Экономикалы цикл теориясы

 

Кптеген экономистерді экономикалы циклдерді тсіндіре алатындай теория жасау жолындаы талпыныстары табыссыз аяталды. Еркін бсекелестік жадайындаы экономика циклдерін тсіндіруді нерлым тсінікті трі. К.Марк берген индустриялы оамны макро экономикасы мен дайы ндіріске жасаан талдауы болды. ”Капиталистік дайы ндіріс циклі” маркстік талдауында, оларды озалысы мен циклді басына айта оралуды жаластыы мен трт сатыдан (фазадан) туі беріледі. Дадарыс, тоырау, жандану, ркендеу - сатылары (фаза) циклдер болып саналады. Дадарыс жиынты сраныс - тауар сыныстарыны артып кетуін сипаттайды, оны экономикалы зардаптары: тауарларды алыпты ткізуді крделілігі мен ммкін еместігі; бааны тмен тсуі; тауара сынысты азаюы; табыстарды кемуі; жмыссыздарды крт кбеюі; банкротты. Дадарыс соында сраныс пен сыныс “кшпен” тепе – тедікке келтіріледі жне дайы ндіріс тоырау сатысына (фазаа) теді.

Тоырау (депрессия) - ндірісті лдырауы тоталатын жне оны суіне алышарттар жасалатын экономиканы тпелі жай -кйі болып саналады. Тоырау кезінде баа мен ебекаы е тменгі дегейде болады; ндіріс шыындары да сондай тменгі дегейді крсетеді; капиталды бір блігі жинаталып (саталып), екіншісінде инвестиция, еркін аша капиталы пайда болады;ндірістік капиталды негізгі блігін жаарту ммкіндігі жзеге асырылады. Негізгі капиталды жаарту, брын да жне азір де циклдер алмасу материалды негізін райды. Соны серінен тоырау жандану, жандану ркендеу, ркендеу айтадан дадарыса тсу процестері болады.

Капиталды жаартылатын блігінде жандану пайда болу кезіндегі сранысты суі, жиынты сранысты суіне келеді, сол себептен де жандану ндіріс ауымыны кееюіне; жмыспен амтылу, пайданы артуына; дадарыса дейінгі дегейге айта оралуа; нерксіптегі ркендеу сатысына (фазаа) туге серін тигізеді.

Ктерілу ждегейін пайда мен жмыспен амтылушылыты жоары мен сипаттайды, ндірісті жаа технологиялы дегейі аыр соында таы да капиталдарды арты шамадан тыс аныумен (перенасыщения), тауарларды арты ндірілген ммкіндіктерімен дайы ндірісті бір циклі аяталып, екіншісі басталады.

Тауарларды арты ндірілуі, негізгі капиталды арты жинаталуы крініс береді.сіп отыран тауар сынысы нарыта таы да шектеулі тлем абілеті бар сыныс пен бетпе - бет келеді, соны нтижесінде таы да дадарыс пайда болады.

Еркін бсекелестік, капитализм жадайындаы ндірісті циклділігі маркстік талдау бойынша леуметтік кзарастар мен шектелген болатын. Олар дадарысты туызушы негізгі жадайларды, ндірісті оамды сипаты мен оны нтижелерін жеке меншіктік капиталистік форма мен зіне сііру арасындаы траты арама – айшылы ретінде негіздеген. Индустрия оамны субъектілер позициясын жалдамалы жмыс кші трысынан арастыра отырып, К. Маркс циклдер себептеріде жмыс кшіне траты трде екпін тсірді. Сондай-а Маркстік дстрде сіп - жетілген саяси экономика, тауарлар ндірісті экономикалы йымдарын-даы ішкі згерістерді байамауа тырысты. Индустриялы оам орнына келген жаа оам бітіспес айшылыты (антогонизмді), маызсыз негіздер, яни жаа экономикалы формаа алып кетті, сондытан да , негізгі - бітіспес айшылыты леуметтік астар - экономикалы цикл табиаттын толы тсіндіре алмады К.Маркстен баса, А. Шпитгоф, М. Туган - Барановский, Т. Веблен, Дж. Кларк , Дж. Кейнс, М. Миллер, И. Шумпетер жне баса кптеген аса крнекті зерттеушілерді ебектері экономикалы циклдерді зерттеуге арналан.

ш циклдік схема, яни экономикадаы ауытушылы процестер теориясын айрыша атап крсетуге болады. Бл циклдарды 50 жыл, 10 жыл , 3 жыл жне 4 айлы затыа созылатын циклдер ретінде ашан Н. Кондратьевті, К. Жуглерді жне Джо Китчинні есімдерімен аталан. Шумпетер экономикалы жйеде ш циклді зара байланысы мен зара туелділігі крінеді деп санаан.

П.Самуэльсон зіні “Экономика” кітабында экономикалы мірді барлы саласы шін жне нарыты экономикалы елдер шін, экономикалы циклді орта белгілер ретінде анытайды. азіргі заманы экономистерді басым кпшілігі экономикалы циклді объективті сипатын мойындай отырып, циклді сипатына, оны затыына, леуметтік - экономикалы зардаптарына сер етуші осы былысты ішкі жне сырты факторларын талдау арылы зерттеп - йренуді сынады.

азіргі заманы білімдер циклді табии негізін кбірек “технологиялы” себептермен сипаттайды. Бірінші кезекке циклді себепті – салдарына байланысы емес, оны оам шін тигізетін нерлым аз зардаптарыны тсілдерін ала ояды. Осы позиция трысынан, азіргі экономиканы “бейнесі” рлеу мен лдырауды кезектесуі ретінде крінеді жне бл істер белсенділік дегейіндегі траты крсетулер мен лдырау циклі деп аталады. азір, циклді зын толынды сипаттамалары “ркендеу” мен “тоырау” шегініп, жаа жол тауып, ыса толын “буыраныс”, “ысару”, “лдырау”, “ктерілу” циклы деп аталады. (5.2. кестені араыз).

Браныс

 

 

азіргі экономикалы теория экономикалы цикл себебін сырты жне ішкі факторлар жйесі арылы крсетеді.

Сырты факторлар – экономикалы жйеге сырттан келетін факторлар, оан жататындар:

а) сраныс пен сыныса сер ететін, халы саныны згеруі;

б) техникалы жаа дістер мен инновация: технологиялар тбегейлі згерістерге, инвестицияларды кбейтуге келеді, жаа жмыс орындарын ашуды жне ркендеуді жылдамдатады;

в) соыстар жне баса саяси оиалар. Осыан сас оиалар экономикалы циклдер баытына жиі трде серін тигізеді. Мселен, АШ - ты лтты арулы кшін айта ру,”лы тоырауды” ркендеу кезеімен алмасуына келді.

Ішкі факторлар – экономикалы згерістерді нерлым тбегейлі сттері болып саналады. азіргі экономика ш негізгі факторлара: ттынуа; инвестициялара; кімет ызметіне кніл аударады.

Кейнс бойынша циклге арсы реттеу, ор жинау мен инвестициялар ызметімен аныталатын жиынты сраныс экономикасына негізделеді. Жиынты сраныс пен жиынты сынысты тепе – тедік жадайына мтылан сраныс пен “жмыс” істеу ажеттілігіне келіп тіреледі. Мселен, басыншылы саясатын жргізу арылы жиынты сранысты кееюі лдырау кезеіндегі тепе – тедікті ш тсілімен: мемлекет шыындарыны кбеюімен; салы ставкасыны азаюымен; пайыз ставка тмендеуімен жзеге асырылады.

Жиынты сраныс ркендеу кезеінде, мемлекет “ стамдылы саясатын” жргізіп, арсы шараларды олданады.Ол мемлекет шыындарыны азаюы (трансфертті тлемдер мен леуметтік бадарламаларды немдеу), салытар мен пайызды ставканы кбеюінен крінеді.

азіргі заманы мемлекеттік реттеу саясаты монетаризм, яни аша сыныстарын реттеуі тсілдерін олдануды болжайды Циклдік экономиканы жмыссызды пен инфляцияны ыспаынан жеіліс тауып, страгфляциялы дамуы жадайларында монетаризм экономиканы лдыраудан алып шыуа кмектеседі. Сондытан иын жадайдан шыу – бл халыты ашалай табыстарын масатты шектеу болып саналады.

Сйтіп, циклдік дамуа осы заманы жол табушы, цикл табиатын анытауа, циклді р трлі сатыларында (фаза) алмасуа жаымсыз серлерді азайтуды дістерін іздеп табудан трады.