Жне оны азастандаы оамды-саяси мірге сері
Ресей империясыны барлы саяси жйесіне тн дадарысты салдары болып табылатын 1917 жылы Апан революциясыны нтижесінде патша кіметі латылды. Ол Ресей халытарыны, оны алдыы атарлы кштеріні патша билігіне, крепостниктік рылыса жне отарлы езгіге арсы кп жылды кресіні жеісімен аяталды.
1917 жылы 28 апанда М.В.Родзянконы басшылыымен Мемлекеттік Думаны комитеті рылып, мемлекеттік жне оамды тртіпті алпына келтіруді з олына аланын млімдеді. 2 наурыз кні Мемлекеттік Думаны Уаытша комитеті мен Петроград Кеесіні арасындаы келісім бойынша Уаытша кімет рылды. Жаа рылан кіметті рамы мен міндеттерін белгілеген Декларация да осы кні жарияланды. Онда:“Азаматтар! Мемлекеттік Думаны Уаытша комитеті мшелері астана жртшылыы мен скерді олдауы, ниеттестігі арасында азіргі уаытта ескі режимні ара кштеріне араанда анарым табыса жетіп отыр. алыптасан жадай атару кіметін руа ммкіндіктер туызды. Осы масатта Мемлекеттік Думаны Уаытша комитеті брыны оамды-саяси ызметімен кзге тскен кілдерден рылан алашы кабинетті министрлерін таайындады”, - деп князь Г.Е.Львов басаратын кабинетті министрлері крсетілді. Бл кабинет з ызметінде: 1) саяси, діни, арулы ктеріліс жне т.б. істер бойынша амнистия жариялауды; 2) сз жне баспасз бостандыын жария етуді; 3) лтты, діни жне сословиялы шектеушіліктерді жоюды; 4) елді басару формасын, конституциясын айындайтын жалпыа бірдей жабы, тікелей дауыс беру арылы сайланатын рылтай жиналысына тотаусыз дайынды жргізуді; 5) полицияны милициямен алмастырып, жергілікті зін-зі басару органдарына баындыруды жне т.б. демократиялы негіздерді басшылыа алатынын млімдеді.
Патшалы билікті латан Апан революциясын аза оамы зор уанышпен арсы алды. “аза” газеті 9 наурыздаы санында: "…Киіз туырлыты азаты о жаынан ай, сол жаынан кн туды, жасылы, уаныш тек ана орыстікі емес, отаны Руссия болан жртты бріне тегіс жасылы, бріне тегіс уаныш" - деп жар салды. Апан революциясы алы бараны саяси ытарын кеінен пайдалануына ммкіндік жасады, оларды саяси креске ашы араласуын амтамасыз етті. Елдегі оамды мірде саяси партияларды ролі орасан сті. Революция патшалы цензураны жойды. Жртшылы сз жне жиналыс бостандыын кеінен пайдаланды.
Уаытша кіметті лтты мселе бойынша абылдаан алашы актілеріні бірі 1917 жылы 20 наурызда Ресей азаматтарыны ындаы діни наным-сеніміне, лтына арай шектеушілікті алып тастауы болды. Кктен іздегендері жерден табыландай болан халы Уаытша кіметке барынша олдау крсетуге даяр екендіктерін білдіріп, империяны тпкір-тпкірінен ттытау жеделхаттар жнелте бастады. ызылжар аласы мен уезіні мсылмандары алалы мешітте жма-намаз кні бкіл халыа шатты келген Уаытша кімет мшелеріне за мір беріп, баытты етуін Алладан тініп, жаа кіметке адал ызмет етуге серт берді. Ресей тарихында бірінші рет діни нанымды, нсілдік кемсітушілік жойылды деп, лттар тедігін ааз жзінде болса да жария еткен бл акт брыны братана атанан езгідегі елдерді орыстармен терезесін те сезінуіне жол ашты. аза халыны Апан ткерісін зор уанышпен арсы алуыны мні де осында болатын.
Апан ткерісіні азатар шін аншалыты маызды боланын А.Байтрсынов: “Алашы революцияны азатар тура тсініп, уанышпен арсы алса, ол, біріншіден, бл революцияны оларды патша кіметіні анауы мен зорлыынан таруында жне, екіншіден, оларды зімізді басарса деген ескі мітіні ныая тскенінде еді”, - деп тсіндіреді. Халыты Уаытша кіметке барынша олдау крсетуіне оны 1916 жылы 25 маусым жарлыыны кшін жойып, енді братаналарды ара жмыса алуды тотатуын, ал 7 наурызда 1916 жылы ктеріліске атысушылара амнистия жариялау сияты шаралары да ыпал етті. Бл жнінде М.Дулатов: “Сары скер” арсылы ылан елдерге лек-легімен аттанып, аза-ырыз даласын ызыл ана бояуа кірісіп еді. Он айа жетпей патша кіметі ламаса, Ресейдегі лы ткеріс болмаса, не болар еді”, - деп жазды.
Самодержавияны латыланы жайлы хабар жер-жерлерге жетісімен трлі леуметтік топтарды, саяси партияларды кілдері жоарыдан нсау ктпей-а, здеріні оамды йымдары арылы жергілікті басару органдарын руды ола ала бастайды. оамды негіздегі рылан мндай жергілікті басару органдары: азаматты атару комитеті, біріккен оамды рама (коалициялы) атару комитеті деген сияты атаулара ие болды. 1917 жылды 5 наурызына дейін азастанда да оамды негіздегі атару комитеттері рыла бастады. Мселен, 3 наурызда Ккшетауда, 4 наурызда ызылжарда, 5 наурызда Семейде біріккен оамды йымдарды атару комитеттері рылды. Бл йымдара трлі леуметтік топтар мен саяси партиялар мшелікке мтылды. Бл халыты демократиялы басару дстріне лшына араласанын аартады.
Мемлекеттік Думаны Уаытша комитеті мен Уаытша кімет билік орындарын ру туралы 5 наурызда арнайы аулы жариялады. Осыан байланысты жергілікті басаруда, ел мірін жаа мазмнда йымдастыруда згерістер бола бастайды. Наурыз жне суір айлары ішінде ескі скери губернаторлы, уездік, болысты жне ауылнайлы басару жйелері жойылып, келмеске кетті. Оларды орнына Уаытша кіметті облысты жне уездік комиссарлы басару жйесі, сонымен бірге облысты, уездік, болысты жне ауылды дегейде азаматты комитеттер жне оларды атару орындары алыптаса бастайды. Мамыр мен маусым айларында блара осымша облысты азы-тлік комитеті, жер комитеті жне баса осы сияты басару орындары рылады.
Батыс майдан штабы жанынан земскі жне алалы одатарды братана блімін басарып жрген .Бкейханов 20 наурыз кні Торай облысты комиссары ызметіне таайындалды. аза елі патшалы Ресей рамына енгеннен бергі уаытта оны бірде-бір кіліні империяны кімшілік жйесінде губерниялы, облысты дегейді ойанда, тіпті уезд бастыы дрежесінде ызмет жасамаандыы млім. Империяны басару жйесінде азатар болысты атарудан жоары ызметті иемденуге тиісті емес еді. Бл трыдан . Бкейханов ескі патшалы билікті орнына келген Уаытша кімет жадайында облысты басшылыа келген бірінші аза болатын.
1917 жылы наурыз айы ішінде Орал облысты комиссары болып Бизянов бекітілді. Амола мен Семей облыстары арайтын Дала лкелік комиссарлыына мемлекеттік кеес мшесі И.Лаптев жіберілді.
1917 жылы суірде Уаытша кіметті аулысы бойынша Тркістан лкесінде наты тртіп орнатып, кнделікті туындап отыратын мселелерді сол жерде шешіп, лкені басару шін Тркістан уаытша комитеті рылды. Оны рамына Мемлекеттік Дума мшесі Н.Н.Щепкин, бірінші Дума мшесі .Бкейханов, екінші Дума мшесі М.Тынышпаев, шінші Дума мшелері С.Масудов, В.С.Елпатовский, А.А.Липовский, П.И.Преображенский, О.А.Шкапский жне генерал-майор А.Дулетшин енді. Комитетті траасы болып Н.Н.Щепкин таайындалды. Самаран, Ферана, Сырдария, Жетісу, Закаспий облыстарында жне Хиуа мен Бара хандытарындаы орыс поселкелеріне Тркістан комитеті Уаытша кімет атынан билік жргізуге кілетті болды.
.Бкейханов Тркістан комитеті рамына енгенімен, Торай облысты комиссары ретінде орны босап, оны ызметіне ат салыса алмады. Торай облысты комиссары .Бкейханов з ызметінде жергілікті жерді салт-дстрін, ерекшеліктерін білетін азаматтарды, сіресе, азаты зиялы азаматтарын мемлекеттік басару орындарына таайындауды басшылыа алды. Оны сынуы бойынша, останай уездік комиссары болып бірінші жне екінші мемлекеттік Думаларды мшесі Ахмет Бірімжанов, Торай уездік комиссары болып мыр Алмасов, Ырыз уездік комиссары болып Тобыл округтік сотыны мшесі абдолла Теміров бекітілді.
аза облыстарында болысты комитеттерді рылуы барысында да баяыша болыстыа таласандай таласып, ескі детке салан жадайлар да кездесіп трды. Ол жнінде “аза” газетінде: “Ккшетау уезі Айыртау болысы сайлауында зор талас болды. Председательдікке сайланан Ыса Баймрат баласы онаасына кп ой, бір ту бие сойып, 3 мы сом аша шыарып, лкен партия жасап барып сайланып шыты. Махмд тре Улиханов сайлауды бзуа жол іздеп Ккшетауа келді” - делінген.
1917 жылы суір айында ткен Торай облысты аза съезіні шешіміне сйкес болысты, ауылды-азаматты комитеттер йымдастыру шін Атбе уезіне 9 адамнан, Ырыз уезіне 9 адамнан, останай уезіне 12 адамнан, Торай уезіне 6 адамнан тратын комиссиялар рылды. Бл комиссиялар болысты комитеттерді йымдастыруа жан-жаты кмек крсетіп, сайлауды дрыс туін баылауа алды. Атбе уезіне С.Досжанов, И.Ермратов, Ж.Кенжебаев, Е.темісов жне т.б. ралан комиссия келіп 3 маусыма дейін 14 болыста болысты комитет, 3 ауылды комитетті рылуыны басы-асында болды.
1917 жылы Апан революциясынан кейін азастанны оамды-саяси мірінде белсенділікті айтарлытай арта тсуіне облысты, уездік аза комитеттері лкен сер етті. Мысалы, 1917 жылды 10 наурызында - Оралда (траасы - лібеков); 11-наурызында - Семейде (траасы - Р.Мрсеков); Омбыда (траасы - Е.Итбаев); наурызды аяында - Верныйда (траасы - И.Жайнаов) рылан жне т.б. облысты аза комитеттері "аза" газетіні кмегімен бірден-а азатарды облысты съездерін дайындауа кірісті. Олар съездерге дайындалу барысында облысты оамды жне баса комитеттермен де, Уаытша кіметті органдарымен де ынтыматасты жасады. Мысалы, .Бкейханов - Торай облысы бойынша, М.Тынышбаев Жетісу облысы бойынша (эсер А.Шкапскиймен бірге) Уаытша кіметті комиссарлары болды. Ал, А.Байтрсынов, М.Шоаев, М.Дулатов, Ж.Досмхамедов, Х.аббасов, Ж.Апаев, А.Бірімжанов, .Кенесарин, Р.Мрсеков, таы баса аза зиялыларыны кілдері Уаытша кіметті жергілікті органдарында жмыс істеді. Осындай байыры аза халыны, сіресе, лт зиялыларыны саяси белсенділігі скен жадайда 1917 жылды кктемінде: Торай (Орынбор аласы, 2-8 суір, 300-ден астам делегат, траасы - А.Байтрсынов), Жетісу (Верный аласы, 12-13 суір, 81 делегат, траасы - И.Жайнаов), Орал (Орал аласы, 19-22 суір, 800-ден астам делегат, траасы - Ж.Досмхамедов), Амола (Омбы аласы, 25 суір-5 мамыр, 150-ге жуы делегат, траасы - А.Трлыбаев) аза облысты съездері ткізілді. Бл съездер лт азаттыын, жер мселесін, діни, мдени, оамды-саяси, леуметтік-экономикалы жне баса да проблемаларды шешу жолындаы крестегі аза оамыны алы топтарыны стратегиялы міндеттерін белгілеуге мтылуымен атар, оларды осы масаттара жетудегі тактикалы баыттарын жасау жолында здеріні одатастары мен арсыластарын да ашы крсетуге тырысты. Облысты съездерді ішінде Торай съезі клемі мен абылданан шешімдері бойынша айрыша ерекшеленді. Съезд жмыстарына .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов, А.алменов, М.Шоаев, М.Жмабаев жне баса да сол кезедегі жас аза ойшылдары шешуші ыпал жасады. Соны арасында съезд шешімдерінде "Алаш" озалысыны бадарламалы талаптары з крінісін тапты.
Сонымен атар, байыры аза жртшылыыны трлі топтарын біріктіріп, оларды аттарын анытау мен шешу масатында Торай съезі Бкіл аза съезін шаыруа аулы абылдап, оны шаыру мен бадарламалы жаттарын дайындау шін йымдастыру бюросын сайлады. Оны рамына .Бкейханов, М.Дулатов бастаан аза лт зиялыларыны белгілі тобы енеді. Съезд осы жылы мамыр айында Мскеуде ткізуге тиіс болан Бкілресейлік мсылмандар съезіне делегаттар сайлады.
1917 жылы мамырда Петроградта бірінші Жалпы ресейлік мсылмандар съезі болып тті. Съезде лтты-территориялы федеративті негіздегі демократиялы республика лтты автономия ру мселелері аралды.
азастанда алашы Кеестер 1917 жылы наурызда пайда бола бастады. Жмысшы жне солдаттара араанда шаруа депутаттарыны Кеесі кейінірек, яни мамыр жне маусым айларында рыла бастады. Кеестерді кпшілігін алашы кезде эсерлер мен меньшевиктерді са буржуазиялы партиясы кілдері басарды. Бан большевиктерді лсіздігі мен аздыы, жергілікті жмысшылар йымшылдыыны жеткіліксіздігі мен саяси жетілмегендігі, азастанны леуметтік-экономикалы даму дрежесіні тмендігі себеп болды. Кейбір мліметтерге араанда, 1917 жылды наурыз-суір айларында азастанда 25-тен астам Кеестер, оны ішінде 8 жмысшы, 9 шаруа, 7 солдат депутаттарыны Кеестері жмыс істеген. зіні пайда болуынан бастап азастан Кеестері, сіресе, жмысшы жне шаруа депутаттарыны Кеестері здеріні рамы жнінен кплтты болды. Кеестерді рамына орыстар, азатар, украиндар, татарлар, йырлар, збектер жне баса халытарды кілдері енді. Солдат депутаттары Кеестеріне кбінесе орыстар, украиндытар, ішінара татарлар кірді.
Орталы Азияда жне азастанны отстігінде мсылман депутаттарыны Кеестері рылды. 1917 жылы 16-21 суірде Ташкентте мсылман депутаттары Кеестеріні І лкелік (Тркістанды) съезі тіп, ол Уаытша кіметті олдады жне Ресейді басаруды е жасы нысаны Тркістана жне баса да лтты айматара ке клемде автономия берілетін жадайдаы Федеративтік демократиялы республика деп таныды. Съезд рылтай съезіне дайындалуа жне «Шура-и Ислам» мсылмандар партиясыны бадарламасын тануа шаырды.
Осы жерде айтып кететін жадай 1917 жылы кктемде мсылмандар озалысы негізінде «Шура-и Ислам» партиясы рылан болатын. Ташкенттегі съезде (1917 ж. суір) алыптасан «Шура-и Ислам» партиясыны Шымкентте, улиеатада, Перовскіде, азалыда жне баса алаларда жергілікті йымдары болды, олара мсылман дініні православие дінімен те ытылыы, діни шектеулерді жойылуы, ислам діні оу орындарыны ашылуы, Мекеге ажылыа баруа рсат ету жне баса да діни ытар мен бостандытар шін крескен татар, збек, аза діни айраткерлері мен атардаы мсылмандар кірді.
азастандаы ос кіметті орталы аудандара араанда зіндік ерекшеліктері болды, бл лкені отар ретінде леуметтік-экономикалы жне саяси даму дегейіне, оны кплттыы мен халыны рамы негізінен са буржуазия кілдерінен шыандыына байланысты еді. Тап осындай жадай Тркістан лкесінде де орын алды. Мнда патша кіметі лаан со билікті ш трі орнады: олар – Кеестер, Уаытша кіметті атару комитеттері жне мсылмандар йымы. Егер алашы екі билік сырт жаынан араанда жергілікті халыты мддесіне онша жаны ашымай брыны саясатты жргізсе, ал лтты зиялылар басаран оны соысы жергілікті трындарды аладатан мселелерді шешуге тырысты.
Сонымен, Апан революциясыны жеісінен кейін азастанда оамды-саяси мірді біршама жандануында Ресейді саяси партиялары, сіресе, оларды жергілікті йымдары мен топтары з серін тигізді. 1917 жылды кктемінде болып ткен облысты аза съездері болаша партияны бадарламасын зірлеуге кмектесіп, съездерге атынасан делегаттар мен аза комитеттеріні мшелері "Алаш" партиясыны леуметтік негізін рады. Осылайша, 1905 жылды зінде-а руа рекет жасалан "Алаш" партиясы іс жзінде 1917 жылды мамыр айында алыптасып, ал оны ресми тіркелуі 1917 жылды желтосанында жзеге асан еді.
Тарихта "Алаш" партиясыны саяси йым болып рылуыны бастауын 1917 жылды 21-28 шілде аралыында ткен бірінші Бкілаза съезі айындап берді. Съезд жмысына сол кезде аза даласыны алты облысынан: Амола, Семей, Торай, Орал, Жетісу, Ферана жне Бкей ордасынан делегаттар атысты. Съезде 14 мселе кн тртібіне ойылды: мемлекеттік басару жйесі; аза облыстарыны автономиялыы туралы; жер мселесі; халы милициясын йымдастыру; земство туралы, халы аарту ісі; сот ісі; дін мселесі; йелдер мселесі; азатар облыстарында рылтай жиналысына делегаттар сайлау; бкілресейлік мсылман съезі туралы; аза саяси партиясын ру туралы жне т. б. Осыларды ішінде зіні мазмны мен саяси маызы жаынан лтты автономия, жер мселесі мен рылтай жиналысына дайынды мселелері бірінші кезекте, те саяси пікірталас жадайында талыланды. Мысалы, лтты автономия туралы А.Байтрсынов пен М.Дулатов туелсіз автономиялы аза мемлекетін жатап сйлесе, .Бкейханов аза лтты-территориялы автономияны Ресейді рамында болуын жатады. Біра, ол мемлекет демократиялы федеративті парламенттік республика негізінде рылуына басты назар аударды. Бл кзарас кпшілік делегаттарды олдауына ие болды. Сонымен съезді арарында: "аза облыстары территориялы-лтты автономия ыын алуы тиіс" деп жазылды. Сондай-а, жер мселесі де ызу талыа салынды. Съезд азастанны барлы айматары мен Бхара, Ферана, Хиуадаы азатар ауымдастыынан рылтай жиналысына сынылан 81 кандидатты 78-ін депутат етіп сайлады. Оларды арасында "аза" газетіні жетекшілері, аза лтты-либералды озалысыны ксемдері .Бкейханов, А.Байтрсынов, айматардан А.Ермеков, Х.аббасов, Ж. Х. Досмхамедовтар, М.Тынышбаев, М.Шоаев, С.Асфендияров болды.
Съезде аралан барлы мселелер талыланып, шешімдер абылдану барысында аза лт зиялыларыны ыпалы басым болып отырды. Сайып келгенде, Орынборда ткен бірінші Бкілаза съезі "Алаш" аза лтты саяси партиясын шын мнінде задастырды. Атару комитеті негізінде партияны басарушы органы сайланды.
Сонымен, орыта айтанда, Кеестік дуірдегі Коммунистік партияны идеологтары Алаш партиясы мен Алашорда кіметін буржуазиялы лтшылды озалысыны крінісі деп баалап келді. Алайда, бізді жоарыда атап крсеткеніміздей, жалпы Алаш озалысы, соан байланысты XX асыр басындаы аза лт зиялыларыны оамды-саяси ызметінде "лтшылдыты", "буржуазияшылдыты" ешандай да белгісі болан емес. "Алаш" аза халыны наыз лтты демократиялы партиясы болды. Сондытан, азіргі де, болаша рпаты да санасында оны мір срген уаыты аза халыны асырлар бойы армандаан зіні толы туелсіздігін алпына келтіру жолындаы кресіні е маызды бір кезеі деп баалануы керек.