке жне оамды ттыныса тседі (енеді) немесе ндіріс саласына инвестициялы тауарлар (машина, ірі жабдытар жне т.б.) ретінде айтады.

Жалпы лтты нім (Ж) есеп-шотын есептеуді масаты мынада:

а) оам экономикасыны жай-кйін баылау;

) экономикалы циклды аымды фазасын анытау;

б) мемлекеттік саясатты алыптастыру. Жалпы лтты нім (Ж) Б-ны методологиясы бойынша статистикалы органдар есептейді жне халыаралы салыстырулар шін олданылады. Ж зіне мыналарды: негізгі ндірістік жне ндірістік емес орларды(с1) амортизациясын (тозуын), материалды ндіріс саласыны таза німін (v+m)жне сырты экономикалы ызмет бойынша табысты (m)- енгізеді:

Ж= c1+ (v+ m)+ m

Ж- ні кмегімен елімізді экономикалы даму дегейі мен пропорциясын шет елдермен тікелей салыстыруа ммкіндік туды. ТМД елдері мен азастанда Ж-ні экономикалы есептеу тжірибесі 1988-ші жылы енгізбейді., сйтіп ол осымша жинаталан крсеткіштерге (жиынты оамды нім, лтты табыс жне т.б.) осылды.

Жалпы лтты німні (Ж) жиынты оамды німнен (Ж) айырмашылыы сол, ол ебек заты мен жартылай фабрикаттар ныны айталанан есеп-шотын ендірмейді. айталанан есеп-шотты енбеуін осарланан н крсеткіші амтамасыз етеді. Ол дегеніміз ксіпорынны жалпы табысы жне оны шикізат пен материала кеткен шыындары арасындаы айырмасын крсетеді.

 

9.3 кесте

 

ндіріс процесіні бес сатылы жадайындаы осарланан нны жне сырт киімді ткізуді есептеуді мысалы (долл) Экономикалы процесті сатысы Ара уаытты баа немесе тпкі нім баасы осарланан н  
    Есептеу сомасы   Сомасы
1.ой шаруашылыы фермасы Ара уаытты нім-60 60-0
2.Жнді алашы деу фабрикасы Ара уаытты нім-100 100-60
3.Тігін фабрикасы Ара уаытты нім-125 125-100
4.Сырт киімні ктерме саудасы Ара уаытты нім-175 175-125
5.Сырт киімні блшек саудасы Тпкі нім - 250 250-175
  Жалпы н (сатылан сомасы)-710 Барлыы -250  

 

Кестеден байаандай, барлы ара уаытты нім мен тпкі нім ны 710долл. раса, айталанан есеп-шот-460долл., ал осарланан н-250 долл.

Халыаралы статистикада Ж - ді лшеуді негізінен екі тсілі олданылады:

1. Шыын немесе ндіріс бойынша;

2. Табыс немесе тсім бойынша.

Екі тсілден бірдей болып бааланады. Есеп - шотты длдігіне арай соысын ерекшелеуге болады.

Ж шыындар бойынша осы жылы тауар мен ызмет крсетуді сатып алу шыындары клемі ретінде анытайды.

Ж шыындар бойынша мынаан те:

GNP= C+ I+ Y+ X

 

Мндаы: GNP- жалпы лтты табыс,

С- ттыну шыындары,

G- тауар мен ызмет крсетуді мемлекеттік сатып алу,

I- жалпы инвестициялар,

X- тауар мен ызмет крсетуді таза экспорттау.

Ж табыстар бойынша осы жылы ндірілген тауарды ашалай табысы жне ызмет крсетуді сыну ретінде аныталады.

Ж табыстар бойынша мынаан те:

 

Y= W+ R + i+ P

Мндаы Y- жалпы лтты нім,

W-жалдамалы жмысшыны жалаасы,

P –фирма мен корпорацияны пайдасы,

R-ренталы тлемдер,

i-арыз капиталына пайыз (%)

Ж- ді номиналды жне наты деп айырады. Номиналды Ж фактілік немесе аымдаы баамен лшенеді, ал наты Ж крсеткіші инфляция немесе дефляцияны (номиналды Ж инфляция серінен тазарады,яни баа индексін олдану ажет) есептеумен аныталады.

Номиналды Ж

Наты Ж = Баа индексі

 

Номиналды Ж = наты Ж х Ж дефляторы.

Ж 90-шы жылдарды басында АШ-та аымдаы баада 5570 млрд. долл.рады, ал траты баада (1982ж.) – 4154 млрд.долл. болды Баршаа белгілі жай, егер Ж-ні жыл сайыны наты сімі 4%-дан аса, онда экономиканы жадайын дрыс деп санауа болады, ал Ж- ні наты сімі4%-дан аз болса, онда дабыл ауа болады: бл кезде ндіріс лдырап, жмыссызды сіп, экономика трасыздыа шырайды.

 

Ж дефляторы = номиналды Ж

наты Ж

 

Ж дефляторыны кмегімен ндірісті наты клемі баа динамикасында инфляциялы немесе дефляторлы іс-рекет рдісі элиминацияланады.

Тауар мен ызмет крсету орташа баа пайызыны згеруін - баа индексі дейміз. Индексті белгілеуді бастаан жылды базистік жыл дейміз. Базистік жылда рбір баа индекс белгіленеді. р трлі тауарды баа индекстері жинаталып тауар санына блінеді. Базистік жылды баа индексі ыли да 100-ге те болады.

9.1 сурет

 

Ж негізгі мароэкономикалы крсеткіштеріні бір- бірімен зара байланысы

Ж  

- -

Амортизациялы шегеру Сырты экономикалы операциялар сальдосы  

= =

 

Таза табыс ЖІ  

-

Жанама салытар

=

лтты табыс

Аымдаы жылы = аымдаы жылы рынок корзинасыны баасы

баа индексі базистік жылы рынок корзинасыны баа х100

 

Ж дефляторыны есеп - шотын есептеуде нары оржыны тек ттыну тауарларын ана емес, сондай - а мемлекет сатып алатын инвестициялы тауарлар да осылады.

Толы жмыстылы кезіндегі ндірілген Ж, яни фрикционды жне рылымды жмыссызды жадайындаы Ж- ді леуетті деп айтамыз.

ндіріс клемін лшеу шін таза лтты нім (Т) крсеткіші олданылады. детте ол жойылып кеткен ірі жабдытарды ауыстырудан ттынуа алан тпкі нім мен ызмет крсетуді сомасын крсетеді.

 

Т = Ж - амортизация

 

Келесі е манызды крсеткіштерді бірі - зіндік табыс. Ол салыты тлегеннен кейінгі зіндік шыындара жмсалатын жалпы табысты крсетеді. зіндік табысты анытау шін біз лтты табыстан корпорация пайдасы салыын, блінбеген пайданы жне леуметтік сатандыру жарнасын шегереміз, сосын таза трансферттік тлемдерді осамыз.

Орныан табыс деп трындарды билігінде болатын табысты айтамыз.

Оны млшері жеке табыстан дара дербес салыты шегеру арылы аныталады.

Ж крсеткішінде ресми емес жне нарыты емес ызмет трлері ескерілмейді. Бан - есірткі, трмыстаы шарап жасау, жеке саба беру, науас адамдара арау, отбасында бала трбиелеу, з йінде ас дайындау, гараж бен саяжайды салу жне т.б. жатызамыз.

Ж трындарды л - ауатыны суін сипаттайтын дл макроэкономикалы крсеткіш болып табылмайды. Трындарды л - ауаттылы ымына оршаан ортаны жай - кйі,ылмысты ауымы, еркін уаытты клемі мен сапасы енгізіледі. Ж есеп - шотын есептеуде бл параметрлер ескерілмейді. Жоарыдаы аталан факторларды ескеру шін «таза экономикалы л - ауаттылы» (ТЭА) крсеткіші олданылады.

 

 

  Ж   Ж-ні ры-лым-ды шыындары NX шетелден тскен таза тсімдер Аморти зация Жанама салытар Пайызды жне ренталы табыс    
  G  
ЖІ жалпы ішкі німді анытау ТО таза лтты табысты анытау лтты табысты анытау   Пайда  
  I      
  C  
з бетінше Айналысатын-дарды табысы  
Жалдамалы жмысшылара тлем Т-а ндіріс факторыны лесі  

 

9-2 сурет. лтты есеп - шот: ысаша баяндау.

 

Бл крсеткішті ылыми айналыма енгізген американ экономистері В. Нордхаус пен Дж. Тобин еді. Ол тмендегідей формуламен аныталады:

 

ТЭ=Ж+КЭ+К+Д-Э

 

Мндаы ТЭ- таза экономикалы л - ауаттылы,

Ж- жалпы лтты нім,

КЭ- клекелі экономика,

К- з - зіне ызмет крсету,

Д- демалыс,

Э- экология.

Жоарыда крсетілген макроэкономикалы крсеткіш-тер бір - бірімен зара байланысты жне оамды ндірісті ртрлі жатарын сипаттайды. (сурет9-2 араыз).