Дріс.Мліктікемессипаттаыатарушылыжаттардыорындау 2 страница
Сот билігіні континентальды лгісіні негізгі белгілері: соттарды йымдастыру мен оны ызметін айындайтын кшті дамыан занамалы база; ы кзі ретінде сот прецендентін шартты трде мойындамау. Сот шешімдеріне шаым беруді аппеляциялы нысанымен атар кассациялы жне телидарлы нысандарын пайдалану; процесте судьяны белсенді ролі; ала билері мен лемдік судьялар институттарыны аз таралуы; тмен дегейдегі ксіпой судьяларды ерекше таайындау; кадрлы функциялар мен кілеттіктермен бірге толы немесе ішінара судьялы зін-зі басару органдарын ру болып табылады.
Белгілі Ресей алымы В.Е.Чиркин шет елдердегі сот органдарыны мынадай трлерін бліп крсетеді.
Сота дейін іс арау органы, мысалы Франциядаы, Италиядаы медиаторлар, консилиаторлар( делдалдар,бітімшілер). Оларды детте муниципалитет-жергілікті зін-зі басару органдары отставкадаы мемлекеттік ызметшілерді ішінен ы негіздерін білетін жне кршілер арасындаы са дауларды, ы бзушылытарды арайтын жолдасты соттар олданылан. Тараптар келіспеген кезде осы соттарды шешімдері бірінші сатыдаы сот бекіткеннен кейін ана кшіне ие болады. Жолдасты соттарды шешімдеріне сота шаым беруге болады.
Мнісі бойынша, сіресе беделді рі кілеттіктері жоары оамды соттарды ролін АШ-та мекемелердегі кімшілік соттар, ал лыбританияда - кімшілік трибуналдар орындайды. Екеуі де детте кімшілік ділетке жатады, біра, мысалы Францияда немесе Италияда кімшілік ділетті біріай жйесін рамайды. Сонымен атар, олар тек таза кімшілік істерді ана емес, баса да мселелерді арайды (лыбританияда – ебек, салы даулары, птераы туралы даулар, денсаулы сатауа байланысты мселелер жне т.б.). оам айраткерлері, загерлер трибунал мшелері болып табылады, ал мемлекеттік ызметшілер бола алмайды. Осы санаттаылардан АШ-та кбінесе кімшілік судьялар іріктеледі, біра соылары детте осы мекемені ызметшілері болып табылады. кімшілік судьялар мен трибуналдарды шешімдеріне сота шаым берілуі, ал АШ-та мекеме бастыымен кші жойылуы ммкін.
ылмысты істерді, азаматты жне ебек дауларын жне т.б. арайтын жалпы зырлы соттар. кімшілік соттар жо кейбір постсоциалистік елдерде олар кімшілік ділетті кейбір функцияларын орындайды. Жалпы соттар жйесі жоарыды тменгі дейінгі соттарды трлі буындарын амтиды, біра оларды ру тсілдері ртрлі. Жалпы соттар трт лгі бойынша топтастырылуы ммкін: англо-американды, романо-германды, леуметтік жне мсылманды.
Англосаксонды лгіде детте жоары соттарды басаруымен біріай сот жйесі олданылады. Бл лгіде сот преценденті кеінен пайдаланылады, осыдан за шыару ролі едуір тмендейді. Судья сот процесінде бсе, ол тек отырысты жргізеді жне ылмысты істерде судья мен ала заседательдеріні кілеттігі блінгендіктен, кінлілігі туралы мселені шешеді.
Романо-германды лгіде детте сотта бір жйе жо, ол – жартылай жйе. Мамандырылан ртрлі сот жйесінде здеріні жоары органдары болады. Сондытан олар толыымен аланда ана “жалпы соттарды” білдіреді. Мысалы, Германияда – бес жоары федерация соты, Бразилияда да жоары федералды соттар бірнеше. Бл орайда сот ызметіні жйесі ке дамыан занамамен айындалады, сот преценденті жиі олданылады; аппеляциямен атар кассациялы жне ревизиялы шаым беру тртібі олданылады, англосаксонды лгіде ол жо; процесте судья белсенді, ол баа беріп оймай, длелдемелерді зі де жинайды; “халытан шыан судьялар”, “ксіпой емес судьялар” судьямен бірге жазаны белгілеуге атысады.
леуметтік лгіде: барлы судьялар мен халы заседательдерін тадау; судьялар мен халы заседательдері ытарыны тедігі; кімшілік-ауматы бліністер мен сот округтері шекараларыны сйкес келуі тн. Жергілікті кеес сайлаан сот оны аумаында реке етеді, осы ауматы шекараларында тиісті коммунистік партия органы да рекет етеді.
Мсылманды лгі дербес сипата ие: мсылманды сота тек діндес немесе осындай сота келіскен адамдар жатады; халы заседательдері, ассистер, ала билері болмайды; азаматты, ылмысты ыта да процесс жауапкершілікті згеше нысандарымен шариат ережелері бойынша жзеге асырылады. Кейбір мсылман елдерінде сот шешімдеріне шаым беру рсімі болмайды, тек имама – осымша монарх болып табылатын жоары дін иесіне жгінеді, мысалы Нигерияда жоары тран мсылман соттары болады.
Арнайы соттар: скери (скери ызметшілер шін), жасспірімдер, ебек, жер жне су даулары, наразылы, коммерциялы жне т.б. істері жніндегі соттар. Осы соттардаы судьяларды кейде загерлікпен атар, баса да білімдері болады (мысалы, жасспірімдер істер жніндегі соттарда педагогикалы), ебек даулары бойынша соттарда судьялар кбінесе ксіпода айраткерлері болып табылады. Осындай соттарда істер ксіпой судьяларды аласында заседательдерсіз аралады, процесс жеделдетілген, оларда детте жоарыда тран сас соттар жйесі жо, кейде жалпы соттар жанындаы блімшілер болып табылады. Алайда кейбір елдерде арнайы соттар жйесі сатылы рылымда болып келеді(мысалы Германияда).
Азаматтарды ытары бзылуына байланысты басару мселелері бойынша азаматты мемлекет шенеуніктері мен органдарымен дауларын арайтын кімшілік соттар (ерекше арнайы соттар). Бл соттар кейде министрліктерді, басару органдары жанынан рылады, біра олар детте ттас жйені райды: Францияда, Швецияда, баса елдерде жоары кімшілік соттар (Францияда – Мемлекеттік кеес), ірі ауматы округтерді кімшілік соттары, тменгі кімшілік соттар. кімшілік соттара, егер шенеунік зады бзбаса, шаым беруге болмайды, йткені наты істерді шешу кезінде шенеунік з арауынша арайды жне за шегінде дербес рекет етуге ыы бар(дискрециялы кілеттіктер).
Кдімгі ы соттары – ксемдер, асаалдар атысатын тайпа соттары. Олар кршілер арасындаы дауларды, жерді орманды, жайылымдарды пайдалану туралы дауларды, тайпа дстріні негізінде кейбір отбасылы ы мселелерін арайды. ылмысты істерді мндай соттар арай алмайды. Егер олар заа айшы келсе, оларды шешімдері танылмайды. Тайпа соттарыны шешімдеріне жалпы зырлы соттара шаым беруге болады.
Конституциялы соттар, сондай-а жоары лауазымды адамдарды конституциялы жауапкершілігі мселелерін арайтын соттар ерекше орын алады( мысалы, Франциядаы Жоары сот трелігі соты, Польшада Мемлекеттік трибунал).
Кебір елдерде шіркеу ызметкерлеріні ісін арайтын шіркеу соттары рекет етеді, біра келушілерді жазалай алады.
Конституцияда ттенше соттарды, яни конституцияда жне задарда белгіленгеннен згеше тртіппен рылатын, сот рсімдері ережелерінен тыс рекет ететін, кейде ылмысты кодексте кзделмеген жаза олданатындарды руа тыйым салынады. Алайда скери режим жадайында мндай соттар детте рылады.
2. Сот рылысында барлы дегейдегі судьялар айрыша орын алады, йткені судья – бл азастан Республикасындаы сот билігіні кілі. Ол конституциялы тртіппен сот трелігін жзеге асыру жне зіні міндеттерін ксіби негізде орындау кілеттіктеріне ие. Обьективті жне байыпты сот ісін жргізуді амтамасыз ету масатында судьялара белгілі бір талаптар ойылады:
Ол талаптар тмендегідей:
1) азастан Республикасыны Конституциясы жне задарын блжытпай сатау;
2) Сот трелігін іске асыру жніндегі зіні Конституциялы міндетін орындаан кезде, сондай-а ызметтен тыс арым-атынаста судья дебі талаптарын сатауа жне судьяны беделі мен адір-асиетін тсіретін немесе оны ділдігі мен алаламаушылыына кмн туызатын барлы нрседен аула болу;
3) Сот трелігін іске асыру жніндегі ызметке засыз араласуды кез келген рекеттеріне арсы тру;
4) Судьялар кеесіні пиясын сатау;
Судьяны лауазымы депутатты мандатпен, оытушылы, ылыми немесе зге шыармашылы ызметтерді оспаанда, зге де аы тленетін жмысты атарумен, ксіпкерлік ызметті жзеге асырумен, коммерциялы йымны басшы органыны немесе байаушы кеесіні рамына кірумен сайыспайды.
Судьялар партиялара, ксіптік одатара кіре алмайды, андай да бір саяси партияны олдап немесе оан арсы сз сйлеуіне болмайды.
Осы крсетілген аса жоары талаптара байланысты, Алматы облысты жне ауданды соттар тжірибесінен тмендегі мысалды келтіруге болады.
1999 жылы Алматы облысыны ауданды( алалы) соттарында шешім шыару жолымен барлыы 10804 азаматты іс аралан.
Ал облысты сота кассациялы сатыда арау шін 536 іс келіп тсіп, істерді арауды нтижесінде 152 сот шешімдері бзылып, 44 сот шешімі згерген( тиісінше 28,35 жне 8,2).
Азаматты істерді баылау тртібімен араан кезде 236 сот шешімі бзылып, 119 сот шешімі згерген.
Сот шешімдеріні бзылуы мен згеруіне судьяларды теориялы дайындытарыны тмен боландыы, тжірибелеріні аздыы, материалды жне іс жргізу задырыны талаптарын сатамау сияты жадайлар себеп болды.
азастан Республикасы Конституциясына сйкес судьялар Сот трелігін жргізген кезде ешкімні де алдында есеп бермейді. Олар аралан немесе ндірісте жатан істер жнінде андай да тсініктер беруге, зада кзделген жадайлар мен тртіп ретінде болмаса, ол істерді танысу шін лдекімдерге беруге міндетті емес. Егер судья сауатты жне аса тжірибелі болса, онда Конституцияны бл ережесіні іске пайдасы тиеді, яни сот ызметіне араласуа болмайды. Егер судьяны білімі жеткіліксіз болса, онда сот процесіні нтижесі кткендегідей болмайды.
Орысты осы заманы крнекті ойшылдарыны бірі судьяны ызметін тарихшыны ызметімен салыстаран болатын. Тарихшыа да ірі орытындылар мен тжырымдар жасау шін салматы да сындарлы фактілер ажет, судьяа да шешім шыару шін айаты, кмнсіз фактілер керек. Судья мен тарихшы арасындаы айырмашылы масаттарында (аиата кз жеткізуде), ралдарында да (фактілер мен логикалы ойлауларында) емес – айырмашылы сендіру нтижелерінде ана. Тарихшы ателесті делік, ол зіні, негізсіз айыптауларымен немесе масара жаласымен лы адамны атына кір келтіреді, мны зардабы сонша ауыр болмаса керек-ті. Мндай кімні дрыс еместігі туралы барлы кезде келешек рпаа шаымдануа жол беріледі: сйтіп, екінші бір тарихшы деректерден асыр шаын айта аып, ателікті тзетіп, шындыты алпына келтіреді. Ал сот кіміне сотталушыны ар-ожданы, бостандыы мен мірі тікелей байланысты. Судьяны ателігін асыыс ойламай жасаан шешіміні зардабын кнсіз жан кз жасымен, айы-асіретімен, тгілген анымен тейтін болады.
Нтижесінде кінсіз адамдар зардап шегуі немесе керісінше, ылмыскер аталып кетуі ммкін, сот ателіктеріне жол бермеу масатында кезінде сот ызметкерлеріне аттестация да жргізілген болатын, бл судьяларды задарды білуін аматамасыз етуге жне оларды сапалы жаынан жаа сот рылысын алыптастыру ісіне олдануына, соны негізінде сот трелігіні шынайы ндылыын жзеге асыруа ммкіндік берді.
Судьялар, оларды отбасы мшелері мен млкі мемлекетті орауында болады, тиісті органдар судьялар мен отбасы мшелеріні ауіпсіздігін амтамасыз етуге, олара тиесілі млікті сатауа, судьядан немесе оны отбасы мшелерінен тиісті тініш тскен жадайда, дер кезінде жне барлы шараларды олдануа міндетті. Судьяа жне оны млкіне, ксіптік ызметіне байланысты келтірілген зиян республикалы бюджетті аражаты есебінен теледі.
Судьяны, ылмыс стінде сталан немесе ауыр ылмыс жасаан жадайларды оспаанда, ттына алуа, кштеп келуге, оан сот тртібімен белгіленетін кімшілік жазалау шараларын олдануа, Жоары Сот Кеесіні орытындысына негізделген азастан Республикасыны Президентіні келісіміесіз, ал Конституцияны 55-бабыныт 3) тармашасында белгіленген жадайда, азастан Республикасы Парламент Сенатыны келісімінсіз ылмысты жауапа тартуа болмайды. Судьялара атысты ылмысты істі азастан Республикасыны Бас Прокуроры ана озай алады.
Судьяа азастан Республикасыны Президенті белгілеген тртіппен кулік береді.
За адал, з ісіне алтысыз берілген, задылыты сатауды озы лгісін крсеткен судьяларды орау жадайларын, ал з ызмет бабына сала, немрайлы арайтын, судьялар дебі кодексін, за талаптарын бзуа жол берген судьяларды ызметтен босатуды себептерін арастыран.
Судьяны ызметтен босату жне оны кілеттігін тотатуды негіздері мына жадайларда орын алады:
1) орнына тскенде немесе з тілегі бойынша судья ызметінен босаанда;
2) медициналы орытындыа сйкес ксіптік міндеттерін одан рі атаруа кедергі болатын денсаулы жадайы бойынша;
3) судьяны іс-рекетке абілетсіз немесе іс-рекетте абілеті шектеулі деп тану не оан медициналы сипаттаы мжбрлеу шараларын олдану туралы сот шешімі зады кшіне енгенде;
4) судьяа атысты айыптау кімі зады кшіне енгенде;
5) азастан Республикасыны азаматтаынан айырыланда;
6) Судья айтыс болан немесе сотты оны айтыс болды деп тану туралы шешімі зады кшіне енген жадайда;
7) Судья баса лауазыма таайындалан, сайланан жне баса жмыса ауысан жадайда;
8) Егер судья баса соттаы бос ызмет орнына орналасуа келісімін бермесе, сот таратылан немесе оны кілеттік мерзімі ткен жадайда.
Судьяны ызметтен босату туралы шешім:
1) Жоары Сотты Траасы, ала траалары мен судьяларына атысты азастан Республикасы Президентіні сынуы бойынша - азастан Республикасыны Парламенті Сенатыны аулысымен;
2) Облысты сотты траасы, ала траалары мен судьялары, ауданды сотты траасы мен судьясына атысты - азастан Республикасыны Президентіні жарлыымен абылданады.
азастан Республикасыны Конституциялы заына згертулер енгізу кзделген:
1) судьяны ксіпойлыына талаптарды кшейту;
2) ділеттілікті жзеге асыру кезінде задылыты сатаудаы жауапкершілікті арттыру;
3) Сот жйесінде жаа институт – Жоары Сот негізінде Сот азылар аласын ру. Бл орган судьяларды ксіпойлы жарамдылыын баалайды. Оны орытындысы судьяны ызметінен босатуа, леуметтік жеілдіктерінен айыруына негіз бола алады.
4) Судьяа кандидаттар туралы мліметтерді баралы апараттар ралдары арылы кпшілік ауыма жеткізу.
Республиканы сот рылысы дайы жетілу стінде. 1994 жылы-а елде ыты реформа басталды. 1999 жылы тамызда реформаны екінші кезеін жзеге асыруа байланысты бадарламалар талыланды. Оны масаты – ол жеткенді баянды етіп, азастан Республикасында сот рылысын одан рі жетілдірі. Бл, сзсіз, демократиялы мемлекеттегі басты Конституциялы кепілдік – сот немесе наты сот трелігі деп тжырым жасайтын жалпы жрт таныан ережелерден туындайды. Сот мемлекеттік орган ретінде рекет ете отырып, жеке тланы ытары мен бостандытарыны саталуына леуметтік баылау жасау, мірді кез келген саласында оам мшелері мен мемлекет арасындаы дауларды шешу сияты зіндік ерекшілігі бар функцияларды жзеге асырады.
9-дріс.кімшілік сотта сот орындаушы ызметіні мемлекеттік рылымдара баылау жасауды бір жолы ретінде сері
Жоспар:
1. кімшілік сот - мемлекеттік рылымдара баылау жасауды бір жалпы тсінігі
2. Сот жйесіні тсінігі
Негізгі ымдар: кімшілік сот, сот жйесі
1.Coт жйесіндегі соны жаалыкщарды бірі кімшілік соттарды румен байланысты. Coт ісін атаруды бл тріні мірмен тыыз абысып кетуінде де басы ашылмаан мселелер баршылы. Жуырда Астана аласында азастан Республикасыны Жоары соты мен Германияны coт ызметкерлеріні йымдастыруымен ткен "азастанда кімшілік соттарды руды кажеттігі жне оны задармен амтамасыз ету проблемалары" атты халыаралы ылыми конференция осы жадайды таразылауа арналды. Назарларыыза Парламент Мжілісіні депутаты, задар жне сот-кыктык, реформа жніндегі комитет мшесі Рамазан САРПЕКОВТЫ жиында сйлеген баяндамасын ышамдап сынып отырмыз.
азастанда кімшілік юстиция руды ажеттілігін сот жне кы орау жйесіні ызметкерлері ана емес, осы саладаы алымдар да мойындап отыр. Сондытан, Астана жне Алматы алаларында мамандандырылан кімшілік соттарды рылуын сот реформасыны заа негізделген жаласы деп баалау керек.
азастан Республикасы Конституциясыны 75-бабы 2-тармаына сйкес, сот билігі сотта іс жргізуді азаматты, ылмысты жне замен белгіленген зге де нысандары арылы жзеге асырылады. Бл конституциялы негіз болса, "азастан Республикасыны сот жйесі жне судьяларды мртебесі" туралы конституциялы заны 3-бабы 3-тармаына сйкес, азастан Республикасында мамандандырылан соттарды ру ммкіндігі таы бар. Бны задылы негіз деп абылдауымыз керек.
азастанда кімшілік соттарды рылып, одан рі жмыс істеу ажеттігі, меніше, мынадай факторлармен де байланысты. Біріншіден, республикада мемлекеттік реттеу, оны азаматты оамды рылымдара атысу лесі жне азаматтарды кнделікті міріндегі іс-рекетіне араласуы лі де болса жоары. Екіншіден, басару ісіндегі сіресе атарушы билікті засыз актілеріні кшін жою ыын соттара беруді ажеттігі. шіншіден, азастанды судьяларды жмыс клеміні шамадан тыс кптігі (кімшілік ы бзушылы туралы кодексті абылдануына байланысты бл крсеткіш тіпті кбейіп отыр). Тртіншіден, азаматтарды кытарын бзатын атарушы билік органдарыны, лауазымды адамдарды билеп-тстеуі мен ділетсіз трешілдігіні кптеп кездесу фактілері. Бесіншіден, соы жылдардаы азаматтарды з кытарын орау жолында соттара жгіну крсеткішіні су фактісі.
2.Сот жйесі – трлі дегейдегі соттарды жиынтыы. Бл материалды жне процессуалды занамада белгіленген ата тртіппен жмыс істейтін иерархиялы жйе болып табылады. азіргі оамда кптеген сот жйесілері бар. Сот жйесі рамына азаматты, ылмысты, кімшілік, скери, шіркеулік, сауда, т.б. сот істері кіреді. Сот жйесін кбіне конституциялы сот ызметін атаратын Жоары сот органы басарады. Кейбір елде бірнеше сот жйесі болады. Мысалы, Ресейде жалпы соттар, шаруашылы соттар жне конституц. соттар бар. Сот жйесіні бірттастыы трлі дегейдегі барлы соттарды йымдастыру жне жмыс істеу аидаларыны, міндеттеріні, соттарды аржыландыру тртібіні біркелкі болуынан, бірыай тртіпте сот трелігін атарып, задарды бірыай олдануынан жне судьяларды ыты мртебесіні бірдейлігінен крініс табады. азастан сот жйесі кімшілік-ауматы блініске орай рылады.
Сот билігі Р Конституциясында соттара берілген билік ету кілеттіктеріне байланысты тепе-тедік пен ара салматар жйесі арылы олармен зара іс имыл жасай отырып, за шыарушылы жне атарушы билікті шешімдеріне серін тигізеді. Осындай мртебемен сота ы мселелері мен фактілерді шешуде клемді зырет берілген.
1995 жылы азастан Республикасыны Конституциясыны ережелеріне сйене отырып, ..Мми сот билігіні мынадай негізгі белгілерін бліп крсетеді:
Бірінші белгі – бл билік конституциялы бекітілген бірттас мемлекеттік билікті тармаы болып табылады. Осыан байланысты оны мемлекеттік ызметті трі деп толы айындауа болмайды, не кптеген мемлекеттік органдар билік тармаыны табиатына келе бермейтін ызметтерді орындайды.
Екінші белгі – сот билігіні тек арнайы мемлекеттік органдара – Конституцияда белгіленген тртіппен рылан соттара тиесілі.
шінші белгі – оны з кезегінде Конституцияда кзделген тртіппен рылатын арнайы мемлекеттік органдарда руда; сот алдында жеке міндеттері мен масаттарын оюда жне оларды жеке зыреттерімен блуде, сондай-а мемлекеттік бюджеттен жеке аржыландыруда крінетін йымдастырушылы, функционалды жне аржылы дербестікке сынатын сот билігіні туелсіздігі.
Осы билікті туелсіздігі оны баса мемлекеттік органдара: азастан Республикасыны Президентіне, азастан Республикасыны Парламентіне, азастан Республикасыны кіметіне баынбайтындыын білдіреді. Сонымен бірге абсалюттік, толы туелсіз соттар да болмайды, йткені олар азастан Республикасыны Конституциясы мен баса да за актілеріні талаптарына баынуа тиіс. Соттарды засыз шешімдерін тек сот кшін жоя алады, ал баса рылымдар ондай ыты иеленбейді.