Технологияларды лемдік нарыы

Технология бл, німдерді технологиясы, технология процесі жне басару технологиясы сияты ш негізгі топ кіретін іс-тжірибелік масаттара ол жеткізуді ылыми дістері. Заттанан (жабдытар, агрегаттар, ралдар, технологиялы желілер) жне заттанбаан (ртрлі тектегі техникалы жаттамалар, білім, тжірибе ) формадаы интеллектуалды ызметті нтижелері технологияларды лемдік нарыыны объектілері болып саналады.

Мемлекет, университеттер мен фирмалар жне жеке тлалар технологиялар лемдік нарыыны субъектілері болып саналады. Технология зінен-зі тауар болып саналмайды, ол белгілі бір жадайларды ана тауар бола алады. Мселен, жоары технологиялы тауарлармен, капитал сыйымды тауарлар мен халыаралы сауда жасау жадайында лемдік экономикадаы тауарлармен ндірісті баса да факторлары технологияларды таратушылары болып атысуы ммкін.

Идеяларды коммерцияландыру наты сезілгенде, сараптау жргізілгенде, оны пайдалануа болатын салалар айындалан кезде ана технология тауара айналады.

Технологияларды халыаралы берілуі - бл ылыми-техникалы жетістіктерді коммерциялы немесе теусіз негіздегі мемлекет аралы орналасуы болып табылады. Халыаралы технологиялы айырбаса – ылым, техника, ндіріс жне басару сияты адамны мірлік ызметіні барлы аясы ке трде тартылан. Технологияларды халыаралы берілуі ыты ораумен, бір немесе бірнеше ыты ралдармен, яни патенттермен, лицензиялармен, копирайттармен, тауар белгілерімен амтамасыз етіледі.

1. Патент – жаалыты пайдаланушыны (монополиялы) ын растаушы жне зырлы кімет органдарыны нертапыша (жаалы енгізушіге) беретін кулігі. Іс жзінде тауарларды барлыы патенттелген болып саналады. Патент кшіні мерзімі 15-20 жылмен шектеледі жне ол берілген елді аумаында ана рекет етеді. Патентті стап тру шін, задар жоары патенттік салымдарды уаытылы тлеп отыруды талап етеді, сондытан да патент иелері жаалытарды коммерциялы масата пайдалануа болатын елдегі оны пайдалану ына маызды трде артышылы береді.

2. Лицензия – технологияа иелік етушілерді (лицензиялар) оралан немесе оралмаан патенттермен оан мдделік танытушы (лицензиат) жатара осы технологияларды белгілі бір уаыта жне белгілі бір аыа беретін рсат.

3. Копирайт - з німдерін шыару жне деби, аудио немесе бейне шыармаларды крсетуге авторды эксклюзивті ыы.

4. Тауар маркасы (табасы) - иесіні ресми рсатынсыз баса йымдар пайдалана алмайтын жне тауар ндірушіні даралап тру шін олданылатын, белгілі бір йымдарды белгісі. Бл негізінен сурет, кескінді бейнелер, ріп тіркестері жне т.б. болып келеді.

Технологияларды берілісі мынадай негізгі формаларда жзеге асады:

а) патенттік келісім - патент иесіні патентті сатып алушыны жаалыты пайдалануына зіні ын беруі арылы жасалатын халыаралы сауда келісімі;

) лицензиялы келісім - жаалыты иесі немесе техникалы білімдер екінші жаа белгілі бір шекте зіні ытарын технологияа беретін, халыаралы сауда келісімі;

б) “ноу-хау”- технологиялы, экономикалы аржылы сипаттаы мліметтерден тратын техникалы тжірибе мен ндіріс пияларын беру;

в) инжиниринг - сатып алынан немесе жалдауа берілген машиналарды алу, растыру жне пайдалану шін ажетті технологиялы білімдерді берілуі.

ылыми – техникалы жарияланымдар, жеке байланыстар арылы зерттеу нтижелерімен алмасу, ндірістік - техникалы жетістіктермен зара танысу, крмелер, ылыми конференциялар жне т.б. технолгияларды беруді коммерциялы емес формаларына жатады.

Жаа технологияларды жасауды басты масаты - ндірілген німдерді лемдік нарыа еркін тіп, бсекелестікте басаларды арта тастауы болып саналады.

Технологияларды халыаралы берілуіне мелекеттік реттеу мен баылауды енгізу мынадай себептерден туындауы ммкін:

- технологиялы тепе-тедікті стап труа деген мтылыс;

- лтты ауіпсіздік;

- халыаралы келісім шарттары жне т.б.

Технологияларды сырта шыару мен келуді тікелей мемлекеттік реттеу сарапты баылау органдары мен кедендік жне шекаралы баылау дістері арылы жзеге асырылады. Жанама реттеулер патенттер мен сауда белгілерін тіркеуді мемлекеттік жйесі арылы іске асады.

ызмет крсетуді лемдік нарыы. Тауарларды, капиталдарды, жмыс кштеріні, технологияларды лемдік нарыы, сондай - а ызмет крсетуді лемдік нарыы мір среді жне зара байланыста рекет етеді. ызметтер – бл баа институционалды бірліктермен зара келісімдер кезінде жне іс-рекеттер нтижесінде болан, институционалды бірліктерді ережелеріндегі згерістер.

ызметтер крсету тауарлармен халыаралы сауда жасаудан кейін ана барып дами бастады. Осыдан 3,5 мы жылдан аса брын, баса елдерді саудагерлері шін тауарлар саудасымен айналысан финикиндіктер ызмет крсетуді алашы негізін салды, мысалы философ Пифогор мен тарихшы Геродот дниені танып-білу масаттарымен баса елдерге сапар шекті.

лемдік шаруашылытаы аса ауымды рі тез сіп отыран ызмет крсету саласы ызметтерді лемдік нарыыны негізі болып саналады. Ебекті ттыну нын ндіретін, ебек ызметіні алуан трлерін крсететін сала трінде тсіндіріледі. ызмет крсету аясыны тез суі, экономикалы ркендеуіні жоары дрежесімен жне халыты мір дегейіні дрежесінен крінеді. Бдан баса халыаралы ебек блінісі ызметтерді жаа трлеріні, е алдымен ызмет крсету аясындаы ызметтерді жаа трлеріні пайда болуына келеді.

Сауданы ырытандыру туралы халыаралы келіссздер жргізу кездерінде, зіне ызмет крсетуді 600-ден аса трін енгізетін сырты сауда йымдарыны жіктелуі пайдаланылады. ызметтер жіктелуін лемні басым кпшілік елдері таныан жне Б-да абылданан, халыаралы стандартталан нерксіп жіктелуіне негізделген.

Тауарлар мен ызметтер нарыы жне олармен сауда жасау аралыында сапалы айырмашылытар мір среді:

- біріншіден, тауарлардан ызметтерді айырмашы-лыы сезілмейді жне крінбейді;

- екіншіден, ызметтер негізінен бірмезгілде ндіріледі жне олданылады, сатауа жатпайды. Сондытан ызметтерді басым кпшілік трлері ттынушылар мен ндірушілер арасындаы тікелей байланыстара негізделеді;

- шіншіден, крсетілген ызметтер арылы жасалатын халыаралы сауда, оларды ндірумен тікелей байланысты. Шетелдерге тауарлар жеткізу шін, нарытара талдау жасаудан басталып, тауарларды тасымалдаумен аяталатын ызмет крсетуді барлы трлері атыстырылады. ызметтер арылы жасалатын халыаралы сауда, капиталдарды халыаралы сауда, капиталдарды халыаралы озалуымен, жмыс кштеріні нарыында орналасуымен тыыз байланысты зара рекет етеді;

- тртіншіден, тауарлардан згешілігі, ызметтерді барлы трлері шаруашылы жргізудегі халыаралы айналыма ке трде атыстыру шін жарамды емес болып саналатындыы, мысалы, жеке ттыну шін ызметтер жне т.б;

- бесіншіден, ызмет крсету аясы, метериалды ызмет аясына араанда, негізінен шетел бсекесінен мемлекет арылы кбірек оралады.

Сатылатын ызметтер трлі белгілері бойынша топтастырылады.

ызмет крсету кпшілік жадайларда, тауарларды сатумен немесе белгілі бір елдерде аржы салуды жзеге асырумен бірмезгілде болады. Сондытан:

- инвестициялармен байланысты банкілік, она йлердегі жне ксіптік ызметтер;

- саудамен байланысты клік, сатандыру ызметтері;

- бірмезгілде инвестициялармен жне саудамен байланысты байланыс, рылыс, компьютерлік жне апаратты ызметтер бліп крсетіледі.

Экспортты ызметтер клеміні жартысынан кбі халыаралы клік пен халыаралы жеке іскерлік сапарлар лесіне келеді. ызметтерді нды клеміні 75%-на жуыына индустриялды дамыан елдер, 24%-ын дамушы елдер жне 1%-ын халыаралы йымдар пайдаланады. СС (ВТО) секретариатыны берген баалары бойынша ызметтерді лемдік экспортыны 16,2%-ы АШ - ты лесіне келеді, Францияа 10,2%, Италияа 6,5%, Германияа 6,4%, лыбританияа 5,5%, Жапонияа 5%, тиеді Соы жылдары туризмні лесі арта тсуде, баса ызметтерді клемі суде. Жергілікті нарыта ызмет трлерін крсетушілерден басып озушылы пен шетел фирмаларыны нарыа кіру ммкіндігін шектеу немесе тыйым салу мына тарматардан трады:

1. ызметтермен сауда жасауды шектеу;

2. Шетел ызметтері импортына санды квота енгізу;

3. Ішкі нарыта шетел компанияларыны фирмаларын руды шектеу;

4. ызмет крсетулерді ала жылжуын шектеу;

5. Крсетілген ызметтерді ттынушылара жылжуын шектеу

ызметтермен халыаралы сауда жасайтын бгінде ырытан аса халыаралы йымдар: ГАТТ БС (ВТО) ОЭСР, ЮНК-ТАО жне т.б. бар.

ТМД айматарындаы ызмет крсету саласыны бгінде дамуын, экономистер бл айматаы саяси жадайды трасыздыымен, тпелі кеземен байланыстырады. азастан Республикасында брын дамымаан немесе нашар дамыан ызмет трлері дамуда, мысалы, ылымды кп ажетсінетін тауарларды, шетел тауарларын, жабдытарды, машиналарды жне т.б. сатудан кейінгі ызмет крсетумен байланысты ызметтер жне т.б.