Лшеуді тсілдері

лтты байлы жинаталан рі нтижелі крсеткіштер санатына жатады жне мемлекетті экономикалы даму дегейіні айнасы десе болады.

лтты байлы - бл материалды жне рухани игіліктерді жиынтыы жне осы уаытта барлыы оам меншігінде болады. лтты байлы рамына мыналар енеді:

а) негізгі ндірістік жне ндірістік емес орлар;

) айналмалы ндірістік орлар;

б) материалды резервтер мен сатандыру оры;

в) айналым оры;

г) трындар млкі.

лтты байлы рамына негізгі жер, ормандар, сондай - а барланан табии ресурстар жне олар натуралды трде есептелінеді.

азастан зіні ауымы бойынша лтты байлыты лкен клемін иеленген. Бізді республикада жалпы жер клемі 222,5 млн.га млшерді райды, оны ішінде 82%-ауыл шаруашылыы жеріне жатады. азастанда 21,7 млн.га орман мен табии егістіктер, 11 мы зен, 7 мынан астам кл мен су оймалары бар.сімдіктер оры 6 мынан астам трлерден трса, ал жануарлар лемі алуан трлі.

Шабындытар мен жайылым (162млн. га) клемі бойынша азастан Австралияны (450 млн. га), АШ-ты (320 млн. га) жне ытайды (234 млн. га) ана алдына жібере алады. азастан пайдалы азбалар оры мен оларды алуан трлері бойынша –ТМД- даы е бай айматы бірі. Минералды ресурстар лтты табысты трттен шін райды.

Брыны одатаы мнай орыны 9%-ы азастан лесіне тиесілі болса, ал ртрлі баалаушыларды пайымдауынша жалпы лемдік млшердегі мнайа ТМД лесі 6-10% райды екен. азастанда марганец рудасы (408 млн. т) орыны 13% шоырланан жне млшері бойынша тек АШ- ты (553млн. т), Украинаны ана алдына салады.

азастан лемде хром рудасы оры бойынша екінші орынды иеленді жне республика 1990жылы жалпы одатаы оны ндіруді 96,6%-ын игерген. Жалпы темір рудасы оры (16662млн. т.) бойынша азастан лемде Бразилия, Австрия, Канада, АШ, Индия, Ресей мен Украинадан со сегізінші орынды иеленеді.

Вольфрам оры бойынша лемде азастан бірінші орынды, фосфор рудасы бойынша - екінші, ал орасын мен молибден бойынша - тртінші орында.

1990жылы брыны Одатаы 98,2% хромит, 81,7% барит, 64,7% фосфорит, 53% вольфрам, 38,5%-орасын, 29,5% молибден, 28,4% мыс, 22,1% боксит, 20,1%асбест, 13%марганец, 11,9% кмір жне 9,7% темір рудасыны оры азастан лесіне келеді. Уран рудасы орыны кптігі брыны Одатаы уран ндіруді 56% амтамасыз етті. Республика жерінде Менделеев кестесіні 60-тан астам е белгілі элементтері табылан.

азастанны ауымды табии байлытарын тере білу мен тиімді игеру - экономиканы дамытуды е басты жадайыны бірі болып табылады, сондай - а елді лтты байлыыны здіксіз суіні е маызды екендігі де рас.

лтты байлы зіні олданылуы бойынша былай блінеді:

а) ндіріс - рал жабдыына (ебек рал - сайманы, шикізат, материал мен табии ресурстар жне

)ттыну заттарына (тама, киім, трын - жай жне т.б.), ал зіні туу тегіне арай орланан ебек німіне (ебек рал - сайманын, шикізат, материал мен ттыну рал - жабдыы орларына) жне табии ресурстара (жер, су байлыы, орман жне т.б.). оам аса дамымаса, онда оны материалды негізін табии байлытар райды. Ал, оам тым дамыса, онда оны материалды негізін адам ебегімен жасалан байлы райды.

лтты байлыты зіні рамы бойынша екі топа блуге болады: лтты млік жне табии ресурстар. Елдерге материалды игіліктерді заттай жиынтыы лтты млікті райды. Онда брыны кезедегі барлы рпа міріндегі адамдарды орланан ебегіні бейнесі толы бар.

Табии ресурстар елдегі табиат берген табии байлытарды амтиды. Сондытан лтты байлы рамына тек зерттелген, ескерілген жне ндіріс процесіне тартылан ресурстар оры енеді – пайдалы азбалар, орман, су, гидроэнергоресурстар мен жер клемі жне т.б. лтты байлыа елдегі ескерткіштер, архитектуралы ежелгі рылыстар, сурет галереясы, мра – жай экспонаттары жне т.б., алмаз бен валюталы орлар жатады.

лтты байлыты е маызды элементіне зіні рамы мен жеке салмаы бойынша лтты млікті айтамыз, оны лесіне лтты байлыты жартысынан астамы тиесілі болады. Ол з бойына халы шаруашылыыны ндірістік жне ндірістік емес орларын, оны резервті орын, трындарды з басыны млкін енгізеді.

ндірістік орлар рамына барлы ебек заты мен ралдары енеді.

Олар процесс кезінде алпына келген ралдарды игеру арылы материалды игіліктер процесінде олданылады немесе олданылуы ммкін. ызмет жасайтын ебек заттары ана лтты млікке енеді. оймада жатан машина, станоктар немесе бекіту процесінде лі негізгі орлар бола алмайды жне тек іске осылан кезде ана негізгі ора айналады.

Халы шаруашылыыны ндірістік емес негізгі орларына трын й оры мен лтты байлы элементтері жатады жне олар ндірістік емес салаларда олданылады (денсаулы сатау, білім беру, ылым, мдениет жне т.б.). Бл орлар ттыну сипатына ие болады жне трындарды алуан трлі ттынулары мен оамдаы барлы ндірістік емес ажеттіліктерді анааттандыруа арналан.

Халы шаруашылыы резервтік орыны рамына ндіріс рал- жабдыы мен ттыну заттары да енеді жне олар кездейсо жадайларда, халы шаруашылыыны кейбір салалары дамуыны жекелеген диспропорциясын жне т.б. жою шін резервтелген.

лтты байлыты элементіне трындарды млкі де жатады жне ол барлы лтты байлыты шамамен 1\5 блігін райды. Трындарды з бастарыны млкіні рамына за мерзімге олданатын заттар енеді –олар: й - жиазы, картина, жеіл машиналар жне т.б. Трын й, саяжайлар жне баса рылыстар негізгі ндірістік емес орлара жатады, ал ірі ара, омарта, ауыл шаруашылыы рал - саймандары – негізгі ндірістік ор болып табылады.

 

АШ пен брыны КСРО- ы лтты табыс рамы, %- бен

 

	АШ	КСРО		КСРО
Барлы лтты байлы оны ішіндегі:
Негізгі ндірістік орлар	32,4	44,2		44,2
Негізгі ндірістік емес орлар	48,8	21,7	21,7
Трындарды й млкі	15,7	18,8	18,8
Басалары	3,1	15,3	15,3

 

Жоарыдаы крсетілген мліметтерге араса, лтты байлыты басты элементіне негізгі орлар (ндірістік жне ндірістік емес) жатады жне оларды лесіне елді лтты байлыыны кп блігі келеді.

Байлы динамикасыны орлану млшері жне ор айтарумен байланысын лты байлы индексі (УБ) аша тседі, сйтіп мына формуламен есептелінеді:

 

Ф П

УБ=I+ + хК,

Б Ф

мндаы Ф- елдегі ндірістік орлар,

БО- бастапы кезедегі лтты байлы,

П- есептелген кезедегі пайда болан нім,

К- орлану млшері.

Мынандай кзарастар бар: лтты байлы ымы материалды емес ндылытарды да – апарат, ылым білім ауымы, трындарды мдениет дегейін жне т.б. – амтуы ажет. Шын мнінде,апарат леуметтік - экономикалы процестер мен былыстарды моделдеу мен болжауды негізі болып табылады. Наты апарат кмегімен оамны экономикалы леуетін толы іске асыруа болады – ксіпкерлік ызметті апаратсыз елестету ммкін емес. Ксіпкерлік ызметте экономикалы апаратты ны шексіз, сатылуы да ммкін, дер кезінде ткерілмегендіктен уаыт бойынша нын жоалтады.Мысалы, АШ-та жыл сайын фирма ылыми - техникалы апаратты орау шін орташа10-15млрд.долл.шыын жмсайды. Сондытан да апарат ндірісіні негізі болып табылып, кез келген экономикалы жйені дамытады жне оны суін амтамасыз етеді.

лтты байлы зіні аса маыздылыына арамай - а, оны біліп - баамдауды лі кезге дейін оам ттынысынан, экономиканы баса да жмыстарын жасау мселері дегейінен алып отыр. лтты байлыты теориялы мселелерін жасауды кенже алуына байланысты, оны болжау мен есептеуді партиялы сауалдары шешілмей отыр.

Алдаы уаытта лтты байлыты жетілдіру кбінесе оны сапалы жасаруымен, табии байлыты тиімді игерумен, оамны оршаан ортаны барынша сатау аморлыымен, экологиялы ауіпсіздікті олдау дегейімен аныталады.