Азастан Республикасыны леуметтік-экономикалы дамуы.

 

азастан туелсіздік аланнан кейін нарыты экономикаа кшу жолына тсті. Осы баытта 1992 жылы атарда бааны ырытандыруа, мемлекеттік меншікті оны иелігінен алып жекешелендіруге кірісті.

азастанда нарыты экономикаа кшуді алашы кезде ш кезеі белгіленді. Бірінші кезе - 1991-1992 жылдар, екінші кезе - 1993-1995 жылдар аралыы болып, осы мерзімде жргізілетін іс бадарламасы Жоары Кеесті сессиясында малданып, Президентті Жарлыымен бекіді. Ал шінші кезе - 1996-1998 жылдарды амтуа тиіс болды. Осыан байланысты кптеген жаа задар, реформаны жзеге асыруа ажет баса да жаттар абылданды. Нарыты экономикаа кшу мселелерімен айналысатын жаа мемлекеттік басару органдары рылды. Олар: Млік жніндегі, Монополияа арсы саясат жніндегі комитеттер, Салы инспекциясы, Кеден жне т.б. Сондай-а нарыты экономикаа тн инфрарылымны кейбір трлері: биржалар, коммерциялы банктер, сауда йлері, жеке меншіктік ксіпорындар мен шаруашылытар, жеке меншік пен мемлекет меншігі аралас ірі корпорациялар, акционерлік оамдар, холдингтік компаниялар мірге келді. Сйтіп, нарыты экономикаа арай, меншікті трін згертуде, аралас экономика руда біршама жмыстар атарылды.

Алайда, нарыты экономикаа кшуде бірсыпыра ателіктерге жол берілді. Біріншіден, реформаны бастауда мемлекетті масаты да, мдделері де, олара жетер жолы да, діс-тсілдері де толы аныталмады. Екіншіден, барлы елдерге бірдей сай келетін экономикалы реформаны моделі болмайды. р елді зіне тн, оны лтты бітіміне, тарихына, дстріне, натылы саяси, леуметтік, экономикалы алыптасан жадайына сйкес з моделі, з жолы болу керек. Оны лемдік тжірибе де крсеткен. “Жапонды”, “Немістік” таы басадай р елді з даму жолы боланы белгілі. азастан кп елде жасы нтиже бермеген, Халыаралы Валюталы оры сынан “есегіретіп емдеу” деп аталатын жолына тсті, Ресейді соынан ерді. шіншіден, экономикалы реформа бірінен кейін бірі жне зіндік ретімен жасалуы арылы жзеге асуа тиіс. Ал азастанда ажетті за жйесі жасалып бітпей, жеке меншікке негізделген ксіпорындарды лесі сіп, бсеке ортасы алыптаспай трып, е уелі бааны ырытандырудан бастау ате болды, йткені бааны ырытандыру кімет тарапынан мезгіл-мезгіл оны сіріп отыру болып шыты. Тртіншіден, абылданан задар кп жадайда жзеге аспай алды, себебі ол задарды жзеге асатын механизмдері жасалмаан-ды. Бесіншіден, инфляцияны ауыздытамаса ешбір істе береке болмайтыны белгілі. Біра осыан арамастан мемлекеттегі аржы, несие, аша жйесі ретке келмеді. лтты банк аша жйесін, аша айналымын, оны ішкі жне сырты озалысын ата баылауа алуды орнына, аша-несие ресурстарын бей-берекет жмсап, аса жоары процентпен сатып, пайда табумен уестенді. Алтыншыдан, ылмыс, жеморлы, зады бзушылы кбейді. Оан жаппай тртіпсіздік, жауапкерсіздік осылды. Міне, блар реформаны жргізуде, экономиканы дамытуда здеріні зиянын тигізді. Жетіншіден, мемлекет басшылары экономикалы дадарыс кезінде мір сріп, жмыс істеп крмегендіктен, оны ой-ырын, бге-шігесін, одан шыу жолдарын білмеді. Экономикалы дадарысты дрыстап баалай алмады. Елді дадарыстан тез арада шыару саясаты жргізілді, біра ол ешандай нтиже бермеді.

Сондытан мемлекет дадарыстан шыуды жолдарын арастыра бастады. Оны е бастысы – бааны ырытандыруды белгілі бір жйеге келтіру еді. азастанда ырытандыру 1992 ж. мнайды, мнайдан шыатын німдерді, баса да энергия кздеріні баасы лемдік бааа дейін жоарылауы керек деген ранмен жргізілді. Осыны нтижесінде р ксіпкер, р ксіпорын е жоары таза пайда алысы келді. Сйтіп баа шарытап сті, елді экономикасы бааны шарытап су кесірінен тмен тсіп кетті.

Бааны ырытандырудан кейінгі екінші атарылан іс – жекешелендіру. Мемлекеттік меншікті жекешелендірусіз нарыа наты кшу ммкін емес еді. Бл адам нары субъектілерін ру трысынан ана емес, сонымен бірге халыты бойында меншік иесі психологиясын алыптастыру трысынан да маызды. Сондытан да республикада ауымды жекешелендіру жргізілді. Бгінде оны ткізуді 4 кезеін даралап айтуа болады. Алашы шеуі мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіруді ерекшелігімен байланысты болса, тртінші кезе мемлекеттік меншікті басаруды жетілдіруге екпін тсуімен сипатталады.

Біз шаын жекешелендіруден бастады. Алашы кезені барысында 1991-1992 жылдары 5000-а жуы нысандар жекешелендірілді, оларды атарында жымды меншікке берілген 470-тен астам кешар болды. Екінші кезе “азастан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен мемлекеттік меншікті жекешелендіруді 1993-1995 жылдара арналан лтты бадарламасы” негізінде жргізілді. Бл кезені аса маызды адамы мемлекеттік меншікті басару мен жекешелендіруді бірттас жйесі болды. Сол кезде шаын жне орта бизнесті дамытуа белгі берілді. Ктерме-сауда буынын оса аланда брыны кеестік сауда жйесін згерту басталды. ызмет крсету саласында бсекелестік орта пайда болды. шінші кезе 1995 жылы желтосанда за кші бар “Жекешелендіру туралы” Жарлыпен басталып, 1999 жыла дейін жаласты. Осы сттен бастап ол тек аша аражатына жзеге асырылды. 1999 жылдан кейін бірінші кезекке мемлекеттік млікті басаруды жетілдіру мселелері шыты. Тртінші кезеде мемлекеттік меншікті басару жне онымен айналысу мселелері бойынша мемлекеттік органдар арасындаы кілеттіктерді блуге жаа кзарас олданыла бастады. Республикалы мемлекеттік жне коммуналды мемлекеттік ксіпорындарды отайландыру басталды. Елді экономикалы ауіпсіздігін анытайтын экономиканы стратегиялы маызды секторларына мемлекетті ыпалы мен ондаы лесі лтты компаниялар арылы саталды. Мнай-газ секторында – бл “азМнайГаз”, энергетикада – “КЕГОК”, телекоммуникацияда – “азателеком”, темір жолда – “азастан темір жолы”.

Біра жекешелендіру барысында да кемшіліктер орын алды. Мемлекеттік меншікті жекешелендіру жарияланан екі кезеінде де (1991-92 жж. жне 1993-95 жж.) млікті кпшілік блігіні талан-таража тсуіне жол берілді. Бл халы шаруашылыы шін берекесіздік тудырып, экономиканы тере дадарыса шырауыны басты себебіні біріне айналды. Сондай-а, елді экспорта нім шыаратын ксіпорындары ескі детіне басып, здеріні тауарларын эшелон-эшелонмен сырта жнелте беруді ана білді. Соны салдарынан республикадан 250 млрд. сомны німі сырта, негізінен аланда Ресей Федерациясы мен ТМД елдеріне су тегін кеткен болып шыты.

Сондытан, бл жадай кімет пен барлы экономикалы институттарды, Статистика мен олдау Комитетін атыстыра отырып, тере талдау жасауды талап етті. Осымен байланысты 1994 жылды атарында Президент экономикалы реформаны жргізуді жандандыру жніндегі шаралар туралы аулы абылдады. Онда дадарыса арсы шаралар мен экономиканы тратандыруды 1994-1995 жылдара арналан бадарламасы жасалды. Бадарламада энергетикалы туелсіздікті амтамасыз ету мселесі ойылды, ндірісті лдырауы тотатылып, экономиканы тратандыру, инфляцияны ауыздытау ажет екені айтылды. 1993 ж. 15 арашада мемлекетті з ашасы – теге енгізілді. Сйтіп, біз экономикалы туелсіздікті аса маызды нышаны - лтты валютамыз тегеге ие болды. Бл бізге 1994 жылы-а гиперинфляцияны бседетуге, ал 1995 жылы инфляция процесін ауыздытауа ммкіндік берді.

Реформаны барысында 1994 жылды кзінен кімет макроэкономикалы реттеуді мегере бастады. Бааны суі біраз тежеліп, инфляцияны су арыны елеулі трде тмендеді. Сол сияты лтты банкті несиеге алатын пайызы да ауырт азайды. Аша-аражат саласында да осындай тзеліс байалды. нерксіпті кей салаларында да оа басушылы орын алды.

Жалпы дадарыстан шыуды, реформаны жргізуді прменді ралыны бірі – экономикалы орталы болу тиіс еді. Алайда, Министрлер кабинетінде реформаны ойластырып, ала бастыратын орталы болмады. Экономика министрлігі ондай орталы бола алмады. Нтижесінде 1994-1995 жылдары дадарыса арсы шаралар мен реформаны тередету бадарламасы орындалмай алды. Макроэкономикалы тратандыру жне нсыздануды тотатуа ол жетпеді, тиімді сырты сауда саясатын жасау да кілдегідей болмай шыты, леуметтік саясат та халыты басым кпшілігіні наразылыын ршіткені болмаса разы етпеді.

зіні бкіл кемшіліктеріне арамастан іс жзінде аяталан жекешелендіру процесі наты бсекелестік шін базалы жадайларды руа жеткізді. азіргі кезде республика нерксіп німіні 85 процентке жуы клемі жекеменшік секторда ндіріледі.

Нарыты реформаа кшудегі жіберілген таы бір ате – ол кімет басшыларыны елді экономист алымдарына сенбеуі. Оны себебі бізде бан дейін нарыты экономика болмады, сондытан бізді экономистер нарыа кшуді жолдарын, тетіктерін білмейді деп есептелді. Сондытан нарыты экономикаа кшу шін кеесші ретінде экономист-алымдар АШ-тан, Франциядан, Тркиядан, Ресейден т.б. жерлерден шаырылды. Біра олар з елінде маман боланмен, бізді жадайды, халыты менталитетін, психологиялы ерекшеліктерін ескермеді, тіпті білмеді де. Оларды білетіні Батысты дамыан, алыптасан нарыты экономикасы еді. Оан оса ТМД елдерінде экономикалы дадарыс капиталистік оама тн классикалы арты ндіру дадарысы емес, жетіспеушілік дадарысы болатын. Екіншіден, ол елдерде ертеден тауар ндірісі, тауарлы атынастар толы алыптасан. Ал бізде блар болан жо. шіншіден, ТМД елдерінде социалистік экономикадан нарыты экономикаа кшу тез арын алды. Сондытан шетел экономистеріні кеесі тиісті нтижесін бермей, аясыз алды.

Нарыты атынастара кшу барысында бізде орын алан таы бір рдіс бар. Ол сонау азан ткерісінен кейінгі индустрияландыру, жымдастыру науандары сияты оам міріндегі тбегейлі згерістерге революциялы сипат беру. Ал бізді халы бл рдіске йренбеген жне ол халыты психологиясына келе бермеді. сіресе, ауыл шаруашылыын жекешелендіруде кімет асыысты жіберді. Дадарыс жадайында бой ктерген жеке фермерлер баса халыты асырама тгіл, зін-зі ре асырап отырды. Нтижесінде 1993-1995 жылдара арналан бадарламалардаы инфляцияны тмендету, ндірісті лдырауын тотату жне ндірісті лаюы шін жадайлар жасау жоспарынан ешнрсе шыпады. Сондытан масатты нсамалар трінде 15 айа арналан осымша бадарлама абылданды. Оны о нтижесі деп инфляцияны баяулауын айтуа болады, біра ндірісті лдырауын тотату ммкін болмады. 1992 жылы ндірісті лдырауы біршама траты болан 1990 жылмен салыстыранда 14,6%-ке, 1993 жылы – 28%-ке, 1994 жылы 48%-ке, ал 1995 жылы – 45%-ке жетті.

азастан кіметі осыдан кейін 1996-1998 жылдара арналан жаа бадарлама абылдады. Онда реформаны е крделі деген мселелерін шешу маызды орын алды. Алайда, бадарламада кзделген жекешелендіруді аятау, бірыай холдингтік, шаын жне орта ксіпкерлікті олдау, ауыл шаруашылыында осымша 30 мыа жуы шаруа ожалытары мен фермерлік шаруашылытарды ру айтарлытай нтижелер берген жо.

оам айын масаттар мен олара ол жеткізу жолдары баяндалан стратегиялы бадарламалы жата мтаж болатын. Олар “азастан –2030” ел дамуыны Стратегиясында тжырымдалды. 1997 жылды азан айында Президент Н..Назарбаев республика халына “азастан – 2030” деген атпен жолдау абылдап, онда еліміздегі дадарыстан шыуды жне жріп жатан реформаларды аятауды, сондай-а алдыы атарлы мемлекеттерді атарына осылуды, немесе “азастан барысын” алыптастыруды жаа бадарламасын сынды. Бадарламада елімізді саяси, леуметтік-экономикалы дамуыны жаын арадаы жне стратегиялы за мерзімдегі даму жолдары мен ммкіндіктері жан-жаты крсетілді. Онда елді ішкі бекем тстарын жне сырты саясатындаы ммкіндіктерді барынша пайдалана отырып, мемлекетті дамуындаы за мерзімді жеті басымдыты іске асыру кзделген. Олар: 1) лтты ауіпсіздікті сатау; 2) ішкі саяси тратылы пен оамны топтасуын ныайту; 3) нарыты атынастар негізінде экономикалы су; 4) азастан азаматтарыны денсаулыы, білімі мен л-ауатын ктеру; 5) энергетика ресурстарын жете пайдалану; 6) инфрарылым, клік жне байланысты дамыту; 7) демократиялы ксіби мемлекетті ру.

Тек осы аса маызды шараларды іске асыранда ана азастан халыны сіп-ркендеуі, ауіпсіздігі жне л-ауатыны артуы ммкін екендігіне сенім білдірілді.

“азастан – 2030” бадарламасыны талаптарына орай соы жылдары елімізді егемендігі мен туелсіздігін ныайту, лемдік стандарттара сай тзілген занамалы-ыты базаны жетілдіру жнінде орасан зор жмыстар жргізілді. Атап айтанда, билікті, сот жне ы орау органдарын оса аланда, оны барлы тарматарыны рылымы мен ызметіні аидаттары едуір жетілдірілді. Сондай-а, демократия мен азаматты оам институттары даму жолына тсті. азастан геосаяси кеістікте лемдік оамдастыты те ылы мшесі ретінде лайыты орын алды. алыптасан ріптестік саяси жне экономикалы атынастар мемлекетімізді барлы дние жзі елдерімен байланыстыруа ммкіндік берді. азастан жетекші халыаралы йымдарда, соны ішінде, Б-да белсенді жмыс жргізіп, антиядролы озалыса, жаппай арусыздануа, бітімгершілік жне терроризмге арсы крес ісіне лайыты лесін осып келеді.

“азастан – 2030” стратегиясында крсетілгендей, сіресе, соы жылдары республикада траты экономикалы рлеу, ндіріс ауымыны суі байалып отыр. Тек 2000-2002 жылдары жалпы ішкі німні жиынты сімі 35,5 пайызды рады. Сауатты макроэкономикалы саясат елімізді халыаралы беделін едуір ктеруге жадай жасады. азастан бл жылдары ТМД елдеріні арасында жан басына шаанда шетелдік инвестициялар тарту жнінен кш бастады. Шетелдік инвесторларды, соны ішінде лемдегі аса ірі компанияларды да тарту мынадай біратар маызды міндеттерді шешіп берді: Ауымды инвестицияларды тарту жніндегі, оларды клемі 1993 жылдан 2003 жыла дейінгі кезеде 25,8 миллиард долларды рады, жан басына шаанда азастан ТМД-да 1-ші орынды алады.

1994 жылдан 2007 жылды аяына дейін еліміз з экономикасына лемні 60 елінен 70 миллиард доллардан астам тікелей инвестиция тартты. Бгінде Орталы Азияа келген барлы инвестицияларды 80 % азастан еншісінде. Ал экономикаа осылан ішкі инвестицисыны клемі азіргі кні 80 миллиард доллардан асып тсіп отыр. Сонымен атар, азастан баса елдерден келген инвестиция кздерін з экономикасын ктеру ісіне тиімді пайдалана отырып, енді баса елдерге де инвестиция сала алатын донор мемлекетке айналды. азір оны аржысы Ресей мен ірдегі елдерге, Тркия мен Кавказ елдеріне, ытай жне баса да алыс-жаын шет ел экономикасына салынып жатыр (Егемен азастан. 15.12.2008).

лемдік дегейдегі менеджмент ызметі лдырау жадайында болан аса ірі ксіпорындарды ыса мерзімде айта ркендетуге ммкіндік берді. лемдік рынока шыу жне лемдік шаруашылы байланыса белсенді кірігу амтамасыз етілді. (Н.Назарбаев. Жаа кезе - жаа экономика. – Егемен азастан, 16 желтосан 2004).

Осыны нтижесінде республика экономикасыны барлы дерлік салаларында, сіресе, ауыл шаруашылыында, сауда мен ызмет крсету саласында жеке меншік секторы басым бола тсті. Нарыты экономиканы жетекші бір факторы мемлекеттік емес сектор лесін серпінді лайту болып табылады. Мысалы, статистика мліметтері бойынша, 2004 жылды І жартыжылдыына тіркелген 194,8 мы зады тланы 192,7 мыдайы жеке меншік сектора келеді. Бл жалпы санны 98%-і, деу саласында бл лес – 98%-ті; ауыл шаруашылыы мен орман шаруашылыында 97,5%-ті райды. Кптеген экономикалы процестерді наты атысушысы жеке меншік иесі болып отыр. Оны ммкін болатын барлы леуметтік формалар мен нарыты атынас салаларына кеінен атысуы айрыша нарыты мінез-лы алыптастырды. сіресе шаын ксіпкерлікті дамуы атап крсетуге трарлы.

“азастан – 2030” бадарламасын жзеге асыру барысында туелсіз елімізді басты табыстары мен жетістіктері – мемлекетті ауіпсіздігін ныайту жне экономикалы рлеу болды. Бл барлы азастандытарды сіп-ркендеуіне, л-ауатыны артуына ке ріс ашты. азір бізді республикада нарыты экономиканы іргесі аланып ана ойан жо, сонымен атар барлы азастандытарды игілігі шін ішкі ресурстары мол леуметтік-экономикалы дамуды наты нышандары алыптасты. Оан длел ретінде лемдегі е кшті мемлекет – АШ-ты азастана нарыты экономикасы бар ел мртебесін беру туралы шешімін ерекше атап крсеткен жн. Бл АШ басшылыыны, американды іскер топтар мен сарапшыларды азастанды реформаларды жетістіктерін мойындауы болып табылады. Сйтіп, азастанны ТМД елдері арасында осы мртебені бірінші болып алуы кездейсоты емес. Бл шешім азастана атысты АШ жне таы баса дамыан елдер тарапынан экономикалы шектеулер мен тзетулерді алып тастаудан зіні крінісін тапты. Ол болашата республиканы нары атынасына кшкен ел ретінде Дниежзілік сауда йымына кіруіні отайлы алы шарты болып табылады.

Сонымен, орыта келгенде, жер жзіндегі азіргі 182 елді 15 мемлекеті нарыты арынды даму жолын игерген, 156 ел – нарыты даму жолына тскен (соны бірі - азастан), тек 11 ел ана - нарыты атынаса лі кірмеген. лемдік экономиканы задары мен талаптарына сай біз де елімізде нарыты (ксіпкерлік) оам рып жатырмыз. Сол себепті де азастан байлыыны 80 пайыздан астамы жекешелендірілген, азірді зінде республикамызда 500 мыа жуы ксіпкерлік субъектілер рылан. Онда 2 млн.-нан астам адам жмыса тартылан. Ксіпкерлік – кнкрісімізді кзіне айналды. Дамыан елдердегідей “ксібі - нсібі” деген станыммен мір сруге кштік.

Экономикалы, ндірістік атынастар жйесін тбегейлі згерту жніндегі реформаны е маызды кезеіні басты міндеттері шешілді. Экономиканы тпкілікті реформалауа баыт стап, біз ыса мерзімні ішінде нарыты реформаларды жргізе білдік, тиісті занамамызды жасауа ол жеткіздік. Біз ойдаыдай жмыс істеп жатан нары экономикасын рды. Бгінгі тада азастанда натылы жмыс істеп тран нарыты экономика бар.

Нарыты экономикаа кшу бастапыда нерксіпті дамуына жол ашпады. Халы шаруашылыыны бл саласын дамытуда кптеген иыншылытар кездесті. Туелсіздікті алашы жылдары нерксіп салалары, сіресе, ауыр индустрия, халыа аса ажет жеіл нерксіп орындары біртіндеп тотай бастады. Ксіпорындарды кпшілігі ажетті материалды ресурстарды жотыынан немесе аржыны жетіспеуінен з уаттарын толы пайдалана алмады. Крделі рылысты ысаруы экономикаа кері сер етті. Экономиканы тратануына аржы-аша жйесіні тере дадарысы кесірін тигізді. нерксіп орындарыны жартысы 1992 жылы 1991 жылы дегеймен салыстыранда ндірісті лдырауына жол берді. Халы ттынатын тауарлар крт азайып кетті. Оны ндіру клемі нерксіп ндірісіні бкіл клеміні бестен бір блігін ана рады, сйтіп 1991 жылмен салыстыранда 21,5%-ке кеміді. Республика бойынша мнай мен кмір ндіру ысарды. Металлургия нерксібінде крделі жадай алыптасты: шойын, болат, прокат ю азайды. Тсті металлдар ндірісі ысарды. рылыс жне ауыл шаруашылыы техникаларын шыару едуір кеміді.

Крделі рылысты аржыландыру клемі 40 пайыздан астам ысарды, нтижесінде 1992 ж. мемлекеттік тапсырыс бойынша іске осылуа тиісті 32 ндірістік уаттар мен объектілерді тек 2-уі ана іске осылды.

нерксіпті лдырауы 1993 жне 1994 жылдары да тотамады. 1993 жылы 1990 жылмен салыстыранда нерксіп німі 16,1%-ке азайды. Ал 1994 жылы 1992 жылмен салыстыранда нерксіп німіні клемі 39%-ке, халы ттынатын тауарлар 41%-ке кеміді. Дегенмен 1995 жылы нерксіп німіні тмендегеніне арамастан, оны жекелеген салаларында 1994 жылмен салыстыранда біраз сім байалды.

1996 жылы республикадаы ксіпорындарды реформалау жне жеке жобалар бойынша ірі объектілерді жекешелендіру жніндегі жмыс арын алды. Біра осыан арамастан ндірісті лдырауы тотамады. Тек 1996 жылды соына арай нерксіпті лдырауы кейбір салаларда тотап, аздап скендігі байалды.

ндірісті лдырауыны басты себебі – Ода бойынша брыны алыптасан шаруашылы атынастарды зілуі. нерксіпті артта алуыны таы бір себебі – оны шикізат ндіруге бейімделген сыаржатылыында, дайын тауар ндіретін, сіресе, машина жасау салаларыны жотыында болды. Одан баса мемлекет экономиканы басаруды тізгінін босатып алды, халы ттынатын тауарларды шыаруды з бетімен жіберді, жаа технология мен техниканы пайдалану, оны ндіріске енгізу ісі асап жатты.

Жоарыда айтылан иындытар мен кемшіліктерді жою шін 1999 жылдан бастап азастан кіметі елді нерксібін жандандыруда бірсыпыра шараларды іске асырды. Жеіл нерксіпті дамыту бадарламасы жасалып, химия нерксібі мен машина жасау саласын дамыту бадарламасы тиянаталды. Соны нтижесінде 1999 жылы мнай-газ ндіру, металлургия, химия, полиграфия жне тоыма-тігін нерксіптерінде німні суіне ол жеткізілді. Жыл соында жалпы нім ндіру 1%-ке, ал ндіріс клемін арттыру 1,8%-ке сті. Елді алтын оры 2 млрд. доллара жетті.

Міне, осындай мемлекеттік маызды шараларды жзеге асыру барысында 2000-2002 жылдары республикада траты экономикалы рлеу, ндіріс ауымыны суі байалды. Тек соы 3 жылда нерксіп ндірісіні клемі 42,9 пайызды рады. азастанны нерксіп саласында мнай-газ ндірісі елеулі орын алып, ол жалпы нерксіп німіні 46 пайызын амтыды. Бл жылдары тек газ-мнай шыару салаларын дамытуа 9,5 млрд. доллар шетел инвестициясы тартылды. азір де мнай-газ секторы мемлекеттік бюджетті алыптастыруды негізгі кздеріні біріне айналып, республиканы жалпы ішкі німдеріні едуір блігін амтиды.

Батыс азастан аймаында Теіз бен арашыана сияты мнай-газ кен орындарын игеру жніндегі ауымды жобаларды іске асыру жргізіліп жатыр. Каспий аймаында нерксіптік мнай ндіруді 2005 жылдан бастап ола алу жоспарланан. Жамбыл облысы жеріндегі Амангелді газ ндіру орнын игеру жмысы басталды. Каспий рлыты мнай бырыны бірінші кезегін іске осу елімізді экспорт жніндегі ммкіндігін арттыра тсті. Мнайды лемдік нарыа жеткізуді баламалы нсалары – Атырау-Баку-Жейан, азастан-Тркменстан-Иран, Батыс азастан-ытай баыттарын да лкен болаша ктіп тр.

Соы жылдары Атау теіз портын, Досты-Алашанькоу шекаралы ткелін жне Досты-Атоай теміржол учаскесін айта жаалау жмысы, Семейдегі Ертіс кпірі мен Асу-Дегеле теміржол рылысы аяталды. Алтынсарин-Хромтау арасындаы теміржол рылысы аяталып, 2004 жылды соына арай іске осылды. Алматы-Астана автожолын жаалау жмысы 2003 жылы аяталды. Алматыдаы уежай алпына келтірілді. Жалпы 2002 жылы брыны 2001 жылмен салыстыранда нерксіп німіні жалпы клемі 9,5 пайыза артты.

90-шы жылдарды басында ауыл шаруашылыы елеулі дадарысты бастан кешірді. Оны басты себебі – ауыл шаруашылыы мен нерксіп салалары німдеріні арасындаы лкен алшаты еді. Ауыл шаруашылыыны тере дадарыса шырауына республикадаы колхоздар мен кешарларды жаппай жне тез арада жекешелендіру науаныны лкен зардабы тиді. Брын 600-ден астам асты ндіретін, 700-дей ой шаруашылыымен шылданатын кешарлар мен колхоздар, 80-дей с фабрикасы бар еді. Республика халы жекешелендіру барысында здеріні осы олда барынан айырылып алды. Баадаы былы, бейберекеттік, жекешелендірудегі асыысты пен науаншылды, аржыландырудаы берекесіздік, басаруды жоарыдан тменге дейінгі жйесін кйрету, материалды-техникалы амтамасыз етуді алыпсатарлыа айналдыру жне т.б. ауыл шаруашылыын кйретуге сотырды. 1993 жылы кешарларды басым кпшілігі жмыскерлерге 6 айа дейін жалаы бере алмады. Ауыл шаруашылы німдерін дейтін, сататын салаларда жаа уаттарды осу, жаа технологияны ндіріске енгізу, негізгі орларды алмастыру сияты жмыстарды клемі азайып кетті. Агронерксіп кешеніндегі жоарыдаы айтылан жне баса да кемшіліктерді жоймай, салаа деген кзарасты тбегейлі згертпей бкіл реформаны жзеге асуы ммкін емес еді.

Егіншілік німдері азайып, егін егетін жер клемі ысарды. Жалпы ауыл шаруашылы німі 1992-1998 жылдары аралыында 55 пайыза ысаран, асты ндіру 30 миллион тоннадан 12 миллион тоннаа азайан. Аграрлы секторды басты бір саласы – мал шаруашылыы едуір тмендеді. Малды саны азайып кетті. Мал мен сты кемуі негізінен осы салаа деген кзарасты нашарлауынан болды. Мала ажетті жем-шп аз дайындалды. Жекешелендіру нтижесінде жеке шаруалара блініп берілген малдар сатылып кетті, немесе ауыл трындарына керекті тауарлара ауыстырылды. Егер 1991 жылы 9,8 млн. бас ірі ара болса, 2002 жылы 4,4 млн. бас ана алды, тиісінше ой мен ешкі 35,7 млн. бастан, 10,4 млн. баса дейін, жылы 1,6 млн. бастан 1,0 млн. баса дейін азайып кетті.

2000 жылдан басталан ауыл шаруашылыындаы ты серпіліс мал шаруашылыы саласыны дамуынан да крініс тапты. Мселен, 2000-2002 жылдары ірі ара мал 8%-ке, ой басы 9%-ке, жылы 1%-ке, с сіру 25%-ке артты. азір республикадаы мал басыны 90%-тен астамы жеке шаруа ожалытарыны олында жинаталан.

азастан кіметі соы жылдары ауыл шаруашылыы ндірісін лайтуа баытталан шараларды іске асыруда. Ауыл шаруашылыына 1996 жылы бюджеттен 4,3 миллиард теге, 1997 жылы 5,3 млрд. теге блінді. 1996 жылы Азия даму банкісі тарапынан азастана 100 миллион АШ доллары млшерінде несие блінді. Оны 50 млн. доллары 1997 жылы ауыл шаруашылыына жмсалды. Тек 1996 жылы 630 егін жне 100 мата жинайтын шетелдік комбайндар сатып алынды. Мемлекет тарапынан ауыл шаруашылыына блінетін аржы жылдан-жыла кбейіп отырды. 1999 жылы оан 9 млрд. теге блінсе, 2000 жылы агронерксіп саласына 11 млрд. теге жмсалды.

Ауылда шаруашылы жргізуді жаа формалары алыптасты. 2000 жылы республика клемінде 96198 ауыл шаруашылыы рылымы, оны ішінде 91471 шаруа ожалыы, 1781 ндірістік кооператив, 2886 шаруашылы серіктестігі жне 60 жеке меншік ксіпорын жмыс істеді. Сйтіп, 1999-2001 жылдар аралыында ауылда тиімді шаруашылы жргізуге абілетті меншік иелері алыптаса бастады. азастан Республикасыны Президенті Н.Назарбаев зіні “Жаа кезе - жаа экономика” атты лекциясында атап крсеткендей “Рынока берік бадарланан фермерлер табы пайда болды”(Егемен азастан. 16 желтосан 2004 ж.). Ауыл шаруашылыында жргізілген реформаны нтижесінде ндірілген німдерді 99 пайызы жеке меншік рылымдарыны лесіне тиді. Мемлекет ауыл шаруашылыына салыты азайтты. Ауыл шаруашылыы рылымдарыны брыны арыздарыны барлыы жойылды. Баса арыздары 5-6 жыла ары арай зартылды.

азір ауылды жерлерде 25 мынан астам зады тла бизнеспен айналысуа ммкіндік алса, тек шаруа ожалытарыны саны ана 170 мынан асты. “Асты шін айас” кезедері мытылды. Соы жылдары азастан миллиард пттан астам днді даылдар ндіруге ол жеткізіп келеді. Кеес заманында астыты осындай млшерін ндіру шін бкіл ода болып жмыла кірісетін болса, азір астыты аз шыын жмсап-а жинап амбаа йып алатын болды.

Ауыл шаруашылыын одан рі дамытуды жаа кезеі 2002 жылдан басталды. Бл 2005 жыла дейінгі уаытты амтуа тиіс кезе аграрлы ндірістегі реформаны аятау, ауыл шаруашылы жерлеріне жеке меншікті енгізу жне ауылды леуметтік бейнесін жаырту мселелерімен сабатастырыла арастырылан. кімет 2002 жылдан бастап ауыл шаруашылыына атысты лкен жйелі жмыстарды жргізе бастады. 2002 жылы маусымда мемлекеттік-аграрлы бадарлама абылданды. Ол 2003-2005 жылдарды амтыды, бл жылдар ауылды олдау, ркендету жылдары деп аталды. Сйтіп, аграрлы сектор мен ауыл адамдарыны проблемаларын кешенді шешу шін 2003-2005 жылдар Ауыл жылдары болып жарияланды. 2002 жылы ауыл шаруашылыы салаларын олдау масатында мемлекеттік бюджеттен 30 млрд. тенге аржы блінді. 2003 жылдан бастап ауыл шаруашылыын жне оан байланысты салаларды бюджеттік аржыландыру елеулі трде сті. Мысалы, 2003 жылы 40 млрд. тенге аржы блініп, оны 30 миллиарды аграрлы секторды дамытуа, 10 миллиарды ауылды леуметтік мселесіне, оны ішінде, денсаулы сатау, білім беру салаларына, ауылды ауыз сумен амтамасыз етуге жмсалды. Ал 2004 жылы ауыл шаруашылыын дамытуа мемлекеттік бюджеттен – 50 млрд., 2005 жылы – 55 млрд. тенге блінді.

Кейінгі жылдары азастан аграрлы секторды дамытуда айтарлытай нтижелерге жетті. Ауыл шаруашылыыны жалпы німі 2002 жылмен салыстыранда 2 есеге жуы сті. Инвестициялар 3 еседен астам лайды. Бл аграрлы секторды мемлекетті орасан олдауы нтижесінде ммкін болды. Жоарыда аталан ауылды олдауды ш жылды бадарламасы ел ішін дамытуа уатты серпін берді. абылданан шаралар ауыл шаруашылыындаы тауар айналымыны 4 есеге жуы жалпы сіміне о ыпал етсе, ол 4 миллиард АШ доллары млшерінен асып тсті (Р Президенті Н..Назарбаевты 2008 жылы 6 апандаы азастан халына Жолдауынан. – Егемен азастан, 2008, 7 апан). 2007 жылы ауылшаруашылы даылдарыны барлы дерлік трлері бойынша жасы нім алынды. сіресе, ел диандары жасы крсеткіштерге ол жеткізді. Республика бойынша 22,5 миллион тоннадан астам асты орылды. азастан асты ндірісіні жан басына шаандаы клемі мен н экспорты бойынша лемде бірінші орына шыты. Соы он жылда ауыл шаруашылыы німдері ндірісіні клемі 3 есе дерлік артты. орытып айтанда, елімізді ауыл шаруашылыына жан-жаты кмек крсету арылы оны дегейін ктеру, соны ішінде азіргі кездегі егістік клемін сатау, одан алынатын німді сіру, малды санын тратандыру ісін жзеге асыру кзделген. азір ауылды жерлерде азастан халыны 43 проценті трып жатыр.

Туелсіздік алан азастанны клік атынасында темір жолды маызы ерекше зор. азіргі кезде азастан темір жолыны лесіне клік атынасыны барлы трлері бойынша тасылатын жкті трттен ш блігі, жол жретін адамдарды те жарымы тиеді. Темір жолдарды техникалы жаынан амтамасыз ету жне жк тасу жнінде азастан ТМД елдері арасында Ресей мен Украинадан кейінгі шінші орынды алады. Міне, осымен байланысты темір жол клігіне талаптар жыл сайын сіп отыр жне оны басты міндеттері Президент Н..Назарбаевты “азастан-2030” стратегиялы бадарламасында крініс тапан. Бл мселелерді шешуде темір жол рылымын жетілдіру ерекше орын алады. 1997 жылы 31 атарда кімет аулысымен Алматы, Ты жне Батыс азастан темір жол блімдері біріктіріліп, республикалы мемлекеттік “азастан темір жолы” ксіпорны рылды. Ал 2002 жылы бл ксіпорын кіметті аулысымен “азастан темір жолы лтты компаниясы” жабы акционерлік оамына айналдырылды.

2002 жылы азастандаы темір жолды зындыы 13,6 мы шаырыма жетті, оны бойындаы темір жол станцияларыны саны 720 болды. Туелсіздік алан алашы жылдардан бастап жаа темір жолдар салу жне темір жол станциялары мен желілерді айтадан жаартуа ерекше назар аударылуда. Соны ішінде халыаралы темір жол желілерін руа барынша кіл блінуде. Халыаралы темір жол атынасын дамытуда Досты станциясы маызды рл атарады. йткені ол Европа жне Азия елдеріні арасындаы экономикалы байланыстарды жзеге асыруда лкен орын алады. 1991 жылы ыркйекте Досты станциясы арылы азастан мен ытай арасында жк тасу, ал 1992 жылы маусымда жолаушылар тасу жзеге асырылды. 1994 жылдан бастап Досты-Алашанкоу станциялары арылы халыаралы жк тасу жргізіле бастады. Нтижесінде азастан мен ытай, збекстан жне Отстік Корея сауда байланыстары Досты станциясы арылы едуір сті. Тек 2002 жылды зінде жк тасу 1994 жылмен салыстыранда 10 есеге артып, 6 млн. тоннаа жетті.

“азастан-2030” бадарламасыны талаптарына сай 1998 жылы мамыр айында алаш рет егемен азастанны тарихында Павлодар облысыны Асу аласы мен Шыыс азастан облысындаы Конечная темір жол рылысы басталып, 2000 жылы 8 желтосанда аяталды. Жолды жалпы зындыы – 184 шаырым. Жолды салуа республиканы ртрлі аудандарынан 1500 жмысшы атынасты, рылыса 6,5 млрд. тенге жмсалды. Бл жол елді Солтстік жне Шыыс облыстарыны арасындаы атынасты 600 шаырыма ысартты. Павлодар облысыны Асу жне Май аудандары жеріндегі табии байлытарды игеруге ммкіндік берді.

Егемен азастан жеріндегі екінші маызды темір жол рылысы останай облысындаы Алтынсарин станциясы мен Атбе облысыны Хромтау аласын байланыстыратын темір жол магистралы. Жолды зындыы 387 шаырым, рылыс жмысы 2001 жылды маусым айында басталып, 2004 жылды араша айыны соында аяталып, пайдалануа берілді. Бл жол азастанны Солтстік жне Орталы айматары арасындаы жол атынасын 1,5 мы шаырыма ысартты жне елді Ресейді арталы-Орск темір жолына баыныштылытан босатты. Бл жолмен азастанны Орталы жне Солтстік аудандарынан Батыс облыстара хром рудалары, асты, ал Атау, Новороссийск жне Одесса теіз порттары арылы Украинаа ара металл, ферросплав, сондай-а Атау арылы Республиканы солтстік облыстарынан Ирана жыл сайын 5,5 мл. тонна асты жеткізу кзделген.

Республиканы темір жол атынасын одан рі дамытуда оны аса ажетті магистралды учаскелерін электр жйесіне осуды маызы ерекше зор. Соы 10-12 жыл ішінде бл баытта бірсыпыра о істер атарылды. Мысалы, 1991-1994 жж. Арыс пен Шу станциялары арасындаы 600 шаырымды жолды электр жйесіне осу жмысы аяталды. Ал 1993 жылдан бастап Шу мен Алматы арасындаы темір жолды электр уатына осу басталды. 1996-1999 жылдары ашытыы 190 шаырым Шу-Отар темір жолын электр уатына кшіру аяталды, 2000 жылы зындыы 90 шаырым Отар-зынааш учаскесі іске осылды, ал 2002 жылды кктемінде Отар мен Алматы арасындаы темір жол магистралын электр уатымен жмыс істеуге кшіру біржолата аяталды. Осыны нтижесінде азастанда электр уатымен жмыс істейтін темір жол магистралыны зындыы 3,7 мы шаырыма жетті, немесе республикадаы барлы темір жолды 27 пайызын амтыды. Болашата Алматы аласы мен Досты станциясы арасындаы темір жолды электр уатына ауыстыру жоспарланан.