Мен дістеріні ажеттілігі
Мемлекет экономикаа белгілі ралдар арылы ыпал етеді, бл - кіметті жне шаруашылы субъектілеріні зіндік масаттарына жету шін экономикалы реттеу шаралары жне дістерімен тсіндіріледі.
азіргі жадайда мынадай ралдар р елге орта болып табылады:
- бааны реттеу;
- кіметтік сатып алу;
- трансферттік тлемдер;
- мемлекеттік несиелер;
- дотациялар, субсидиялар, субвенциялар;
- федералды аржылар (бюджеттік жне бюджеттік емес орлар, кірістер, шыындар);
- федерация субъектілеріні аржылары;
- мемлекеттік бюджетті жетіспеушілігі;
- мемлекеттік арыз (ішкі жне сырты);
- жергілікті аржылар;
- фискалды саясат;
- мемлекеттік ксіпкерлік;
- шаруашылы задылыы;
- меншік объектілерін мемлекетке меншіктеу жне жекешелендіру.
Реттеу ралдарыны тізбесі ЭМР-ді ыты, кімшілік, экономикалы тте жне жанама дістерге блуге ммкіндіктер береді.
ыты реттеу меншік нысаны мен ыын, фирма ызметі мен келісім жасау шарттарын, ксіпода пен жмыс берушілерді, т.б. ебек атынасы саласындаы зара міндеттерді анытайтын за нормалары мен ережелеріні жйесінен трады.
кімшілік реттеу (бекіту, рсат беру, мжбрлеу шаралары) бааа, кіріске, есеп ставкасына, валюта баамына, оршаан ортаны орауа, леуметтік т.б. мемлекеттік баылауды жзеге асырады (13.7. кестені араыз).
Баа - оамны экономикалы леуметтік-саяси міріні шекті нктелеріні бipi. ндірушілер, блшек жне ктерме саудагерлер, ксіпкерлер одаы жне ксіподаты топты мдделері баада тоысады. рбір адам баамен байланысты. Оны айналысындаы адамдар, топтар, партиялар, парламент, кімет, мемлекеттер арасында крес жреді.
13.7 кесте
| ЭМР кімшілік дістері |
бл
| - мемлекеттік реттеуді ажет нтижесіне жетуге ммкіндік беретін, кімшілік тетіктер |
Ерекшеліктері
| - осымша материалды ынта румен немесе аржылы зиянмен байланысты емес |
негізгі пішіндері
| - монополияа арсы шаралар: - монополды сзбайласуды алдын-алу; - басым тауар ндірушілер ызметін баылау; - мжбрлі кішірейту; - бааларды баылау |
Міндетті стандарттарды енгізу
 - экологиялы стандарт;
- санитарлы шаралар;
- леуметтік стандарттар
|
Халы трмысыны е тмен параметрін
анытау
| - е тмен кепілденген жалаы; - жмыссызды жніндегі жрдемаы; - транссфертті олдаулар. |
Баа арылы ЭМР ауымды масаттара, саясатты конъюнктуралы жне рылымды згеруіне, инфляциямен кресте лемдік нарытаы лтты бсеке абілеттілігі мен леуметтік шиеленісті жмсартуа ол жеткізді.
Мемлекеттік темір жол, пошта, телеграф ызметіне тарифтер, тауарлар акциздеріне мемлекеттік монополиялар, азы-тлік тауарларын мемлекеттік орлардан траты баамен сату, кеден саясаты, ішкі бааа сер етуші жанама салытар - бл соы 100-150 жылдаы бааны мемлекеттік реттеу шараларыны толы емес тізімі.
Бааны реттеуді мемлекеттік шаралары за, кімшілік жне сот сипатында болады. Парламентпен абылданан задар шаруашылы субъектісі мен мемлекет арасындаы баа белгілеу саласында ыты негіз рады жне баа ыы болып табылады. Бл ыты негізінде мемлекет бааны кімшілік реттеуді жзеге асырады, ал зады бзаны шін айыптылар сот жауаптылыына тартылады.
Экономикалы дістер, жиынты сраныс, жиынты сыныс,капиталды шоырландыру дрежесі, экономиканы жне леуметтік шарттарды рылымдау, экономикалы су факторларын пайдалануа сер ету арылы нарыты атынастар сипатына ыпал етуді кздейді. Бл масатта:
- бюджеттік жне фискалды саясат;
- аша-несие саясаты;
- бадарламалау;
- болжам мен жоспарлауды пайдаланады.
ЭМР-ді экономикалы дісіні рылымын 13.8 кестеден круге болады.
кіметтік сатып алу нарытарында, ресурстар мен тауарларды шаруашылы міріне мемлекеттік араласуы арылы жиынты сранысты лаюы есебінен суіне ыпал етеді. Бл діс, з аржы ресурстарын сраныс элементтерін анааттандыру жолымен жзеге асырылады, бл -экономикалы конъюнктураны cyінe келеді немесе керісінше, сраныста з атысуын ысарта отырып, оамды баылаудан шыан кезде, ол зіні суін стап трады.
Трансферттік дотациялы жне баса шыындар -тауарлар мен ызметке сранысты немесе сынысты лаюы жне мтаждара мемлекеттік ресурстар блігін айта блу болып табылады.
Мемлекеттік несиелер, таза жиынты аша капиталыны меншік иесі ретінде (мемлекетті) нары атысушыларына, белгілі клемде - пайыз береді.
13.8 кесте
| ЭМР-ді экономикалы дістері болып табылатындар |
| Мемлекеттік реттеуді негізгі дістері |
Heгізгі трлері:
| Тте мемлекеттік реттеу дісі | Жанама мемлекеттік реттеу дісі |
Негізгі нысандар
| Масатты аржыландыру | Аша-несие дістері |
жолдары: жолдары:
    - ксіпорындарды дотациялау;
- ылыми-техникалы бадарламаны аржыландыру;
- апатпен крес, экологияны аржыландыру;
- леуметтік ортаны аржыландыру
| - есеп ставкасы; - баалы ааздар нарыындаы операциялар; - міндетті резервтер нормасын белгілеу бюджеттік-салы дістері |
Жолдары Жолдары
| - мемлекеттік шыындарды лайту | салы салу жйесі - салы ставкаларын анытау; - салы жеілдіктерін беру. |
Жолдары жедел амортизация
| - мемлекеттік сатып алулар | - амортизациялы есептен шыару нормалары; - амортизациялы есептен шыару тртібі |
Жолдар Сырты экономикалы
дістері
| - экономиканы мемлекеттік секторыны ызметі | - экспортты ынталандыру; - экспортты несиелеу; - шетел капиталын тарту немесе шектеу. |
Экономикаа мемлекетті ттастай араласуы андай бip болмасын мселені шешуде шектеу туызады, сйтіп, экономиканы мемлекеттік реттеуде екіштылы пайда болады. Мндай екіштылы мнін былай тжырымдауа болады: шектелген мемлекеттік жне мемлекеттік емес ресурстар шегінде бip мселені шешу, балама экономикалы нтижелерді жойылуына келеді. Е танымал дилемма Зебіректер- Май
з тсініктемеізді берііз.
Тйін
азіргі заманы мемлекет оам мддесіне оамды игіліктер тиімділігін ру жне пайдалануда белгілі функциялар атарады жне белсенді атысады. Мемлекет экономиканы рылымды жааруына, экономикалы суіне, жмыспен амту, азаматтарды трмыс дегейін арттыруа ыпал етеді.
Мемлекет экономиканы реттеуді р алуан лгісін пайдалана отырып, алдыа лтты шаруашылыты азіргі жне келешек келбетін айындайтын нерлым елеулі факторларды амту мен талдау масатын ояды.
лгілер экономикаа мемлекеттік сер ету рамын тымды іріктеуге кмектеседі. Сонымен бipгe мемлекет ресурстарды шектеулі реттеу дилеммаларымен бетпе-бет келеді. Сондытан да ол іске асыруа е зектісін іріктейді жне пайдаланады.
Мемлекеттік реттеу идеалдары абсолютті емес, іске асырылуы ммкін макроэкономикалы масаттара айшы келмейді. Бл мемлекетті атысуымен одан рі экономикалы жне леуметтік прогреске еркіндік береді.
Heгiзгi трлері
Экономикаа мемлекеттік ыпал ету ралдары.
ЭМР лгілері(моделдері)
Институционалды-леуметтік лгі (ИМ)
ЭМР-ді кейнсианды лгісі
Экономикалы реттеуді классикалы лгісі
Мемлекетті экономикалы функциялары
Функционалды экономикалы жйелер (ФЭС) (ФЭЖ)
оамды игіліктерді тиімділігі.
Игіліктерді мемлекеттік реттеу дилеммасы.
Экономиканы замен реттеу
Мемлекет меншігіне алу
Жекешелендіру
кіметтік сатып алулар
Мемлекетті шыындары
Субвенциялар
Трансфертті тлемдер
Мемлекеттік несие
Мемлекеттік арыз
Практикум
Сіз білуге тиіссіз
1. Нарыты белгілі дрежеде рдайым мемлекетпен реттелетінін длелдеу.
2. Мемлекетті тзетуші, тратандырушы жне блу функцияларыны немен айындалатынын тсіндіру.
З. андай экономикалы жне леуметтік мселелерді нарыты шеше алмайтынын жне оларды мемлекет андай тетіктер арылы шешетінін длелдеу.
4. леуметтік-экономикалы проблемаларды лтты, сондай-а лтаралы сипатта шешуде мемлекетті экономикаа араласу себептеріні кешенін тсіндіре білу.
5. Фискалды саясат - аша жинау мемлекеттік бюджетті алыптастыру ана емес, сонымен бipгe оларды жмсау саясаты екенін тсіндіре білу.
6. Монетаризмні негізін салушы М. Фридмен, мемлекет экономикаа араласпауы керек деп есептеді. Нары жмысын атаратын деген аиданы станды.
М. Фридменге арсы шыыыз немесе онымен келісііз, біра, оны наты айатармен длелдеіз.