Азастан - лемдік ауымдастыта.

 

Тірек сздер: «Дамусыз су», «алтын бесжылды» дефицит,экология.

Крнекі ралдар: слайд фотолар, кестелер, карта.

 

азастан туелсіздік аланнан кейін егемен мемлекет ретінде халыаралы атынастар жасауа, белсенді сырты саясат жргізуге кірісті. азастан зіні сырты саясатында ш мселеге ерекше назар аударды. Біріншіден, баса елдермен, соны ішінде брыны Одаа кірген республикалармен, Азия, Тыны мхит, Таяу Шыыс аймаы, Еуропа елдері жне АШ-пен халыаралы байланысты ркендету. Екіншіден, шет елдермен тек дипломатиялы байланыс ана орнатып оймай, сонымен атар, олармен мдени-экономикалы байланысты кшейту, сол арылы алдыы атарлы ркениетті елдерді атарына осылу. шіншіден, азастанны ауіпсіздігін сатау, дниежзілік соысты, ядролы аруды олдануды болдырмау.

Міне, осы баытта 1991 жылдан бастап сырты саясат пен халыаралы атынастар саласында кптеген шаралар іске асырылды. азастан зіні барлы кршілерімен, негізгі ріптес мемлекеттерімен байыпты жне болжауа болатындай байсалды арым-атынастар орнатты. Сырты саясатты негізгі дігегі – кпвекторлы жол, яни кп баыттылы. Ол – елімізді геосаяси жаынан орналасуына байланысты мірді зі талап етіп отыран алыпты жадай. ткен уаыт ішінде азастан Республикасын дние жзіні 180-нен астам мемлекеті таныды. азастан 120-дан астам елмен дипломатиялы атынастар орнатты. Шет елдерде 40-тан астам дипломатиялы жне консулды кілдіктер ашылды. Ал Алматы мен Астанада 50-ден астам шетелдік елшілік пен миссия, халыаралы жне лтаралы йымдарды ондаан кілдігі жмыс істейді.

азастан зіні сырты саясатында е жаын жне ірі крші мемлекеттер – солтстікте Ресеймен, ал шыыста ытаймен тыыз арым-атынас орнатуа ерекше назар аударып келеді. азастан мен Ресей арасында 1992 ж. 25 мамырдаы Досты, ынтыматасты жне зара кмек туралы шарта ол оюды зор тарихи маызы бар. Екі халыты достыы мен ынтыматастыын ныайтуда 1996 ж. 27-ші суірде Ресей Федерациясыны Президенті Б.Ельцин мен азастан Президенті Н..Назарбаевты Алматыда кездесіп, азастан мен Ресей бірлескен Декларациясына ол оюыны маызы те зор болды. Онда азастан мен Ресейде жргізіліп жатан демократиялы айта рулар мен саяси-экономикалы реформаларды екі ел халытарыны болашаы шін лкен мні бар екендігі атап крсетілді.

Ресей мен азастан арасында ынтыматастыты одан рі дамуында 1998 ж. 6-шілдеде Мскеуде ол ойылан мгілік досты пен ынтыматасты туралы Декларация маызды рл атарды. Оны негізінде екі мемлекет арасындаы аржылы зара келіспеушіліктерді реттеу жне Байоыр космодромын бірлесіп пайдалану мселелері шешілді. 2000 ж. 25 атарында азастан Елбасы Н..Назарбаев пен Ресей Президенті В.Путинні кездесуі болды. Онда екі жаты арым-атынасты одан рі жетілдіре тсуге жете мн берілді. Ал 2002 ж. желтосанда азастан Президенті Н..Назарбаевты Мскеуге ресми сапары барысында екі ел арасында алыптасан досты байланыстарды барынша тередетуге кш салынатыны баса айтылды. Сондай-а, айматы жне халыаралы ккейкесті проблемалар тірегінде жан-жаты пікір алмасылды. Екі жаты дегейдегі, ТМД, ЕурАзЭ, ШЫ шеберлеріндегі ынтыматасты арым-атынастар айматаы елдер ауіпсіздігіні, интеграциялануыны басты кепілі болып табылатыны атап крсетілді.

2003 жыл Ресейдегі азастан жылы, 2004 жыл азастандаы Ресей жылы ретінде мемлекеттік дегейде аталып тті. 2004 жылы екі мемлекет арасындаы тауар айналымы 7 млрд. доллара жетті, мны зі 2003 жылы сондай крсеткіштен 40% дерлік кп (Егемен азастан, 12.01.2005). 2005 жылды басында азастанда ттастай жарылы оры 250 миллион АШ долларынан асатын, Ресеймен бірлескен 1100 ксіпорын болды.

Туелсіздік жылдары отстік-шыыстаы лкен крші мемлекет - ытай Халы Республикасымен тату кршілік жне досты атынастар орнатуда едуір табыстара ол жетті. 1990 ж. азастан мен ытайды темір жол арылы зара байланысы іске асты, сйтіп, бізді республика Тыны мхит жаалауына е ыса жолмен шыу ммкіндігіне ие болды. азастан-ытай арым-атынасыны дамуы те жоары арын ала бастады. азастан Республикасы Президентіні ытай Халы Республикасына 1992 ж. тамызда баран алашы сапарынан бастап, барлы байланыс жолдарын ашуды сті тсті. Екі елді арасында сауда соы жылдары ондаан есе сті. 1997 ж. 25 ыркйекте Алматыда ткен азастан жне ытай делегациялары арасындаы келіссз барысында Батыс азастан мен Батыс ытайды жаластыратын мнай бырына шыыстаы кршіміз тарапынан 9,5 млрд. доллар жмсалатыны жніндегі шарта ол ойылды. Мны зі саяси-экономикалы байланысты ныайтуа, шекара маында тынышты пен бейбіт мірді сатауа кепілдік берді.

1998-1999 жж. белсенді дипломатиялы рекеттер арылы ытай мен азастан арасында таы да жаа маызды уадаластытара ол жетті. Е алдымен шекараны натылау негізінен аяталды. ытаймен арадаы шекараны айындап белгілеу азастанны лтты ауіпсіздігіне осымша кепілдіктер берілгенін білдірді.

азастан Президентіні ытай мемлекетіне 2002 ж. желтосан айында жасаан сапары екі ел арасындаы ынтыматастыты жаа кезеін айындады. Екі мемлекет басшыларыны кездесуі барысында 5 жата ол ойылды. Оны е маыздысы “азастан Республикасы мен ытай Халы Республикасы арасындаы тату кршілік, досты жне ынтыматасты туралы шарт” болып табылады. Сондай-а, бдан баса екі ел дегейінде халыаралы ланкестікпен, сепаратизммен жне экстремизммен кресте ынтыматасты жнінде, екі мемлекет арасындаы ауіпті скери рекетті болдырмау туралы жне т.б. жаттара ол ойылды. Екі арадаы сауда-экономикалы байланыстар жылдан-жыла артып, 2004 жылы оны клемі 3 млрд. АШ долларынан асты. Жалпы соы жылдары ХР басшыларымен зара кездесу, келіссздер жргізу бізді елді сырты саясатындаы траты былыса айналды.

азастанны сырты саясатында АШ-пен арым-атынасыны маызы те зор. АШ азастан Республикасын туелсіз мемлекет ретінде таныан 1991 ж. 25 желтосаннан бастап, екі мемлекет арасында елші дрежесіндегі толыанды дипломатиялы атынастар орнады. 1991 ж. желтосанында Мемлекеттік хатшы Дж. Бейкер Алматыа келіп, Н..Назарбаев жне баса да ресми адамдармен келіссздер жргізді. 1992 ж. ккек айында азастана Еуропадаы ауіпсіздік жне арым-атынастар жніндегі АШ Конгресі комиссиясыны делегациясы келді. Сол жылы мамырда азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаев Америка рама Штаттарына алашы сапармен барды. Осы сапарды барысында: “Сауда атынастары жніндегі келісім”, “аржы салымдарын зара орау жніндегі шарт”, “азастан Республикасы жне АШ кіметтері арасындаы зара тсіністік жніндегі меморандум”, “ос абат салы салуды болдырмау жніндегі конвенция келісімі туралы бірлескен млімдемелерге” ол ойылды. Сйтіп, екі жаты арым-атынастарды шартты-ылы негіздері аланды.

Осыдан кейінгі жылдары азастан мен АШ арым-атынастары серпінді трде дамып келеді. азіргі кезде АШ азастан экономикасыны аса ірі инвесторы болып отыр. Вашингтон азастана Орталы Азиядаы тратылы пен ауіпсіздік тыры, зіні осы айматаы басты серіктесі ретінде арайды. 1999 ж. желтосан айында азастан Президенті Н.Назарбаев АШ-а таы да бес кндік сапар жасап, екі ел арасындаы байланыса жаа жол ашты. Екі мемлекет арасындаы келісім барысында ХХІ . басындаы басымды беретін басты баыттары айындалды.

Бізді мемлекетімізді туелсіздігіне он жыл толуына орай жіберген ттытау хатында АШ Президенті Дж. Буш азастан Халыаралы оамдасты шін айматаы трасызды пен жанжалдара арсы шешуші рл атаратынын уаттады. 2001 жылы желтосанда Президент Н..Назарбаевты АШ-а ресми сапары барысында "Жаа азастан-Америка атынастары туралы” бірлескен млімдемеге ол ойылды.

Сонымен атар, азастан шін Тркия, Пкістан, ндістан, Иран мемлекеттерімен, сондай-а Азияны Жапония, Отстік Корея сияты жне баса елдерімен ынтыматастыты да мні те зор.

азастана орта шекарасы, алыптасан шаруашылы, тарихи жне мдени-этникалы байланыстары бар Орта Азиядаы - збекстан, ырызстан, Тжікстан, Трікменстан мемлекеттерімен тыыз арым-атынас жасау те маызды. Осы баытта 1994 жылы Орталы Азия экономикалы ауымдастыы рылды. Оан азастан, збекстан, ырызстан кейіннен 1998 ж. 4-ші мемлекет Тжікстан осылды. Осы елдер арасындаы жасалан Шарта сйкес Мемлекетаралы кеес пен оны негізгі институттары – Премьер-министрлер кеесі жне оларды траты органы – Атару комитеті рылды. Орта экономикалы кеістік туралы шарта ол ойыланнан кейінгі жылдар ішінде кп жаты ынтыматастыты маызды баыттары, ккейкесті халыаралы крделі мселелер жне республикаларды экономикалы интеграциясы бойынша 200-ден астам жаттар абылданды. Соларды ішіндегі е маыздысы – Орталы Азия экономикалы ауымдастыыны 2005 жыла дейінгі интеграциялы даму стратегиясы. 2002 жылды апан айынан бастап Орталы Азия экономикалы ауымдастыы жаа келісілген жат негізінде “Орталы Азия ынтыматастыы” болып айта рылды.

азастанны сырты саясатындаы басты кіл аударып отыран мселелерді бірі – елді шекаралы ауіпсіздігін сатау. Бізбен солтстікте бірнеше мы шаырым шекараласатын Ресеймен, отстік-шыыста ытаймен шекараны тратандырып бекіту те ажет іс еді. Шекара – мемлекеттік егемендікті басты белгілеріні бірі. Сондытан бл маызды саяси проблема Ресей мен азастан кіметтері арасындаы кездесулерде лденеше рет гіме арауы болды. Осыны нтижесінде екі ел арасында 1992 ж. 15 мамырда жымды ауіпсіздік туралы шарта жне 1999 ж. 28 наурызда азастан мен Ресей арасындаы скери ынтыматасты туралы шарта ол ойылды. Бл шарттар бойынша азастан мен Ресей рі арай да айматы ауіпсіздікті бірлесіп ныайту жне ораныс саласындаы ынтыматастыты дамыту, сйтіп сырты саясат саласында зара бірлесіп рекет ету кзделген. Ресей мен азастан арасындаы ауіпсіздік жне сырты саясат мселесі екі ел арасындаы 1998 жылы шілдеде абылданан “Мгі досты жне одатасты туралы декларацияда”, сондай-а, экономикалы ынтыматасты туралы алдаы 10 жыла (1998-2007 жж.) арналан экономикалы бадарламада зіні даму крінісін тапты. Осы келісімдер негізінде азастан-Ресей шекара белдеулерінде делимитациялау шаралары жргізіле бастады. Ал 2000 жылы атарда Мскеуде ткен екі мемлекет басшыларыны кездесуінде басты ш баыт туралы келісім жасалды. Біріншісі – екі ел саясатындаы арым-атынасты сабатастыы. Екіншісі - ауіпсіздік мселесіндегі ынтыматасты. шіншісі – шекараны натылау мселесі.

азастанны крші мемлекеттермен шекарасыны жалпы зындыы 15 мыа жуы шаырымды райды. Соны ішінде азастанны ырыз Республикасымен мемлекеттік шекарасы шамамен 1050 шаырым, Ресей Федерациясымен – 7,5 мынан астам шаырым, Туркменстанмен – 400 шаырым, збекстанмен – 1660 шаырым. Ресеймен шекараны делимитациялау мселесі 1998 жылы 6 шілдеде екі ел басшыларыны бірлескен млімдемесінен жне сол жылы 12 желтосандаы мемлекеттік шекараны делимитациялау жніндегі хаттамадан басталды. Алты жыл аралыындаы жаттарды зірлеумен тыылыты айналысан сарапшылар шекаралы сызыты барлы нктелері бойынша орта келісімге келді. азастан Президенті Н..Назарбаев пен Ресей президенті В.Путин 2005 жылы 18 атарда азастан-Ресей мемлекеттік шекарасы туралы шарта ол ойды. Шын мнінде, тарихи деп баалауа болатын осы жат бойынша екі ел шін де айрыша маызы бар шекара мселесі халыаралы нормалара сйкес шешімін тапты. Елбасы атап ткендей, “адым замандардан аза-орыс елдері арасында шекара бірінші рет зады трде тартылып отыр”. лемдегі жерстілік е зын саналатын, жалпы аралыы 7591 шаырымды райтын бл шекара сызытары белгіленіп жне мойындалып, екі мемлекет арасындаы мызымас достыты сенімді кепілі ретінде бааланды.

азастан туелсіздік аланнан кейін ытаймен арадаы шекараны задастыруа кірісті. зара тсіністік пен мдделілік брын-соды болмаан табыса ол жеткізді. 1994 жылды суір айында азастан Президенті Н.Назарбаев пен ХР Премьер-министрі Ли Пэн екі ел арасындаы шекара сызыын задастырып, белгілеу (делимитация) жніндегі келісім-шарта ол ойды. Жалпы зындыы 1718 шаырыма созылып жатан желіні екі шаын учаскесінен (брыны Талдыоран жне Семей облыстарындаы) басасы тгел за жолымен бекітілді. Келесі кезектегі мселелерді шешу шін делимитациялы комиссия рылды. Жоары дрежелі кездесу кезінде шекара мселелерін толы реттеуге атысты келіссздерді одан рі жаластыру жнінде уадаластыа ол жетті. Бл баытта 1996-1998 жж. ш арнайы келісім болды. Соны нтижесінде 1999 ж. арашада Цзянь-Цземинь мен Н.Назарбаев шекаралы мселелерді толы йлестірілуі туралы арнайы коммюникеге ол ойылды. Сйтіп, ытаймен шекараны межелеу негізінен аяталды.

Сонымен атар, азастан бл жылдары зіні жаын кршілері - ырызстанмен, збекстанмен жне Тркменстанмен арадаы шекара мселелерін іс жзінде тпкілікті реттеуге ол жеткізді.

Шекара мселесін Азия елдерінде траты шешуде Шанхай ынтыматасты йымы (ШЫ) маызды рл атарады. 1996 жылы суірде Шанхайдаы кездесу кезінде Ресей, ытай, азастан, Тжікстан, ырызстан басшылары шекараларды бзбау, оларды арасындаы бейтарап айматы ашытыты 100 шаырыма дейін жеткізу келісіміне ол ойылды. Кейін бл келісімге збекстан осылды.

“Шанхай келісімі” негізінде алты ел басшыларыны жыл сайыны кездесуі 1997 ж. Мскеуде, 1998 ж. Алматыда, 1999 ж. Бішкек, 2000 ж. Душанбе, 2001 ж. Алматыда болып тті. Онда айматы ауіпсіздік пен ынтыматастыты ныайту мселелері жан-жаты талыланып, осыны нтижесінде Декларациялар абылданды. 2002 жылы маусымда Шанхай ынтыматасты йымыны кезекті саммиті Санкт-Петербург аласында болып тті. Оны жмысында ШЫ рылымын орнытыру іс жзінде крініс тапты. ШЫ-ны Секретариаты Пекинде, ал Айматы терроризмге арсы рылымны штабптері Бішкекте орналасатын болды. Бл кездесуде 3 жата – ШЫ Хартиясына, айматы терроризмге арсы рылым жніндегі Келісімге жне ШЫ-а атысушы мемлекеттер басшыларыны Декларациясына ол ойылды.

азастанны сырты саясатындаы басты масат – бейбітшілік, соысты болызбау. 1992 ж. Б Бас Ассамблеясыны 47 сессиясында Президент Н.Назарбаев Азияда зара ынтыма пен сенім шараларын орнытыру туралы мселе ктерді. Оан сйкес 1993 ж. кктемде Алматыда осы мселеге байланысты шаырылан бірінші бас осуа оннан аса мемлекеттен кілдер келген болса, сол жылы тамыз айындаы кездесуге 17 елден сарапшылар тобы келді. азастан Хельсинки процесіне осылып, Еуропадаы ауіпсіздік пен ынтыматасты жніндегі йымны жмысына атысты (1992 ж.). Ал 1996 ж. 31 ыркйекте азастан Б-а мше 129 елді атарында ядролы аруды таратпау жніндегі шарта ол ойды.

азастанны СШ-І-Шарты мен ядролы аруды таратпау туралы шарта осылуы лемдік маызы бар оиа. Мны зі елді ауіпсіздігіні кепілдіктерін кшейтті. 1994-1995 жж. басты ядролы державалар – АШ, лыбритания, Ресей, ХР мен Франция азастана ауіпсіздікті бірлескен жне жан-жаты кепілдіктерін берді.

азастан саяси-скери ода - НАТО-мен ынтыматастыа маызды орын береді. Бл ынтыматасты “Бейбітшілік шін ріптестік” бадарламасы аясында дамып, елімізді арулы кштері шін кадрлар даярлауа ызмет етеді.

азастан Республикасыны туелсіздігі мен шекарасыны ттастыын орау шін зіні жеке арулы Кштерін руды зор маызы болды. Оны іске асыру Елбасыны 1992 ж. мамырдаы “азастан Республикасыны арулы Кштерін ру туралы” жарлыымен басталды. 2000 ж. 10 апанда 1999-2005 жылдара арналан жаа скери доктрина жне лтты ауіпсіздік стратегиясы абылданды. Осы жаттара сйкес армия елді ішкі жалпы німіні бір пайызынан кем емес клемде аржыландырылатыны кзделді. Доктрина негізінде азастан жерінде скери ауматы рылыма кшіру жзеге асырылып, елді барлы аймаын амтыан Отстік, Шыыс, Батыс жне Орталы скери округтері рылды. Сйтіп, бізді елімізде ауіпсіздікті амтамасыз ету е басты мселе болып ала береді.

1992 ж. наурызда азастанны Біріккен лттар йымына мше болып абылдануы республика шін орасан зор маызы бар оиа болды. Осыдан кейін елімізге баса да халыаралы йымдара мше болып кіруге жол ашылды. Атап айтанда, азастан негізгі валюта-аржы йымдарына – Халыаралы Валюта орына, Дниежзілік айта ру жне даму банкіне, Еуропа жне Азия даму банкіне мше болып енді. 1997 ж. басында азастан 60-тан астам халыаралы йымдара мше болып абылданды. Нтижесінде азастанны шет елдермен экономикалы байланыстары арта тсті, оан берілетін инвестициялы аржыларды клемі артты. Мысалы, 1992-1995 жж. халыаралы аржы институтыны азастана блген аржысыны млшері 2 млрд. АШ долларынан асып тсті. Туелсіздік алалы бері 800-ге жуы мемлекетаралы жне кіметаралы келісім-шарттара ол ойылды.

азастана тікелей инвестиция берушілерді тізіміні басында АШ орналасан, одан кейін лыбритания, Италия, Канада, Нидерланды, Германия, ал Азия аймаынан ытай, Жапония, Индонезия жне Отстік Корея бар. азастан АШ-пен экономикалы арым-атынаса ерекше кіл бледі. Американды “Шеврон” компаниясымен Теіз мнай кздерін игеру жніндегі ірі шарта ол ойылды. азіргі кезде АШ азастанны е маызды экономикалы ріптестеріні бірі болып табылады. Бізді елімізде 350-ден астам азастан-Американ бірлескен ксіпорны жмыс істейді, сондай-а 100-ден астам американ компанияларыны кілдіктері тіркелген.

азастан экономикасыны дамуында сырты сауданы маызы зор. Егемендік алан жылдардан бері азастан дние жзіні 180-нен астам елімен сауда атынасын орнатты. Осыны нтижесінде сырта шыаратын жне сырттан бізге алып келетін тауарларды клемі жылдан-жыла сіп келеді. 2001 ж. азастанны сырты сауда клемі 14 млрд. доллардан асты. азастанны сауда айналымыны шамамен 62% ТМД елдеріні лесіне, 24% Еуропа елдеріні (35 ел), 13% Азия аймаы елдеріні лесіне тиеді.

Біз ашы сырты сауда саясатын дйекті жргізіп келеміз. Айталы, 2004 жылы сырты сауда айналымы клеміні о сальдосы (Сальдо – белгілі бір уаыт кезеіндегі ашалай тсімдер мен шыындар арасындаы айырма) 7 млрд. доллардан асатын 33 млрд. АШ долларына жетті. Бл 1994 жылмен салыстыранда 3 еседен астам сті деген сз. Туелсіздікті алашы жылдарында негізінен ТМД-ны ауымымен шектелген бізді сырты саудамызды географиясы да біршама тарамдала тсті. азастан тауар айналымыны рылымында 2004 жылы Еуропалы одаа мше елдер, Ресей, Швейцария мен ытай алашы орындара шыты. Осылайша біз лемдік экономиканы блінбес блігіне айналып, жаанды бсекелестік арнасына ендік (азастан экономикалы, леуметтік жне саяси жедел жаару жолында. азастан Республикасы Президенті Н.Назарбаевты азастан халына Жолдауы. // Егемен азастан, 19 апан 2005 ж.).

2007 жылы 30 арашада Мадридте ЕЫ-а мше мемлекеттер Сырты істер министрлері кеесіні жалпы отырысында азастан йымны 2010 жылы траасы болып сайланды. 2010 жылы азастана Еуропадаы ауіпсіздік жне ынтыматасты жніндегі йыма траалы ету ммкіндігін берген лемні 56 мемлекетіні шешімі – еліміз ол жеткізген таы бір ірі жетістік. Бл – елбасы Н.. Назарбаевты халыаралы зор беделіні ерен табысы, еліміздегі лан-айыр о згерістерді, біздегі демократияны айшыты нтижесі. Бізді еліміз халыаралы мойындауда жне зіні дамуында жаа сапалы дрежеге ктерілді. ЕЫ – дние жзіндегі аса беделді халыаралы йымдарды бірінен саналады. азастан – ЕЫ-а траалы ететін бірінші ТМД елі, ол бірінші тркі елі, ол тарихи трыда ркениетті ислам кеістігіне жататын бірінші ел, е соында, ол бірінші азиялы ел.

орыта келгенде, туелсіз азастан дние жзіні кптеген елдерімен те дегейде дипломатиялы жне экономикалы арым-атынастар орнатты. Туелсіздік жылдары елімізді сырты саясаттаы кш-жігеріні арасында орасан зор тарихи маызы бар міндеттер орындалды. азастан дниежзілік ауымдастыта лайыты з орнын алды. Егер 1991 жылы лемдік оамдастыты іс жзінде азастана андай да бір ыыласы аумай келсе, бгінгі кні азастанды бден танып, рметтеп отыр. азастан Орталы Азияны кшбасшысына, халыаралы рметті ріптеске, халыаралы лакестікке, есірткіні жайылуы мен ядролы аруды таралуына арсы белсене кресетін мемлекетке айналды.

Туелсіздік жылдарында азастан лемдік ауымдастыты толыанды мшесі болды, оны бастамалары тжірибе жзінде рашан ке олдау тапты жне наты іс жзіне асырылып отырды. Бгін бізді еліміз халыаралы дрежеде танылуды жаа сапалы дегейіне ктерілді. азастанны 2010 жылы Еуропадаы ауіпсіздік жне ынтыматасты йымына траалы етуі туралы шешім оны сенімді длелі болды.

 

Дріс 14. Жаа оамды сананы алыптастыруда «аза хандыыны 550 жылдыыны» аталып ту маызы

Жоспар

1. аза хандыыны рылуы жне ныаюы
2. аза халыны алыптасуыны аяталуы.

 

1. аза хандыыны рылуы жне ныаюы

 

аза хандыы туралы бізге жеткен наты жазба деректерді бірі Мхаммед Хайдар Дулатиды «Тарих-и-Рашиди» атты ебегі. Жалпы бл ебек Моолстан хандыы тарихына арналан. Алайда сол кездегі саяси жадайа байланысты аза хандыы туралы да кп млімет келтірілген. Абулазы, адырали Жалайыри з ебектерінде аза хандыы, оны билеушілері туралы мліметтер алдырды. Сонымен атар аза хандыы кезеіне байланысты шыыс деректеріні маызы зор.

аза хандыы — шаруашылыты дамуы, ндіргіш кштерді суі, феодалды атынастарды алыптасуы нтижесінде ерте заманнан бері Орта Азияны лан-байта ірін мекендеген кшпенді тайпаларды бірыай этникалы топ — аза халыны негізінде бірігуі арылы XY-асырды орта шенінде рылды. аза хандыыны рылуына 1457-жылдан кейін Керей мен Жнібек слтандарды білхайыр хан стемдігіне арсы крескен аза тайпаларын бастап шыыс Дешті-ыпшатан батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас іріне оныс аударуы мрынды болды.

Ол кезде Жетісуді билеген Моолстан ханы Есенба (1434—1462-жылдары билік еткен) оныс аударан азатарды білхайыра арсы пайдалану шін арсы алып, оныс берді. Осы оиа жнінде тарихшы Мхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» атты ебегінде былай дейді: «Ол кезде Дешті ыпшаты білхайыр хан биледі. Ол Жошы улетінен шыан слтандара кн крсетпеді. Нтижесінде Жнібек хан мен Керей Моолстана кшіп барды. Есенба хан оларды ша жая арсы алып, Моолстанны батыс шегіндегі Шу мен озыбас айматарын берді. Олар барып орналасан со, білхайыр хан дние салды да, збек лысыны шаыраы шайалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оны лкен блігі Керей хан, Жнібек хана кшіп кетті. Сйтіп, оларды маына жиналандарды саны 200 мыа жетті. Оларды збектер - «азатар» деп атады. аза слтандары 870 жылдары (1465—1466) билей бастады...».

Алашында аза хандыыны территориясы батыс Жетісу жері, Шу зені мен Талас зеніні алабы еді. Ежелден осы алапты мекендеген тайпалар Дешті- ыпшатан оныс аударан аза тайпаларымен етене араласып кетті. білхайыр хандыындаы аласапыран соыс салдарынан кйзелген аза тайпалары бл араа келіп ес жинап, етек жауып, экономикалы трмысы тзеле бастады. Мны крген Дешті-ыпша шпенділері білхайыр хан ол астынан шыып, бгеуін бзан судай аылып, азахандыына еліп жатты. Алайда жаадан рылан аза хандыыны экономикалы негізі лсіз еді жне бірсыпыра аза тайпалары білхайыр хандыыны, Моолстанны, Ноай Ордасыны жне Батыс Сібір хандыыны ол астында трт хандыа блшектеніп отыран болатын. Ал білхайыр хан болса зіне арсы шыып, Жетісуа оныс аударан азатарды з алдына ханды рып отырандыына жне оан кптеген тайпаларды аылып барып жатанына азуын басып, ылышын айрап отырды.

Жаа крылан аза хандыы рамына, яни батыс Жетісу іріне он шаты жыл айналасында екі жз мыдай саны бар кшпелі тайпаларды жиналуы ке ріс-онысты керек етті. Сонымен атар кшпелі елді отырышы-егіншілігі кркейген аудандармен, сіресе олнері мен саудасы дамыан экономикалы орталы - Сырдария жаалауыдаы алалармен сауда-саттык арым-атынаса олайлы жадай жасау маызды мселеге айналды. Бл арым-атынасть оалуына тек кшпелі ел ана емес отырышы айматардаы халытар да мдделі болды. Осы жоарыдаы жадайларды талабына сай, аза хандыыны алдында лкен тарихи міндеттер трды.

1. Мал жайылымдарын пайдалануды Дешті-ыпша даласында брыннан алыптасан дстрлі тртібін алпына келтіру (бл тртіп білхайыр хандыындаы аласапыран кезінде бзылан еді).

2. Шыыс пен батыс сауда керуен жолы стіне орнаан Сырдария жаасындаы Сыана, Соза, Отырар, Яса (Тркістан) т. б. алаларды аза хандыына арату. Себебі Сырдария бойындаы бай алалар бдан брыны мемлекеттік бірлестіктерді — А Орданы, білхайыр хандыыны саяси-кімшілік жне сауда-экономикалы орталытары еді. Сырдария бойындаы алаларды зіні экономикалы жне скери тірегіне айналдыру Дешті-ыпша даласын билеуді басты шарты болып келген. Сондытан бл алаларды саяси-экономикалы жне соыс-стратегиялы маызы зор еді.

3. аза тайпаларыны басын осып, азаты этникалы территориясын

біріктіру.

Сырдария бойындаы алалар мен Дешті-ыпша даласы шін кресте аза хандыыны басты бсекелесі жне ата жауы білхайыр хан болды. аза хандыы білхайыра арсы кресу шін е алдымен Моолстан мемлекетімен тату кршілік, одаты байланыс орнатты. Бл ода жоар тайшысы Амасанжыны Моолстана жне білхайыр ханны аза хандыына арсы шабуылдарынан біріге отырып орануа ммкіндік берді.

1468-жылы ыста білхайыр хан аза хандыын киратпа болып, Жетісуа жорыа аттанды, біра сапары стсіз болып, осы жоры кезінде аза тапты. білхайыр хан лгеннен со збек лысыны шаыраы шайалды, ішкі шиеленістер кшейді. білхайырды аза болуы аза хандыыны ныаюына жне оны клеміні кееюіне лкен жадай тудырды. збек лысыны лкен блігі Керей мен Жнібек хана кшіп кетті. аза хандары білхайыр ханны мрагерлеріне арсы кресте оларды ішкі-сырты айшылытарын толы пайдаланды. білхайыр ханмен билікке таласып келген Жошы рпатары - Ахмет хан мен Махмд хан, батыс Сібірді билеушісі Иба хан жне Ноай мырзалармен одатаса отырып крес жргізді.

білхайыр ханны мрагері Шайх Хайдар осы кресте аза тапты. білхайыр ханны мрагерлерімен кресте аза хандары білхайыр хан 40 жыл билеген Шыыс Дешті - ыпша даласын жне ондаы кшпелі тайпаларды бірте-бірте зіне осып алды. XY-асырды 70-жылдарында азатар Сырдария бойымен оан жалас аратау іріні бірсыпыра территориясын басып алды. Сйтіп аза хандыыны территориясы лдеайда кеейді, оан тс-тсынан аза тайпалары келіп осылып жатты.

Алайда Сырдария жаасындаы алалар шін білхайырды немересі Мхаммед Шайбани ханмен крес отыз жылдан астам уаыта созылды. Сонымен атар бл алаларды Тркістан аймаын билеген мір Темір улетінен шыан мір Мхаммед Мзит Тархан мен Моолстан ханы Жніс хан да олдарына тсіруге дмелі болды.

Сыр бойы калалары шін аза хандары те ажырлы айрат жмсады. білхайыр ханны немересі Мхаммед Шайбани Тркістан аймаына келіп, Мхаммед Мзит Тарханды паналады. Мхаммед Мзит Тархан Мхаммед Шайбаниды олдап, аза хандыына арсы аттандырма болды. Біра Мхаммед Шайбани оны бл мітін атамады, керісінше оны олынан Тркістан аймаын тартып алды. 1470 жылы ыста аза ханы Керей ол бастап Тркістана шабуыл жасады. аза ханы з Жнібекті лкен баласы Махмд слтан Соза аласын баындырды, екінші баласы Еренжі Сауранды иемденді. Сауран тбінде азатардан соы жеген Мхаммед Шайбани Бхараа ашты. Сйтіп, Сырдария жаасындаы — Соза жне Сауран алалары аза хандыыны рамына кірді.

Екі жылдан со Мхаммед Шайбани Тркістана айта оралып, Ноай Ордасыны мірі Мса мырзаны кмегіне сйене отырып, Аркк бекінісі мен Сыана аласын басып алды. Бл уаытша жеіс еді. Брынды слтан мен Махмд слтан бастаан азаты біріккен скерлері аратаудаы Соынлы асуы тбінде, Соза пен Сыана аралыында, Мхаммед Шайбаниды скерлерін таландады. Брынды слтан Сыана аласын айтарып алды. Бл шайаста кйрей жеілген Мхаммед Шайбани Маыстауа ашты. Сырдария жаасындаы алалар айтадан аза хандыына тті, біра аумалы-ткпелі жадай саталды.

Бл крес Керей ханны баласы Брынды хан болан кезде де (1480-1511) толастаан жо. XY асырды сексенінші жылдарында мір Темір улетіні кілі Слтан Ахмет мырза мен Моолстан ханы Слтан Махмд арасындаы соыста Мхаммед Шайбани Моолстан ханына болысып, оны олдауымен таы да Аркк, Сыана алаларын басып алды. Біра аза ханы Брынды ырдан келіп Сыана аласын оршады. аланы трындары аза скерлеріне ала бекінісіні апасын ашып берді. Сонымен, бл айма Брындыты олына тті.

Бдан со азатар Мхаммед Шайбаниды туысы Махмд Слтан билеген Яссы (Тркістан) аласын оршауа алды. азатарды біріккен скери кшінен оранан Шайбани скерлері Аркк аласына ыры кн бекінді. Алайда ш жыл бойы азатармен соысан Мхаммед Шайбани, Брынды хан мен асым слтан бастаан азатарды ысымына ттеп бере алмай, 1486 жылы Тркістанды тастап, Хорезмге кетуге мжбр болды.

аза хандыы, Шайбани улеті, мір Темір улеті жне Моолстан билеушілері арасындаы тайталаста аза хандыы мен Мхаммед Шайбани арасындаы жауласу жне мір Темір улеті мен Моолстан билеушілері арасында арпалыс асына тсті. Осы крес барысында Моолстан ханы Жніс 1482—1485-жылдары Ташкент пен Сайрам алаларын басып алды.

Моолстан билеушілері Мхаммед Шайбаниды мір Темір улетіне арсы жмсау шін олдады, ал мір Темір улетінен шыан мір Мхаммед Мзит Тархан олара арсы аза хандыымен одатасты. XY асырды аяында Моолстан ханы Слтан Махмд Отырар аласын басып алды да, оны Мхаммед Шайбаниа берді. Моолстан ханыны олдауына жне Отырар сынды маызды стратегиялы орына ие болан Мхаммед Шайбани таы да Сауран мен Яссы аласын басып алды.

аза ханы Брынды пен асым жне Ждік слтандар Мхаммед Мзит Тарханмен кш біріктіріп, Мхаммед Шайбаниа арсы Соза аласына шеру тартты. Созаты трындарыны кбі Брынды хана тілектес жне онымен байланыста еді, сондытан Соза азатарды колына кшті. Ал Сауран аласыны халы азаты біріккен алы олын крісімен-а Мхаммед Шайбаниді аланы билеуге алдыран туыстарын стап амады да азатарды алаа кіргізді. Брынды хан Сауранды айтарып алан со Мхаммед Шайбаниды траы Отырар аласыны амалын оршады. Алайда Моолстан ханы Слтан Махмд Ташкенттен Мхаммед Шайбаниды таруа кмек жібергендіктен азатар Отырар амалын оршауды тотатты. Мхаммед Шайбани хан азатармен бітім жасады.

XY асырды аырында Отырар, Яссы, Аркк, Бозкент алалары мен Тркістан аймаыны бір блігі Мхаммед Шайбаниа арады да, Сыана, Сауран, Соза алалары мен Тркістан аймаыны солтстік блігі аза хандыыны иелігінде алды. Ташкент пен Сайрам алаларын Моолстан ханы Слтан Махмд биледі.

аза хандыы зіні шаыраы терілген батыс Жетісудаы иеліктерін, Сырдария бойындаы отырышы-егіншілік аудандар мен сауда, олнер жне мдениет орталыы болан Сыана, Соза, Сауран алаларын иемденіп, з иеліктерін едуір лайтты жне билігін ныайтты. аза хандарыны билігіні ныаюы Шайбани ханды Дешті-ыпша тайпаларыны біраз блегімен Мауереннахра ыысуа мжбр етті. Мхаммед Шайбани 1500 жылы ондаы мір Темір улетін таландап, Мауереннахрды жаулап алды да, Шайбани улетіні негізін алады. Бл кезеде ішкі ырыстарды кшейуі, толассыз соыстарды халы шаруашылыына тигізген зардабы салдарынан ауыр дадарыса тап болып отыран Мауереннахр билеушілері (мір Темір улеті) плендей арулы арсылы крсете алмады. Мхаммед Шайбани хана ілесіп Мауереннахра келген кшпелі тайпалар да бірте-бірте жергілікті отырышы халыа сііп, оларды тілі мен мдениетін абылдап, здеріні брыны (Дешті-ыпшатаы) згешеліктерінен бірте-бірте айырылды. Бл кшпелі тайпалар Дешті ыпшатан ала келген «збек» деген атау бірте-бірте Мауереннахрды байыры трындарына сіісіп кетті. Біра олар «збек» деген атау ана болмаса, жергілікті халыты трмыс-тіршілігіне ыпал жасай алмады.

XY асыр мен XYI асырды арасында (1500 жылы) Мхаммед Шайбани ханны Дешті ыпшатан ыысып барып ос зен аралыын (Мауереннахрды) жаулап алуы Орта Азия тарихындаы, сіресе аза пен збек шін елеулі оиа болды. Бл е алдымен аза хандыыны жерін кеейтіп, беделін арттырып, елдігін ныайтты. Брыны дуірлерде бытыраы болып келген аза тайпаларыны басын бір жерге осуа, азаты этникалы территориясын біріктіруге, сонау YI-YII асырлардан басталан азатарды халы болып алыптасу рдісін біржолата аятауа ммкіндік берді. Брын А Орда мен білхайыр хандыында олданылан «збек-аза» деген жалпы атау бір-бірінен ажырады. «аза» термині бірте-бірте Дешті-ыпша пен Жетісуда алыптасан халыты траты атына айналды. «збек» термині Мхаммед Шайбаниа еріп кеткен тайпаларды этникалы атауы ретінде Орта Азияда ана олданылды.

аза хандыы асым хан тсында (1511-1521жж.) ныая тсті. асым 1445 жылдар шамасында туан. асымны 1513 жылы кзде Шу зені жаасында Шаатай рпаы Саид ханмен жздесуі боланда, оларды замандасы Мырза Хайдар Дулатиды айтуы бойынша: «асым ханны жасы алпыстан асып, жетпіске жаындаан еді». Брынды ханны тсында асым скери олбасшы болды. Хандыта беделі жоары болса да, лкенге баыну дстрін станып, Брынды ханны айтанынан шыпады. Шайбани ханны 1504 жылы кктемдегі ндижана жорыы тсында асым хан маыттарды кмегімен бкіл ыпша даласына стемдікті олына алды. Сйтіп оны Ташкент пен Тркістана шабуыл жасауа ммкіндігі болды.

асым хан феодал асйектерді арсылыын лсіретіп, хандыты скери уатын арттырды. зіне арасты аза жерін кеейте тсті. «Тарих-и- Рашиди», «Шайбанинама» жне т.б. деректерге араанда XYI асырды екінші он жылдыында асым хан азіргі аза жеріні далалы аймаын тгел баындырды. Бл кезде хандыты шекарасы отстікте Сыр жаалауы мен Тркістанны маызды алаларын, отстік-шыыста Жетісуды кп блігін, солтстік-батыста Жайы зені жаалауын амтыды. асым ханны аза хандыын кшейту, аза тайпаларын жне азатарды этникалы территориясын біріктіру жолындаы жеістері елді іші мен сыртындаы беделін арттырды. Мхаммед Хайдар Дулати: «аза хандары мен слтандары арасында асым хандай діретті ешкім болан емес» деп жазды.

Бл тста аза хандыы сол кезені халыаралы атынасына да ке тартылды. асым хан лы князь Василий III (1505-1533) кезіндегі Мскеу мемлекетімен дипломатиялы атынаста болды. Осы кезеде аза халы туралы млімет батыс Европаа да белгілі болды. Мскеуге бірнеше рет келген (1517, 1526 ) Австрия дипломаты Сегизмунд Герберштейн зіні дипломатиялы жазбаларында аза хандыы туралы баяндаан.

асым ханны билігіні соы кезеінде Шайбанидтермен арым-атынасы те крделі болды. Деректер бойынша оларды арасындаы негізгі крес Ташкент аласы шін болды. асым хан зіні замандастары Рузбихан, Бабырды еске тсірулері бойынша жылы малыны те білгірі жне скери талантты олбасшы ретінде суреттеледі. Хан билігі те кшті болан жне де халы саны осы кезде бір миллиона жеткен. асым дстрлі дет-рыптарды станан хан болды. Осы дстрлі дет-рыптарды задар жинаы етіп, елді басаруда ке олданан. Бл за сол кезде мсылман елдерінде жаппай олданылып жрген ислам дініні (шариат) заынан згеше, кшпелі аза міріне йлесімді за болды. Сондытан да халы арасында бл задар жинаы асым ханны атымен байланыстырылып: «асым ханны аса жолы» деп аталды. Бл заа кірген ережелер мынадай:

1. Млік заы (мал, млік, жер дауын шешу ережелері) ;

1. ылмыс заы (кісі лтіру, ел шабу, мал талау, рлы ылмыстарына жаза);
2. скери за ( осын ру, аламан міндеті, ерді ны, тлпар ат);
3. Елшілік жоралары (шешендік, халыаралы атынастарда сыпайылы, дептілік);
4. Жртшылы заы (ас, той, мереке стіндегі ережелер);

асым хан кезінде аза хандыы біраз кшейді. Алайда ханды бір орталыа баынан мемлекет дегейіне ктеріле алмады. асым хан айтыс болан со аза хандыындаы ішкі жадай бірден айындалды. Оны мрагерлері арасында билікке таласан дау басталды. Соны нтижесінде ішкі тартыс, айшылы пен ырыстар кшейді. аза хандыы осы ішкі феодалды ырыстар нтижесінде ыдырап, блшектенді.

орыта айтанда, аза хандыыны рылуы аза халыны тарихында ттенше маызды оиа болды. Ол лан-байта ірді мекендеген аза тайпаларыны басын осып шоырландыруда, азаты этникалы территориясын біріктіруде, азаты байыры заманнан басталан з алдына жеке ел болып алыптасуын біржолата аятатуда аса маызды жне тбегейлі шешуші рл атарды.

1. аза халыны алыптасуыны аяталуы

 

Халыты алыптасуы те крделі жне за рдіс болып табылады. Халы болып алыптасу шін тмендегідей жадайлар ажет:

1. Белгілі дегейдегі мдениетті дамуы;

2. Шекаралары белгіленген территория;

3. Белгілі дегейде оамды – этникалы сананы алыптасуы;

4. Бірттас алыптасан орта тіл;

5. Этникалы кілдерді кпшілігіне тн белгілі сипаттаы сырты пішін;

6. Этносты негізгі этносаяси немесе тарихи-географиялы белгілерін крсететін мемлекетті атауы.

аза халыны алыптасу рдісін оып-йренген кезде азастан жерін мекендеген ертедегі тайпаларды мір тарихына кіл аудару керек. Дстрлі трде азастан жерін мекендеген тайпаларды зерттеу ола дуірінен басталады. Бізді заманымыза дейінгі 2-1 мыжылдытарда азастан жне оан шекаралас жерлерді мекендеген тайпаларды оларды мдениетіне арай андроновтытар дейді. Андроновтытар туралы толы млімет жо. Алайда алымдар аза этносы зіні расалы-генетикалы бастауын осы ола дуірінен алады деп есептейді. Оны азаты лтты мдениетімен андроновтытарды мдениетіні састыы длелдейді. Мысалы, андроновтытарды ыштан істелінген заттарындаы рнектер азіргі аза кілемдеріндегі рнек наыштарымен сйкес келеді. Ота, ата-баба рухына табыну, кптеп ой, жылы малдарын сіру жне оны тама ретінде пайдалану андроновтытар мен азатарды мір салтыны састыыны белгісі болып табылады.

азастан жерін мекендеген йсін, са, н, алы жне сармат тайпалары азатарды ары тегі болып табылады. Кейбір алымдарды пікірі бойынша йсін тайпалары мен кейінгі аза этносыны арасында тікелей этногенетикалы байланыс бар. Оларда кшпелі мір салты мал шаруашылыымен байланысты, киіз йді ке пайдаланан, ет-ст німдерін тамаа пайдаланан, бидайдан нан пісірген жне т.б. айындаушы састытар кп. Сонымен атар оамды - леуметтік рылымда да састы бар. йсін мемлекеті ш блікке блінген: сол анат, о анат жне орталы анат. Осы бліністер оларды аза жздерімен сйкестігін крсетеді. Бл этногенетикалы састыты длелдейді.

алымдар аза халыны алыптасуын трік этногенезіні басталуына жатызады. Тркі кезеіндегі шаруашылы-мдени мір кейін тркі халытарыны кбіне тн болды. азастан жерін мекендеген тркі тайпалары монгол шапыншылыы арсаында бірттас халы болып алыптасуа даяр еді. Оан има-ыпша конфедерациясы мысал болады. Оларды Алтайдан Еділге дейін алып жатан территориясын парсы аыны, саяхатшы Насир Хосроу «ыша даласы» деп атаан. Алайда монол шапыншылыы бл жердегі тайпаларды басару жйесіне жне де шаруашылы жадайына, дет - дстрге згеріс келді. Монолдарды жаулап алу саясаты этникалы рама біршама згеріс жасады. азастан территориясы ртрлі этникалы топтарды оныстану аренасына айналды.

лы оныс аудару кезеінде, сосын тркі жне монол шапыншылыы дуіріндегі этникалы араласу азатарды сырты тріне лкен згеріс келді. Сонымен бірге этномиграциялы процесс нтижесінде жергілікті тайпалар баса тайпалармен араласып, оларды ассимиляциялады. Сондытан да азатарды ары тегіне азастан территориясы зіне Отан болан тайпаларды жатызуа болады.

XIY-XY . азастан жне оан шекаралас айматарда А Орда, Моолстан, білхайыр хандыы, Ноай Ордасы деген мемлекеттер боланы белгілі. Ол мемлекеттер трындарын збектер, збек-азатар, моолдар жне ноайлар деп атаан. Бл атауларда зіндік этникалы жне саяси мн болан. Егер де «халы» деген тсінік этникалы рылым трысынан аралса, онда оны «этноним» терминімен белгілейді (збектер, азатар, ырыздар). Халы зіні атымен мемлекетке ат берсе , онда ол «политоним» терминімен аныталады (моолдар Моолстан мемлекетіні халы, ноайлар – Ноай Ордасыны халы), яни бл этносаяси ым. Тарихи-этнографиялы дебиетте тарихи – этнографиялы ірде рылан мемлекетті трындарын этносаяси ауымдасты деп атайды.

Халы этникалы жне саяси жаынан да ттас болу шін е алдымен зіні туелсіз мемлекеті болу керек. Бірттастыа мтылан тайпалар саси жаынан А Орда, білхайыр хандыы, Ноай ордасы жне Моолстан сияты мемлекеттерге блшектенді. Алайда осы мемлекеттер аза мемлекеттілігіні рылуына, зіндік этникалы кеістікті алыптасуына негіз болды. аза тайпалары мен рулары р мемлекетті рамына кеткенімен, олар бір тілде сйледі.

аза халыны рулы – тайпалы рамына келсек, ол ш жзден жне тмендегідей тайпалардан трды. лы жзді тайпалы рамы: Жалайыр, Дулат, Албан, Суан, алы, Шапырашты, Сары йсін, Ошаты, Ысты. Орта жзді тайпалы рамы: Арын, Найман, ыпша, оырат, Уа, Керей. Кіші жзді тайпалы рамы: Жетіру, алты ата лімлы, он екі ата Байлы. Соныме