Ірлер халыны мір сапасын интегралды баалау

Жргізілген талдау мір сапасыны анытамаларыны жне анытау тсілдеріні ралуандыын крсетті. Алайда бл ымны бірыай тсіндермесі тіпті жеке ылыми шеберінде де жо.

Бгінде алымдар мір сапасыны индикаторларын баалауды мынадай негізгі ш трін бліп крсетеді: объективтік, субъективтік жне интегралды. [23]

мір сапасын объективтік баалаубарынша таралан. Мндай тсілде мір сапасы объективтік шарттары жне тіршілік ызметі процестеріні параметрлері арылы аныталады. мір сапасыны крсеткіші мндерін анытау шін негізінен, ралды, есептік, статистикалы жне сараптамалы дістер пайдаланылады. Кейде бірнеше жоарыда крсетілген дістерді пайдаланатын рамдастырылан діс олданылады.

Оны масаты – оамны немесе адамдар тобыны мір сру дегейін ртрлі статистикалы апарат негізінде ммкіндігінше длме-дл лшеу. азіргі уаыта дейін ылыми оамдастыта мндай баалау шін бірыай, жалпыа танылан индикаторлар топтамасы зірленбегенін айту ажет. арастыру дегейіне жне наты зерттеудегі алымны ммкіндіктеріне байланысты объективтік крсеткіштерді 1000 ралуан трі пайдаланылуы ммкін. [24]

мір сапасыны объективтік баалар тобында ресми статистика жне ашы дереккздерден алынан статистика негізінде интегралды мір сапасын баалау ерекше блінеді. Ресей Федерациясында интегралды баалау негізінде мір сапасыны баасы бойынша дістемелер зірленген.

Мысалы, профессор С. А. Айвазянны басшылыымен Ресей ылым академиясы Орталы экономика-математика институтыны мамандары зірлеген мір сапасыны интегралды индикаторы (СИИ). СИИ мемлекеттік статистика ресми деректері негізінде баалауды жргізуге ммкіндік, бл те маызды жне субъективтілік факторын біркелкілендіреді. Крсеткіштер бес интегралды топа біріктіріледі:

зіне ктілетін мірді затыы, білім дегейі, біліктілік, туу жне лім-жітім, неке жне т.б. сияты асиетерді кіріктіретін халы сапасы;

зіне мір сру дегейіні жне оны материалды жне рухани ажеттіліктерін наты табыстар, оларды саралануы, ізгіліктер мен ызметтерді ттыну дегей, оамды инфрарылым уаттарымен амтамасыз ету дегейі жне т.б.) анааттандыру дрежесін крсететін негізгі крсеткіштерді кіріктіретін халыты л-ауаты;

ебек шарттарыны дегейін, леуметтік орауды, оам мшесіні жеке жне мліктік ауіпсіздігін, оамны зіні ылмыс жиі жасалатын жне леуметтік-саясисаулыын жне т.б.крсететін леуметтік ауіпсіздік (леуметтіксала сапасы);

уе кеістігіні, суды ластануы туралы, топарыты сапасы биоралуандыты дегейі туралы деректерді жне т.б. шоырландыратын оршаан ортаны сапасы (экологиялы тауаша сапасы);

табии-шикізат ресурстарыны рамыман жне клемімен, климатпен, форс-мажорлы жадайларды жиілігімен жне ерекшелегімен сипатталатын табии-климатты шарттар.

Атап айтанда, С.А. Айвазян тиісті статистикалы крсеткіштер жне осы санатты барынша жеке ерекшеліктері негізінде жасаталан мір сапасын лшеуді алыптандырылан дістемесіне сйене отырып, бізді оам адамыны дамуында стратегиялы масаттарды анытауа; уаыт жне кеістік жаынан осы крсетікш бойынша бл оамны ртрлі яшытарын салыстыру; аырында шартты трде йымдастырылуы леуметтік-экономикалы жне экологиялы-демографиялы дамуды отайлы траекторияларын анытауа ммкіндік беретін (ртрлі климатты, саяси жне ресурсты шектеулермен) оамды л-ауатты нысаналы лшемдерін растыруа ммкіндік алатынымызды атап теді.[23]

мірсапасын субъективтік баалаусубъективтік баалауларда жасаталады. Мндай тсіл мір сапасын леуметтану сауалнамалары негізінде анытады білдіреді. Субъективтік индикаторларды есепке алу азіргі заманы дістемелерді кпшілігінде жо. Бл ажетті леуметтану зерттеулері жргізуді иындыымен жне алынан апаратты талдау кезінде туындайтын иындытармен тсіндіріледі.

Интегралды тсілмір сапасыны объективтік жне субъективтік бааларын ртррлі мндес ретінде арастыруа негізделеді. Мнда е иыны интегралды баалауды есептеу – объективтік жне субъективтік бааларды амтитын мндай индексті зірлеу.

«олданбалы экономиканы зерттеу орталыы» ЖМ мір сапасын баалау бойынша жне лшеу бойынша жиналан тжірибені талдай отырып, объективтік тсіл шеберінде азастан ірлеріні мір сапасын интегралды баалау дістемесін сынады.

Объективтіктсілді тадау мыналармен байланысты:

1) азастанны ресми статистикасында статистикалы апарат деректеріні айтарлытай, оны ішінде мір сапасы мселелеріне атысты массиві жиналан;

2) субъективтік тсіл елді ірлері блінісінде е кемінде мір сапасы сауалнамаларына еркін олжетімділікті болмауы себебінен олданылуы ммкін;

3) болашата леуметтану сауалнамаларыны орытындылары болан кезде интегралды тсілді олдануа болады.

 

«олданбалы экономиканы зерттеу орталыы» ЖМ Айвазянны СИИ ерекшелігі бесеуді орнына «Маслоу пирамидасына» сйкес крсеткіштерді мынадай ш тобын пайдаланады: физикалы ажеттіліктер крсеткіштері, леуметтік ажеттіліктер крсеткіштері жне рухани ажеттіліктер крсеткіштері.

азастан ірлеріні мір сапасын интегралды баалауды зірлеу мынадай кезеділікпен болды:

1. Салыстыру шін базаны тадау.

2. Оларды негізінде интегралды баалау алыптастырылуа тиіс есептік статистикалы крсеткіштер іріктемесі.

3. Жеке зінді сипаттамаларды мір сапасыны жиынты сипаттамасына (лгіні трі, оны траты параметрлері) кірігу дісін тадау.

Кезе.

Интегралды бааларды ерекшелігі оларды мнін тек ана тиісті баалаулармен жне деректермен салыстыру кмегімен балама трде абылдауа болатындыы болып табылады. Сондытан біз облыстар жне Астана жне Алматы алалары дегейінде елді барлы ірлері бойынша деректерді іріктеп алды.

2-кезе.ртрлі статистикалы крсеткіштерді арасында белгілі бір зара байланыспен сипатталатын кптеген параметрлер бар. Статистикалы деректерді іріктеу кезінде біз мультиколлениарлануды жне жалан регрессия фактілерін жою шіннемесе басаша айтанда нтиже беретін мір сапасын баалауды алыптастыру кезінде факторларды серін есепке алуда «айталануды» біркелкілендіру шін зара корреляцияны жоары дрежесіне ие емес статистикалы крсеткіштерді іріктеп алды. Статистикалы крсеткіштер іріктеу мынадай принциптер бойынша жзеге асырылды:

– іріктемеге енгізілетін крсеткіштерді маыналы мазмны шешілетін мселені нысаналы белгіленуіне сйкес келуге тиіс;

– статистикалы крсеткіштерді іріктеу жеткілікті трде ышам болуа тиіс жне онда мір сапасы барынша маызды аспектілерін сипаттайтын крсеткіштер болуа тиіс;

– мірді маызды шарттарын тікелей сипаттайтын статистикалы есептік крсеткіштер болмаан жадайда, олар бойынша бл шарттарды адама серін жанама баалау ммкін болатын аналогтарды осуа рсат етіледі;

– егер мір сапасын баалау наты жыл ішінде жзеге асырылатын болса, онда крсеткіштерді рамына ткен кезедер ішінде жиналан серлерді крсететін сас крсеткіштер енгізілмеуге тиіс.

Біз 3-тарауда сыныланнан шамалы айырмашылыы бар крсеткіштер тізбесін пайдаланды.