Дріс 15. «Мгілік ел» - ХХІ асырдаы азастанны лтты идеясы.
Жоспар
«Мнгілік ел» лтты идеясыны мні мен маызы.
2014 жылды 17 атарында азастан Республикасыны президенті Нрслтан бішлы Назарбаевты кезекті халыа жолдауын: «Бір жыл брын мен елімізді 2050 жыла дейінгі дамуыны жаа саяси бадарын жария еттім. Басты масат — азастанны е дамыан 30 мемлекетті атарына осылуы. Ол — «Мгілік азастан» жобасы, ел тарихындаы біз ая басатын жаа дуірді кемел келбеті«,- деп бастады. Бл орайда еле еткізген жаалы — тыш мемлекеттік ресми идеология, яни «Мгілік Ел» идеясыны жариялануы. Бл — азастан Республикасыны лтты идеясынан келген тйін-тжырым. Мгілік Ел отандастарды бірегей тарихи масаты мен аарманды раны десек ателеспейміз. Аталан идея аза еліні асырлар бойы армандаан масаты ана емес, Туелсіздік жолындаы жаниярлы ебегі мен тынымсыз шыармашылыыны нтижелері арылы ол жеткен асу. «Мгілік ел» ымын теренен тсіндіру, тарихи негіздерін крсету мселелері маызды болып табылады. Тркі тарихын, кне тркі мраларын зерттеуші филология ылымдарыны докторы, профессор аржаубай Сартожалыны «MANGI EL» халыаралы ылыми-кпшілік тарихи журналында: «Мгілік ел — трік жртыны данагйі, ш бірдей аанны кеесшісі болан ататы Тоныкк (Тй-ы) негізін алаан идея...» — екендігін жазан [1, 20-21 бб.]. Елтеріс тлы аан екінші Трік аанатын раннан кейін Тоныкк «Мгілік ел» идеясын ола алды. Мгілік ел — масаты трік еліні билігі деп осыдан 13 асыр брын мгілік идеясын сынан. Елді ауіпсіздігін амтамасыз ететін геосаяси жне ішкі, сырты ораныс шеберін жасап, мгілік ел саясатын Кк Тріктер іске асырды. Сол идея, сол мрат бгінгі аза еліні бас ранына айналуда.«Кл тегін» жазуыны азіргі аза тіліні нормасына келтірілген байдолла Айдаровты нсасында: «Кктегі тркі тірісі, тркіні асиетті жер-суы былай депті: Тркі халы жо болмасын дейін, халы болсын дейін...» — деген жолдар бар [2, 63 б.]. Бл жерде елді тарих сахнасынан кетпей, саталуын тілейді. Мгілік ел дегеніміз — мемлекетті асырлар тоысында, ірі державалар арасында бсекеге ттеп беріп, зіндік ораныс саясатын стану деп тсінуге болады. Орхон зеніні бойында Трік аанатыны Ордабалы деген астанасы болан. аанатты хан ордасы мемлекетті ішкі ядросы. Оны орайтын арнайы полиция(тра деп аталан) жне оан оса траты скер (шерік деп аталан) пайдаланылды. Ішкі ораныс деп атаан екінші шебер белдеуін трлі тайпалар орап трды. шінші шеберде он-о Тркештер трды. ырыздар, Кидандар, Татабилер, Таыттар, Басмылдар да шінші шеберді ораушысы болды. Осы ш шебер ттас империяны орап трды. Тріктер осы 3 шеберді орнатып болан со, «Мгілік ел» идеясын ны бекемдейді. лама ойшыл, сазгер, обыз жасаушы орыт бабамызды лімге арсы трып, мгі мірге мтылуы, тек орытты ана емес, сол замандаы билеушілерді елді мгі мір сруін алаандыын білдіреді. М. уезов орытты мгілік мір туралы толаныстарыны негізгі философиялы тйініп аша келіп, оны болаша рпа шін дниетанымды маызы зор, мгілік мра екенін атап ткен. аза халы арасында тараан аыздардан орытты бірде айтулы кй атасы ретінде крсек, енді біразында ол лім атаулыа арсы шара іздеген аморшы ретінде крінеді. орытты мгі мірді іздеген, баилы болысы келмеген деген тсінікті, халына жерйыты іздеген Асан айымен тсіндіруге болады. Асан айы з халы шін е олайлы, е нарлы жерді іздегендігі белгілі. Утопиялы кзарастаы Асан айыны жерйыты іздеудегі масаты, халыны жайлы жерге оныстанып, болашата мгі ел болуын алаан. Крнекті еуразияшыл алым, тарихшы-этнолог Л.Н.Гумилев «От Руси к России» атты ебегінде: «Еуразия рлыы ш рет біріктірілді. Алашында оны лы Тркі аанатын ран кне тріктер біріктірді. Тріктерден кейін Шыыс хан бастаан монолдар, кейіннен Ресей з олына алды» — дейді.[4, 382 б.] Л.Н.Гумилев еуразия рлыыны бірлігі, мгілігі туралы ойын кне тріктерден бастайды. азастан Республикасыны президенті Н..Назарбаевты бастамасымен алыптасып жатан Еуразиялы идеясыны негізінде Ресейлік емес, тріктік ынтыматастыа ол жеткізіп, кне тріктерді мгілік ел идеясыны міршедігін длелдеуіміз керек.«Ттас трік елі» идеясынан «бірттас Тркістан» идеясына дейінгі бабаларымызды атаран істері едуір. Елбасы Трік бірлігі идеясын туелсіздікті алашы кндерінен бастап ктеруде. Ел азаматтары мен азастан саяси элитасыны лтты идеология алыптастыру жолындаы ойларын Елбасы сараптады. «Бірттас Тркістан идеясы», «Тркістан конфедерациясы», «Еуразиялы ода идеясы», «азастанды лт идеясы», «Жерйы», «Атамекен», «аза Елі идеясы» сынды ымдар арылы мемлекет рушы аза халы мен тарихи тадыр тоыстыран лттара орта боларлы идея, мемлекеттік мнге ие боларлы идеология арастырылды. Мгілік Ел идеясы —аза лтыны масат-мддесіне жне елімізді орта Отан еткен жз отыздан астам лттар мен лыстарды лтты идеясына негізделген идеология болатынына сенуге болады. Еуроцентристік кзарас бойыншатркі тілдес халытарды ынтыматастыына деген сын айтушылар кп. Тркі интеграциясын Т. Рыслов пен М.К. Ататрік бастаса, кейін наты практикалы шараларды ола алан Р тыш Президенті Н.. Назарбаевты шешуші саясаты з жемісін берді. Н.. Назарбаевты трік халытарыны бірлігін ныайтудаы тарихи рліні аншалыты маызды боланын ааруа болады. азастан Халыаралы «Трксой» йымына олдау крсетіп, трік дниясыны барын баалап, жоын тгендеуге жол сілтеді. Халыаралы аренада азастанны беделі ныайан сайын, трік мемлекеттеріні бірлігі идеясы ашы рі табанды насихаттала бастады. Елбасы Н.. Назарбаев зіні «Тарих толынында» атты ебегінде: «Тарихты ала ойып отыран ктем талабы рбір трік еліне ртрлі салада саяси, экономикалы, мдени жне гуманитарлы тсілдермен бірігу проблемасын шешуді бріне бірдей те институтты тетіктерін жаппай-трмай іздестіруді міндеттейді» [3, 120 б.], — дей отырып, трік мемлекеттері интеграциясыны тиімді жолдарын іздеу ажеттілігін крсетті. Елбасы Н..Назарбаев 2000 жылы 14-желтосанда латын алфавитіне кшу мселесіне атысты з пікірін білдіре келіп, те мият дайындытан со латын алфавитіне кшетінімізді айтты. Бл жерде Тоныкк негізін салан «Мгілік ел» идеясын алпына келтіруші, жандандырушы лт Кшбасшысы Н.. Назарбаевты аза халына славянды кириллица емес, тркі тектес бауырларымыз олданатын латын арпіне кшуді ажеттілігін айтты. «Тарих толынында» атты ебегінде: «Тркі халытары жмылан ждырытай болып біріккен кезде геосаяси мірге те ыты субъект ретінде ыпал ете алады, мдени лемдегі зара арым-атынастарда айдаы бір енжар, ынжы элемент ретінде емес, згелермен терезесі те тла ретінде бой крсете алады. Бл баыттаы алашы игі адам ортаазиялы одаты рылуы болды. Оны шеберінде бізді брімізге орта мдени састыымызды жете сезіну арылы дегейімізді ктеріле тсетіні сзсіз» — деп трік бірлігіні болашаына зор мітпен арады [3, 121 б.] азіргі кезде, азастан Республикасыны тыш Президенті Н..Назарбаевты бастамасымен жргізілген тркі тілдес мемлекеттерді жаындастыру саясаты, елімізді Орталы Азияны кшбасшысына айналдыру идеясы з жемісін берді. Оан Тркістандаы Ясауи атындаы Халыаралы аза-Трік университетіні ашылуы, 2009 жылы Тркияны «Трік ошатары» оамды йымынан Н..Назарбаева «Тркі леміне ызмет» марапатыны берілуі, Астанада Тркі академиясыны ашылуы, сонымен атар, Анкара аласындаы «Генчлер» саябаына Н.Назарбаев ескерткішіні орнатылуы, Тркия Президенті Абдулла Глді Президент Н.Назарбаевты «тркітілдес халытарды кшбасшысы» деп баалауы — Елбасыны тркі лемін біріктіру, экономикалы жне мдени салаларды тыыз байланыстыру жолындаы тарихи ебегіне берілген ділетті баа болды. Елбасыны тркі интеграциясы жолындаы ызметіні масаттарыны бірі — экономикалы ынтыматастыа негізделген. 2012 жылды 12-желтосаны кні Тркия астанасы Анкара аласында Лев Гумилевті 100 жылдыына орай ткен «Лев Гумилев жне оны тркологиялы ылыми мрасы» атты конференцияда Алтайлы тркітанушы Беликовты: «Бгін Мая кнтізбесі бойынша ттас бір кезе аяталып, тркі жртыны дуірі басталды!» — деген жалынды сздері барша тркі халытарын др сілкіндіріп, ертеге деген ерен сенім ялатып отыраны аян. ХХІ асырды Трік мдениетіні асыры болады деп болжам жасаушыларды атары кн санап артып келеді. Осы орайда Тркі кеесі Бас хатшысыны орынбасары, тркітанушы алым Дархан ыдырлі: «Енді осы Еуразиялы кеістікті толтыра беруіміз керек. Трікті бойындаы пассионарлы асиет айта оянуда. Тркі мдениетінсіз, тркілік санасыз, тркі тарихынсыз Еуразия кеістігін елестету ммкін емес. Ежелгі тркілер, сатар мен скифтер, ндар мен ыпшатар Еуразияны ен даласын еркін оныстанан. Бгінгі тсінікпен аланда, Алтын Орданы да Еуразиялы мемлекет деп атауа болады. Біздіше, Шыысхан идеялы трыда лы тркілік идеяны ктеріп, ос мхитты арасын мекендеген халыты жадындаы тарихи сананы айта жаыртан», — дейді. Белгілі тарихшы, 1837-1847 жылдардаы Кенесары асымов бастаан азатарды ктерілісі жайында диссертация жазан алым Елто Ділмхамедовты ызы Эльза Ділмхамедова Л.Н.Гумилевтен схбат алады. Лев Николаевич Гумилев «азаты пассионар тласы кім?» деген сраа: «Ол, рине, хан Кенелері» деп жауап беріпті. Эльза Елтоызы «азастанды алда не ктіп тр?» деп срайды. Сонда ол: «азастанда таяу уаытта мыты серпіліс, пассионарлы дмпу болады» деген екен. Бл жерде Л.Н.Гумилевті этностарды мір сруі теориясы бойынша рбір лт, р халы 1200-1500 жылдай мір среді. Осы кезеде халыты туып, сіп-ркендеп, даму шыына жететіні, содан со біртіндеп лдырап рдыма кететіні длелденген. Осы эволюциялы рдіске 1500-дей жыл кетеді екен. Ал аза хандыы ХV асырды ортасында рылды. 14 асырды орта шенінде аза халы пайда болады. Соан араанда, халыты даму жолыны шырау шегіне жаындап алды деп ойлаймын. Эльза Ділмхамедова Гумилевке таы да бір сраын ойып, «халыты кшейіп бара жатанын алай білуге болады?» дейді. Сонда алым: «Оны белгісі сол жерде алалы жиындар теді. Халы пассионарлы болып жатса, тарихын зерттейді. Пассионар тлалар кбейеді. Алдымен бір адам туады, ол з ойларымен екінші адамны ойын озайды. Жне адам баласыны ойына келмейтін биік масаттар ойып, елді жмылдырып, соан ол жеткізеді. Міне, пассионар халыты белгісі осындай» деген екен [5]. Гумилевты айтан сздері жаа дуірге адам басып жатан аза еліні азіргі жадайымен тспа-тс келеді. Гумилевты «алалы жиындар теді» дегені тркі рпатарыны ынтыматасты жолында атарып жатан шаралары болса, «тарихын зерттейді» дегені тркі академиясыны рылуы жне де 2013 жылы 5 маусымдаы М.Тажинні лтты тарихты зерделеу бадарламасыны жариялануы, сонан кейін, «бір адам туады» дегені лт Кшбасшысыны дниеге келуі, сонымен атар, «адам баласыны ойына келмейтін биік масаттар ойып, елді жмылдырып, соан ол жеткізеді» дегені Елбасыны азастан 2030 стратегиясын мерзімінен брын аятап, дамыан 30 елді атарына кіру баытын ала оюы деуге болады. Кне тркілерді «М .гілік Ел» идеясы ш негізден трады: оны біріншісі — кне тркі жазба ескерткіштеріндегі «Мгілік Ел» идеясы, екіншісі — л-Фарабиді «айырымды алада» философиялы шыармасында, сіресе, бл идеяны теориялы-методологиялы трыдан тиянаталуы жне шіншісі — Жсіп Баласанны осы идеяны негіздеген «тты Білік» дастаны. Тоныкк ескерткішінде мемлекетті траты болуы шін билікті стап отыран аан мен аылгй дана бірауыздылыы, сз бен істі ажырамауы, елді ттастыы шін ынтыматы, барлы кштерді йытысы болу ажеттігі тп нысана ретінде айтылады. Тркі халыны елдігінен айырылып, аансыз алып, таы да басалара баынып, одан айта ктеріле бастааны, жаа аан отыраннан кейін елді басын біріктіру шаралары, яни «тнде йытамай, кндіз отырмай, тркі елі шін ызыл анын аызып, ара терін тккені, кш-уатын бергені» паш етіледі.Осыны брі кейінгі рпаа да ндеу ретінде айтыланы крінеді. Сонымен атар, бл жерде «Мгілік Ел» ымы, туелсіздік рухы, азатты идеясы бір-бірімен ндесіп тр. л-Фараби ежелгі грек философиясы мен шыысты мсылман ілімдерін байланыстыра отырып, тркі дниесіні «Мгілік Ел» философиясыны теориялы негіздемесін жасап берді. алым «Мгілік Ел» теориясыны негізгі ережелерін «айырымды ала трындарыны кзарастары туралы», «Мемлекет билеушіні наыл сздері», «Азаматты саясат» шыармаларында баяндайды. Баыта жету жолында адамдарды арасындаы айырымдылы пен тсінушілік, бір-біріне кмек беру, досты пен бейбітшілік, трбие мен тлім — л-Фарабиді ттас леуметтік-саяси теориясыны ажырамас бір блігін райды. Мемлекет пен оамны кемелденуі туралы леуметтік-саяси теориясында мемлекет басарушылары мен сол оамда мір сретін адамдарды да стануы тиіс мемлекетті басаруды императивтері мен механизмдері крсетілді. Сондытан, бларды брі азіргі тада тркітілдес мемлекеттерді лтты ндылытары ретінде саналуы тиіс. Фараби мемлекетті міндетін жне оны ішкі жне сырты міндеттерін толы анытап береді. Сырты міндеті ретінде мемлекетті айырымды ала трындарын немесе мемлекетті сырты жаулардан орау, яни кшті ораныс йымдастырумен жктеледі. Ішкі міндеті ретінде мемлекетті з халыны баыта жетуі шін крнекті шараларды іске асыру керек: олар — ділеттілікті орнату, халыты оыту, оларды керекті ылыммен толытыру, адамгершілікке трбиелеу, айырымдылыты тарату жне е жасы баыта жеткізетін деттерді бойа сііру. алан мселелерді брі — экономикалы жне саяси мселелер — негізгі міндетке баынады, яни адамдарды баыта жетуі оларды рухани жетілуіне туелді. «тты білік» дастаны арахан мемлекеті тріктеріні тілінде жазыланы белгілі. Жсіп Баласан «тты білікті» 1069-1070 жылдары Баласан аласында бастап, он сегіз айды ішінде ашар аласында аятаан. Жсіп Баласанны «тты білік» шыармасы, араб-парсы дебиетіні кшірмесі емес. Дастанда X–XI асырлардаы Жетісу жерінде тран тайпаларды салт-санасы, дет-рыптары, наным-сенімдері кп жырланан. «тты білік» кейіпкерлеріні есімдері де брыны тірілік дін нанымдарына атысты. Басты бейне Кнтуды — діл ел басшысыны рмізі. Бл бейне «Клтегін» («Тркі аанаты туралы сз») жазуларынан басталып, л-Фараби мен ожа Ахмет Иассауи армандаан трік мдениетіндегі лгі, мрат тланы бастысы. Жсіп Баласанны басты кейіпкер ылып Клтегінді крсетуі тркі мдениетін жаластырушы, мгілік ел бадарыны олдаушысы екендігін айындайды. XVIII асырда аза хандыыны басын осып, Айдаардай ытайды аузына тсірмей, аыран аюды тырнаынан аман алып алан Абылай ханны саясаты тркілік мгілік ел идеясын жандандырушы тланы ерлігі. Шыыстаы ежелден дшпанымыз ытайлар жоарларды аза жеріне айдап салып, сол арылы аза жерін де, жоарларды да зіне арату еді. Осы соыста не аза, не жоар, болмаса екеуі де руы керек екендігі алпауыт елдерді жаттанды саясаты еді. Біра аза елі аман алды. азаты баытына орай Абылай хандай дара тла тарих сахнасына келді. Нтижесінде бл соыста аза емес, жоар 1758 жылы тарих сахнасынан млдем жойылып кетті. Ел басына тскен лкен иыншылытан Абылай хан бабамыз елді біріктіріп, жмылдырып, соны арасында аза елін аман сатап алды. Ендеше, Абылай хан елді біріктірген лы тла жне «мгілік ел» идеясын жаластырушы екендігін матанышпен айтуа болады. Мгілік Ел — жалпы азастанды орта шаыраымызды лтты идеясы. Бабаларымызды арманы. Р Президенті Н.. Назарбаевты бастамасымен Астанада аса рухымыз бен мгілік мраттарымызды паш етіп тран «Мгілік Ел» салтанат апасыны салынуы «Мгілік Ел» идеясыны мелекеттік идеологияа айналандыыны бір длелі. «Мгілік Ел» сзіні тере тарихи тамыры жне лкен маыналы мні бар. Трік шежіресінде «мгі» сзі «Тір», «дай», «Алла» сздерімен маыналас олданылды. Осыдан кейін, «Мгілік Ел» «Алла Тааланы елі, халы» дегенді білдіреді жне мемлекет пен лтты уаытпен шектелмеген тмары болады деуге толы негіз бар. Мгілік Ел лтты идеясыны негізгі мні — мгілік масат-мраттарымыз бен мдени-рухани ндылытарымыза негізделген, мемлекет рушы аза халы мен зге де лттарды лтты идеяларын бір арнаа тоыстыратын идеология арылы алыптастырылатын азаты лтты мемлекеті. Мгілік Ел лтты идеясы дегеніміз — ткенімізден саба ала отырып, болашаымызды баянды ету жолындаы ха мраттарымыз!
сынылатын дебиеттер тізімі:
Негізгі дебиет:
1. Махат Д.Туелсіз тарихи таным. /Зерттеулер жинаы. – Алматы,2014 240б.
2. Нрпейісов К. Алаш м Алаш Орда. Алматы: 1995.
3. ойгелдиев М.. Алаш озалысы. Алматы: 2008.
4. азастан тарихы (кне заманнан бгінге дейін). Бес томды. 4-том.-Алматы: «Атамра», 2010.
5. азастан тарихы (кне заманнан бгінге дейін). Бес томды. 5-том.-Алматы: «Атамра», 2010.
осымша дебиет:
1. Омарбеков Т. 20-30 жылдардаы азастан асіреті.А.1997.
2.ойгелдиев М.. Омарбеков Т. Тарих таылымы не дейді? А.1994.
3.Омарбеков Т. Зобала.А.1994.
4.Махат Д. аза зиялыларыны асіреті.А.2001.
5.Маиданали З. Земледельческие районы Казакстана в годы насильственной коллективизации.А.2003.
6.Сантаева К.Т. Дстрлі аза шаруашылыын кйрету саясаты.Астана.2007.
7. Верт Н. История Советского Государство.М.2002.
8.Махат Д. Тіл мен діл тадыры: Тарихи деректер, уаыт бедері жне аиат(Маалалар мен зерттеулер).-Астана.,2007
9. Бекмаханов Е.Б. Казахстан в 20-40 годы XIX века.-А.-1992
10.АбылхожинЖ.Б. Традиционная структура Казакстана: социально-экономические аспекты функционирования и трансформации (1920-1930г.г.)А,.1991.
11. .Мхатова О.Х.азастандаы ХХ-асырды 20-90 жылдарындаы аграрлы згерістер тарихынамасы.Алматы:1999.
12. . Омарбеков Т.,Омарбеков Ш. азастан тарихына жне тарихнамасына лтты кзарас.Алматы.2004.
13.Шаяхметов Н.У. «Ел –бгіншіл, менікі-ертегі шін»А.2001
14 Кан Г.В. История корейцев Казахстана. А.1995.
15 Верт Н. История Советского Государство//М.2002.
16 Стбаев . Жазысыз кінл боланым ба?//Абай,1998
17 Стбаев . Сталинге хат.// Аиат,1999.-/4.
18 Омарбеков Т. Голощекинні Сталинге хаты.// аза тарихы. 1993
19 Рысбеков Т.,арабалин .Алаш ардатыларын алашы айыптау.// Аиат,2000.-/8-9.
20 озыбаев М. Атадатар аиаты.////А.1992.
21 Назарбаев Н.А. Тарих толынында А.1999.
22 Назарбаев Н.А. азастан 2030.Президентті азастан халына жолдауы. А.1997.
23 Назарбаев Н.А. лем кіндігі. Астана 2001.
24 Ттімов М.Б. Ауылдаы демографиялы ахуал.// А. 1990.
25 Ттімов М.Б. Халынама. Сан мен сана.//А. 1992.
26 Дахшлейгер Г.Ф. Нурпеисов К. История крестьянства Советского Казакстана.// А.1985.
27 азыбек М.,Маймаов . пия кеестер. //А.1999.
28 аза алай аштыа шырады? А.1991.
29. Кан Г.В., Шаяхметов Н.У. азастан тарихы. Оулы.-Алматы: 2007
30. азастан тарихы (кне заманнан бгінге дейін). Бес томды.3-том.
31.Махат Д.А. Баспасз: сталиншілдікті азастанда орнауы.(1925-1956ж.ж) Астана .2007
32.Омарбеков Т.ХХ асырдаы азастан тарихыны зекті мселелері.А.2001,2002.