Леуметтік-экономикалы дамудаы теріс былыстар.

 

ХХ . 70-жылдарыны басында 60-шы жылдарды ортасында басталан экономикалы реформаны оамды ндірісті тиімділігін арттыруа баытталан бастапы идеялары брмаланып жне кп замай реформаны жргізу тотатылып, тарихымыздаы тоырау кезеі басталан болатын.

“Тоырау” кезеі дейтін 1971-1985 жылдар аралыында азастан экономикасы брынысынша техникалы прогреске абілетсіз, арабайыр діспен дамыды. Бл жылдары нерксіпті ркендетуге 40,8 млрд. сом немесе халы шаруашылыына блінген барлы аржыны 32% жмсалды. 15 жыл ішінде нерксіп німіні жалпы клемі 2 есе, ал машина жасау, химия нерксібі сияты салаларда 3 еседен астам артты. Энергетикада электр уатын ндіру одан рі шоырланып, орталытандырылды. 1975 жылы республиканы барлы ксіпорындары дерлік бір орталытан энергиямен жабдыталды. Шевченко аласында шапша нейтрона негізделген дние жзіндегі аса ірі атом реакторы жмыс істеді. Машина жасау жне металл деу саласындаы суді жылды орташа арыны 12%-ке жетті.

Бл крсеткіштер оныншы жне он бірінші бесжылдытарда да кеміген жо. 1980 жыла дейін 250-ге жуы ксіпорын, ірі ндірістер мен цехтар іске осылды, ндірісті жаа салалары пайда болды. Дегенмен осы жылдарда КСРО-ны бірыай халы шаруашылыы жйесіне бден кірігіп кеткен азастан экономикасы арынды дами алан жо. Республика нерксібіні жартысына жуыы одаты министрлікті арамаында болды. Одаты ведомстволар республиканы шикізат ресурстарын здеріне тасып алып, аса зор пайда тапты. Біра, олар азастан бюджетіне инфрарылымды дамытуа аржы жмсамады. Олар з арауындаы ксіпорындар арылы жылына 15 млрд. сом жалпы табыс алып отырса да, республикалы бюджетке бар боланы 31 млн. сом немесе 1 проценттен аз аржы аударды. Міне, осындай жне таы да баса себептерге байланысты нерксіп німіні кейбір трлерін ндіру жніндегі жекелеген экономикалы крсеткіштер бойынша жоспарлы тапсырмалар орындалмады. ндірісті жоспарлауда кемшіліктер орын алды, жаа ндірістік уаттар кешігіп іске осылды. Ебек тртібін бзушылыа жол берілді, ылым мен техниканы жетістіктері ндіріске жеткілікті дрежеде тез енгізілмеді. Осыны серінен, республика ндіріс орындары 1981 ж. 760 млн. сом, 1982 ж. – 1,0 млрд., 1983 ж. – 1,3 млрд., 1984 ж. –1,65 млрд. сома жоспарлы німді берген жо. Сонымен бірге ндіріс тиімділігі мен нім сапасын арттыруда, ылыми-техникалы дамуда, азіргі заманы техника мен технологияны игеруде капиталистік мемлекеттерден кейін алу кшейе тсті.

Бл жылдарда жалпы нім крсеткішін сіру ауыр нерксіпте негізгі масата айналды. Крделі рылыста да жмысты атаруды за мерзімге созылуы салдарынан лтты байлыты едуір блігі істен шыып алып жатты. ымбата тсетін, жоары ылыми-техникалы крсеткіштерге жетуді амтамасыз етпейтін ндіріс орындары салынды. Біра, осыан арамастан республиканы басшылыы партияны кезекті съездерінде ірі нерксіп орныны, шахтаны, мнай ксіпшілігіні, комбинаттарды, зауыттарды атара осыланы туралы зор жігерленген рухта есеп беріп отырды. Ебекті, материал мен ашаны кп жмсаан ксіпорын жне оны басшыларыны крсеткіші жоары бааланды. Республика ілгерілеу арынынан айырыла бастады, шаруашылыты барлы саласында іркіліс кбейіп, иыншылытар сті-стіне жинаталып, шиеленісе тсті, шешілмеген проблемалар кбейді. ІХ бесжылдыта жоспарды крт тмендетілгеніне арамастан нерксіп клемі 12,6%-ке орындалмады. Оныншы бесжылды - 25%-ке, ал он бірінші – 3,6%-ке орындалан жо. Соны салдарынан аралып отыран жылдарда лтты табысты су арыны баяулап, 80-ші жылдарды бас кезінде экономикалы тоырауа жаындатан дегейге дейін тмендеді. Мысалы, республика лтты табысын 60-70%-ке сіру міндеті ойылса, ол іс жзінде 36%-ке ана орындалды. Республиканы кптеген шаруашылы ызметкерлері лтты байлыты молайту амын ойламай, айта белгілі бір салаа материал мен ебекті, жмыс уаытын кбірек жмсап, оны ымбатыра бааа ткізуге уестенді. Осыны салдарынан німні “жалпы саны” скенімен, біра тауарлар жетіспеді. азастан дамыан баса елдерге араанда німні бір лшеміне шикізатты, энергияны, баса да уаттарды едуір кп жмсады. Мселен, АШ пен Жапония німні бір лшеміне бізге араанда шикізат пен энергияны 30-40% кем пайдаланды. Елді экономикасыны ондаан жылдар бойы экстенсивті жолмен дамыаны кбінесе осы себептен еді.

ндірісті клемі жаынан басымыра сіру идеяларында трбиеленген республика басшылыы сті-стіне жаа шыындар жмсау дісімен рекет жасады, отын, энергетика салаларын лайтты, ндіріске табии ресурстарды жеделдете тартты. Мысалы, Маыстауда ндіретін мнайды жне онымен осылып шыатын газды тек ана 8-10% ана пайдаланылды. Аса ірі ксіпорындар салу арылы шикізат салаларын дамытуа баыт стау ылыми прогресс арылы ркендейтін ндірісті тежеді, деу, айталап деу, жаа тауарлар шыару салалары баяу дамыды.

ндірісті теестірілмеуі, кімшілік арылы басарылуы жадайында жылды, тосанды жне айлы тапсырмаларды згертіп отыру йреншікті іске айналды. 1981-1985 жылдары азастанда ртрлі министрліктер мен ведомстволарды жоспарлары 300-ден астам рет згертілген. Крделі рылыстарда бітпеген объектілер саны сті, жоспарлы рылыстарды орнына жоспардан тыс кптеген рылыстар салынды, осып жазу, рылыс материалдарын талан-таража салу кбейді. 70-жылдарда рылыста бригадалы-мердігерлікті дамыту озалысы басталды. Оны негізінде жмысшыларды ндірісте орларды пайдалануда тртіп орнату, ебекаы тлеуде тегермешілікті жою, нерлым кбірек дербестік алу жолындаы мтылысы жатан еді. Бригадалы мердігерлікті сз жзінде брі олдады жне насихатттады, ал іс жзінде мердігерлік діс кптеген нсаулар арылы жоа шыарылды.

Бл кезде азастанда экономиканы дамытуда интенсивті жола кшу жне ылыми-техникалы прогресті рістетуге баыт алынды. ызыты идеялар мен сыныстар аз болан жо, жаашылдар мен нертапыштарды саны кбейді, тек 1981-1985 жылдары жаашыл сыныстар берген авторларды саны 818,8 мы адама жетті. Алайда, олар ндіріске ылыми-техникалы прогресті жетістіктерін енгізу практикасында аз ыпал жасады. Кптеген ксіпорындарда ндірісті бкіл процесі емес, тек жеке учаскелері ана автоматтандырылды немесе комплексті механикаландырылды. 80-ші жылдарды орта кезінде нерксіптегі жмысшыларды штен бірі, рылыста жартысынан астамы ауыр ол ебегін атарды, оларды творчестволы белсенділігі тмен болды. Ксіпорындарда социалистік жарысты йымдастыру жасанды сипат алды. Ресми млімет бойынша бл жылдары жарыса жмысшыларды 90% атысанымен, мны ндірісті су арынына, ебек німділігіне, німні сапасын жасартуа, ндірісті жетілдіруге ыпалы болан жо. ндірісте немрайлылы, салаты, ынта-жігерсіздік таы баса да келесіз кріністер йреншікті детке айналды.

Тоырау кезеін амтыан ш бесжылды аралыында ауыл шаруашылыын 1965 жылдан басталан реформалау рі жаластырылды. Аграрлы салаа аржыны кптеп блу, селоны леуметтік проблемаларын шешу, шаруашылы есепті енгізу, ауыл шаруашылы німдеріні сатып алу баасын арттыру шаралары белгіленді. Осы баытта тек 1971-1978 жж. ауыл шаруашылы саласына 58,2 млрд. сом блінді. Мны нтижесінде 1985 жыла дейін негізгі егін шаруашылыы жмыстары – жер жырту, тым себу, днді даылдарды жинау, мал шаруашылыы саласындаы жмыстар 75-90% техникаландырылды. Алайда, ауыл шаруашылыы проблемаларын тек крделі аржыны кбейту арылы шешу жолы тиісті нтиже бермеді. Аграрлы секторда аса маызды орын алатын жерді нарлылыын арттыру, электрлендіру, ауыл шаруашылыы німдерін сатайтын жне дейтін ксіпорындар жеткілікті дрежеде салынбады. Сондай-а село ебеккерлеріні леуметтік-экономикалы проблемалары шешілмей алды, сйтіп бл салада кткен бетбрыс болмады, нтижесінде ауыл шаруашылы німдерін ндіру трасыз болды. Егістікті шыымдылыы азайды, мал шаруашылы німдерін ндіру тмендеді.

Бл кезде ауыл шаруашылыы секторыны рамында едуір йымды згерістер енгізіліп, колхоздарды есебінен совхоздарды саны кбейді. 1960 жылы республикада 879 совхоз бен 1355 колхоз болса, 1985 жылы колхоздар есебінен совхоздар саны 2140-а сіп, 388 колхоз алды. Сйтіп, меншікті кооперативтік-колхозды тріні лес салмаы едуір тмендеді. Біра, осыан арамастан колхозды меншікті одан рі жетілуін байауа болады. 1971-1985 жылдары совхоздарды німі кбеймей бір орында трып алса, колхоздарда ол орта есеппен 200 мы сома дейін сті.

Мал шаруашылыыны жем-шп базасы ныайтылды, жем-шптік даылдар егілетін алаптар лайтылды. Дегенмен мны барлыы тек экстенсивтік шаруашылы негізінде іске асырылды. Атап айтанда, жемшптік даылдар егілетін алаптар сегізінші бесжылдытаы 6678,4 мы гектарды орнына ІХ бесжылдыта 8824,6 мы гектара дейін жеткізілді. 1985 жылы жоспарланан 50 млн. ойды орнына тек ана 35 млн. ой болды. Оан шопанны ауыр ебегіне немрайлы арау, малды ктіп баудаы азаты ебек дстрін елемеу, халыты асырлар бойы алыптасан, сыннан ткен технологиясыны жоалып кетуі лкен серін тигізді.

Бір айтып кететін жадай, бл жылдары мал шаруашылыын нерксіптік негізге кшіру басталды. Сондай-а ет жне ст ндіретін кешендер мен мал бордаылайтын аладар салынды, малды сіріп, ктетін мамандандырылан шаруашылы бірлестіктері, нажындар сіретін фермалар рылды. Жалпы уаты 23 мы ірі ара малды жедел сіріп, бордаылайтын трт кешен: Алматы облысы бойынша 10 мы баса арналан “Жетіген”, Шыыс азастан облысында 5 мы баса есептелген “Ждановский”, Орал облысында 5 мы баса арналан “Правда” газеті атындаы, Амола облысында 3 мы баса арналан “Шалар” кешендері жмыс істеді. араанды облысында шоша сіріп бордаылайтын “Волынский” кешені атара осылды. 1976 жылды басына арай 575 мы бас ірі ара мал, 418 мы шоша, 1,7 миллионнан астам ой нерксіптік негізде ктіп баылды.

Біра, осы жылдарда ауыл шаруашылыында келесіз жадайлар алыптаса бастады. Мал аурулары кбейіп, нтижесінде мал саны азайып кетті. Азы-тліктік асты ндіру жнінен одата алдыы орындарды біріне шыан республика жыл сайын жемге арнап баса жерлерден миллиондаан тонна асты сатып алып отырды. Мнда ауыл шаруашылыы німдерін деу, сатау, халыа сату ісі сранысты анааттандырмады. Клікті, элеваторларды, оймаларды жетіспеушілігінен, жолды нашарлыынан жыл сайын жиналып алынан німні 20%-тен 40%-ке дейінгісі ысырап болды. Ауыл трындарыны ебегі тиісінше бааланбай, олар алалара, баса жатара кшіп кетуге мжбр болды.

Аграрлы сектор саласында енгізілген жаа сатып алу баасы кбінше німні зіндік нын атамады. Зиянмен жмыс істейтін шаруашылытарды саны артты. Егер 1970 жылы ондай шаруашылытарды лес саны совхоздарды 26%-ін, колхоздарды 4%-ін амтыса, 1985 жылы совхоздарды 53% , колхоздарды 49% зиянмен жмыс істеді. Ауыл, село ебекшілеріне ебекаы тлеуде тегермешілік кшейді, адамдар кбінесе ашаны жмысты нтижесі шін емес, жмыса шыаны шін алды. Ебекте аы тлеу оны німділігіні суінен басып озды.

Республиканы жергілікті жерлеріндегі ауыл шаруашылыы ндірісін тымды йымдастыру, оны тиімділігін арттыру баытындаы кейбір ізденістер басшы органдар тарапынан олдау таппады. 80-ші жылдарды басында жргізілген сансыз кп айта рулар, эксперименттер, бааны, интеграция мен мамандандыруды жаа трлерін жне т.б. енгізу ауыл шаруашылыыны берекесін кетірді. Одан болдыран ауыл шаруашылыы ата кімшілік баылауа алынып, аяында келіп дадарыса шырады. Істі жадайын жаа шешімдер абылдау жолымен згертуге тырысу елеулі нтиже бермеді.

ХХ . 70 жне 80 жж. бірінші жартысында азастанда халыты леуметтік жадайын ктеруде бірсыпыра істер атарылды, жмысшылар мен ызметшілерді орташа айлы табысы едуір сті. 70-жылдарды І-ші жартысында халы шаруашылыыны ндірістік салаларында жаа ебек аы белгіленді, е тменгі жалаы 70 сома жеткізілді. Колхозшыларды кепілді ебек аысы кбейді, халыты тмен айлы алатындары орташа айлы алатындар дрежесіне ктерілді. Осы жылдары халыты оамды ттыну оры есебінен амтамасыз ету біраз жасарды. Оны едуір блігі жрдем, зейнетаы жне стипендия тлеуге, тегін білім алуа, денсаулы сатауа, мдени жне трмысты ызмет крсетуге жмсалды. 1971 жылы колхозшылар шін де жмысшылар мен ызметкерлерге белгіленгендей зейнетаы белгілеу тртібі енгізілді. 1972-1974 жж. соыс жне ебек мгедектеріне айлы орташа зейнетаы 33%-ке кбейтілді, ал 1975 ж. Отан соысыны мгедектеріне осымша жеілдіктер енгізілді.

Алайда, бл шараларды халыты трмыс дрежесін ктеруге ыпалы аз тиді. йткені мемлекетті жне ксіпорындарды бааны ктеруі, тауарлар сапасыны нашарлауы, тапшылыты суі, ебек аы тлеудегі тегермешілік жне т.б. халыты трмыс жадайыны тмендеуіне кеп сотырды. Оан ашаны нсыздануы сер етті, тек 1970-1986 жж. нсыздану 20%-ке сті. леуметтік саладаы е ткір проблеманы бірі трын й проблемасы болды. Халы саныны суіне байланысты трын ймен амтамасыз ету мселесі аяына дейін шешілмеді, оан й салуа блінген аржыны азаюы себеп болды, трын й рылысыны жоспары орындалмады. Тек, 11-ші бесжылдыта ана республикада 1,2 млн. шаршы метр трын й пайдалануа берілмеді, мектеп, аурухана, балалар башасын салу жоспары орындалмады.

Сйтіп, тоырау кезіндегі келесіз процесстер леуметтік саланы мытап шарпыды. леуметтік-мдени саланы дамытуа аржы блуді “алдыты принциптері” алыптасты, яни ол салаа таза ндірістік масаттардан артылан аржы ана блінді.

орыта келгенде, 70-80-жылдары республика экономикасында ттастай Одаты халы шаруашылыына тн йлесімсіздіктерді брі кріне бастады. Бл е алдымен басаруды міршіл-кімшілдік дістеріні бден орныуы еді. Экономикалы ынталандыруды жоа шыара отырып, алыптасан жйе экономиканы экстенсивтік даму жолында за стап алды. Мемлекеттік меншікті іс жзінде ведомстволы меншікке айналдырылуы ндіріс ызметкерлерін рал-жабдытарынан алыстатуа алып келді. Ебекаы тлеу жйесі ебекті нтижесімен байланыстырылмады. Ксіпорындарды ешандай дербестігі болан жо. Халы шаруашылыы иесіздіктен, жаа техника мен технологияны нашар енгізуден лкен зиян шегіп жатты. Экономикалы ведомстволар тріндегі орталыты міріне баыну республикадаы жадайды одан рі иындата тсті. 80-ші жылдарды ортасында республика экономикасы дадарыс жадайына шырады.