Таырып. аза халыны сулет нері жне олнеріні трбиелік мні

Жоспар

1. нер мдени феномен ретінде.

2. Моол шапыншылыына дейінгі сулет неріні жне олнерді ркен жаюы (VI-ХІІ ..)

3. Орта асырдаы (ІХ-ХІІІ ..) жне ХІV-ХVІІІ асырдаы сулет нері.

1. нер мдени феномен ретінде. «нер» термині адам баласыны жасампаздыын білдіреді де, «ндіру», «жасау», «ру» деген негізден рбиді. Яни, кркем шыармашылы процесін жне оны нтижелерін (сулет нері, бейнелеу, поэзия, уен, би жне т.с.с.) айтуа болады. нерді мдениеттегі алатын орны оны баса салаларынан грі ерекше. йткені, нерде ана оамды сана зін толыымен крсете алады. нер арылы мдениет зіні тиы тереінде болып жатан былыстарын дл бір айнаа арап кргендей, байап отырады. Сондытан да нерді «мдениетті айнасы» деп анытауда негіз бар. Наты тарихи жадайлар шеберінде белгілі бір лтты, этносты мдениетінде нер арылы сол мдениетті лемді жне лемдегі адамды тсінуін креміз.

«нер – мдениетті айнасы» деп бекер айтылмаан. Ол мдениетті жаны, оны зіндік танымыны трі. Слулы заы бойынша адамны дниені игеруі барысында деби мтіндерге, мсінге, сулет туындыларына, суреттерге, уенге, биге жне т.с.с. негізделген нер трлері алыптасады.

нер деп адамны рухани болмысына, сезіміне, эмоциясына сер етіп, оны толандыратын суреткер олынан шыан шыармашылы лгісін айтамыз.нерді жекелеген трлерін жне оларды бір-бірімен ерекшеліктерін білу, ажырату адамзатты кнеден бері толандырып келеді. Енді солара тоталып тейік. Сулет нері немесе архитектура. Архитектура сзі гректі «архитектон» - рылысшы деген сзінен шыан. Архитектура деп адамны рухани жне материалды ажектіліктерін тейтін имараттар рылысын айтады.Сулет адам мірінде эстетикалы міндетпен атар практикалы міндетті де атарады. Сулет неріні лгісі адамны мінжат ететін ибадатханасы да, драматургиялы ойылымдар тамашалайтын театры да, ылыми ізденістермен айналысатын оу орны, кітапханасы да, баспана болар йі де жне т.с.с. болуы ммкін. Сулет неріні шыармалары здері дниеге келген уаытты дстрін, мдениетін, эстетикалы мрат-таламын танытады.Мысалы, Атауда Бекет ата мешіті, Драмалы театр, Фонтан т.с.с. Бейнелеу нері. Атауынан белгілі болып трандай, затты, тланы немесе табиатты бейнесін жасайтын нер. Бейнелеу нері кркем рал-тсілдер арылы (бояу тсі, жау мнері, штрих, ою-орнек жнс т.б.) жне трлі материалдарда (ааз, кенеп жне т.с.с.) табии объектіні образды бейнесін жасайды. нерді осы тріне енетін шыармаларды кзбен арау арылы тйсініп, баалап, кеістікте абылдаймыз. Соны нтижесінде, бейнелеу нерін кейде кеістік немесе визуалды (кріністі) нер деп те айтады. Бейнелеу неріні туындалары шындыты айталайтын, жансыз кшірме емес. Ол заманны рухани мнін, саяси философиялы, эстетикалы,этикалы идеяларын маыналы мазмна айналдыратын дниелер. Слулы– адам жанын асатататын, кзін уантатын, тнті ететін, сйсіндіретін крініс, имыл-рекет, пішін немесе ой-иялды жемісі.

азастан территориясында мір срген ежелгі кшпенділер мен азіргі аза халыны генетикалы байланысы бар екенін, оларды ары ата-бабаларды мдениетін сатап келгендігін алымдарды археологиялы, этнографиялы ылыми-зерттеу жмыстары длелдеп отыр. Ежелгі дуір ескерткіштерін . Марлан зіні «Памятники искусства Казахстана» (1971) атты ебегінде ттас шолып, гімелеген. Оны айтуынша, петроглифтер (шимай, ашылы суреттері) неолит (тас), мыс дуірлерінен бері бар. Олар Сарысу, араралы, Маыстау жерінде бизон, лан, бы, тау арыстандарыны суреті таба трінде саталан. Саны жаынан ытай, нді, Шыыс ескерткіштерінен алыспайды. Мны алым граувиридеп атаан. Кне дуір ескерткіштеріні екінші бір трін . Марлан мегалиттердейді. Оан Орталы азастан, Тарбаатай, Жетісуда кездесетін тас ала, минареттер (мнаралар) жатады. Тас минареттер ертедегі тайпа, ру ксемдеріні рметіне салынан. Оларды архитектура лгісіне жатызамыз. Тастан иып жасалан апандар (дольмендер), ораптар да сол дуірден жетуі ммкін. ашалан тас (плита), аса лкен апандар (дольмендер) Орталы азастаннан кп табылан. Оларды ерте дуірлерде жасалан тас бейіт дейміз. Блар да тайпа ксемдеріні рметіне соылан болуа тиіс. Тас орандарды шінші тріне кромлендержатады. Олар азаты киіз йіне сас, біра клемі одан 1,5 есе лкен, тбесі сйір, сопа тас. Архитектурасы сем, келісті. Кромлендер араанды, Жезазан, Павлодар, Семей, Талдыоран жерінен табылан. Оны кейбіреулер азылан рудник орны (такми) деп театайды. Дрысында мола болса керек. Мегалиттер бейіті те тереде (трт мыыншы жылдар атпарында) болан. Ондай молалар Сарысу, Нра бойынан табылан. Мегалит тріндегі тас орандарды таы бір тріне Беазы, Асу, Аюлы, Былыдан табылан тас оралар жатады. Францияда мндай тастарды циклоп (жалыз кзді ду) тран йлер деп атайды екен. Осы тектес орандар Атоай, Шет ауданы, Жезазан, Жааара, Іле, Жоар Алатауынан кптеп табылан. Циклоп типтес алалар азастанны тстік бетінде жо. Беазы ораныны (№ 1) ені 16х16, алыдыы 3 метр. Граниттен соылан амал, сыртында бедерлері бар. азастан жерін мекендеген кшпенді тайпаларды бірі – сатар. Сатар мал баумен, а аулаумен шылданып, жазда сем безендірілген киіз йлерде трды, ал ыста айналасы дуалмен оршалан шикі кірпіштен салынан йлерде трды. Сатарды сулет нерінен дерек беретін заттара обалар жне азба кезінде табылан ескерткіштер алдыы жатады. Сатар ксемдері мен ататы адамдарын жерлеген бейіт обала орнатан. Обалар клемі жаынан (диаметрі 150 метрдей, биіктігі 20 метрдей) те лкен болан. Обаларды астында абыралары ааштан рілген немесе тастан аланан лген адамды жерлейтін арнайы блмелері болан. Ол блмеге адам мйітімен бірге ару-жараы, ыдыстары, шекейлі заттар оса ойылан. Обаларды сыртынан шеберлей орналастырып, тігінен жартылай жерге кмілген тас бааналардын орнатан ораны болан. Мысалы: Мндай орандара Алматы облысындаы «Бесшатыр», араанды облысындаы «Отыз жеті жауынгер» обаларыны сулеттік рылысын айтуа болады. Мыс дуірінде адам баласы тас ашап, мыс орыта білген. Сол негізде олнері, мал бау, егіншілік ксібі туып, ебек блінеді. Соа, балта, мыстан жасалан зге де ралдар кбейеді. Бдан со темір дуірі келеді. Енді ралдар сол темірден жасалатын болады (найза, ылыш, семсер, соа тісі, т. б.). Мндай ралдар аза жеріндегі обалардан кбірек табылан. .Марланны айтуынша, скиф, са, н, йсін, оыз, ыпша, алы тайпаларыны мдениеті осы заманда туан. Есік маынан алтыннан йылан адам суреті табылып отырса, алымдар оны са дуіріні ескерткіші ретінде баалауда. йелді алтынмен кптелген сукелесін А.Козарев 1905 жылы араанды (арааш сайы) жерінен тапан. Ол да скиф-са дуірінен алан ескерткіш болуа тиіс. Сатарды мдениеті, трмыс-салты, дниетанымы туралы малмат беретін материалдар – азбадан табылан олнер бйымдары мен шекейлі заттар. й млкіні кбін ыайлы, сынбайтын материалдардан жа теріден, киізден, ааштан жасаан, кейбір ыдыстарды кйдірілген балшытан жасаан. ару-жаратарын, ат бзелдерін, киіз й жиаздарын й жануарлары мен жабайы адарды бейнесімен шекейлеген. Оан длел: 1970 ж. Есік аласы жанынан табылан «Алтын адам» олжасы. «Алтын адамны» киімі, белдігі адар суретімен, оюлармен бедерленген. 4000-а жуы алтын жапсырмалармен кмкерілген. «Алтын адам» жанына оны ылышы, те шеберлікпен жасалан анжары, р трлі оюлармен шекейленген ыш ыдыстар, шебер зергенрді олынан шыан кміс кесе ойылан. Кміс кесені тбінде демі ойылып жазылан жмба жазу бар. «Алтын адам» киімі мен баса бйымдарын шекейлеуде ю, соу, оймалау, алыпа салып соу алтын, кміс жалату сияты, азіргі аза шеберлеріні олданатын зергерлік нерді барлы дістерін круге болады. Осындай бйымдар аралы, Бурабай, Есік, анаттас, алтыннан жасалан арыстан басы Таырауын, лек, Май айы, Тасмола, Шілікті, Бестбе, Тасды, Асу, Жолымбет, Жосалы маынан табылан. Алтын, кміс, жез аза жерінде аз емес. Блар соны кнеден жеткен кркем лгілері. йсін, алы тайпаларыны жартылай отырышылы міріне байланысты сулет нері дамыды. Б.д.д. ІІІ асыр мен б.д. І асыр аралыындаы йсіндер мен алылар темір ндіру ксібін дамытан, ааш, тері, металл деу ісі ке ріс алып, олнер дамыды. арапайым рмек тоу ралы пайда болды. йсіндер мен алыларды зергерлік бейнелеу нерінде, сатар нерінде кездеспеген, сімдік тектес жне геометриялы лгідегі ою-рнектермен шекейлеу дістері, зергерлік бйымдарды трлі асыл тастармен кркемдеу ке тараан. азастан жерінен табылан кшпенділер дуіріні мдени-нер ескерткіштерін зара салыстыра отырып, аза халыны кне дуірдегі кшпенді ата-бабаларыны жасаан сндік-олданбалы неріні классикалы лгісіне жататынын алымдар длелдеген.

2. Моол шапыншылыына дейінгі сулет неріні жне олнерді ркен жаюы (VI-ХІІ ..)

Бізді дуірімізді VІ асырынан бастап азастан жерінде алашы феодалды мемлекет Трік аанаты рылды. Олар мір срген VI-VIІІ .. – темір, алтын, кміс ндіру жне деу ксібі, ісі дамыды. Кен ндіру, металл деу ксібі – олнершілік ебек трлеріні, сауданы ркендеуіне жне елді отырышылыа айналып, елді-мекендер, алалар салуда сулет неріні дамуына ыпалын тигізді. Археологиялы азбаларды малматтары бойынша Отстік азастан жерін мекендеген тайпалар ІV-VI .. шикі кірпіш кесек дайындай білген. Трік аанаты дуірінде тас жне сйек деу нері де дамыды. Тас деу нері: тас мсіндер, пытастар жасау арылы сулет нерінде кеінен пайдаланылды. Тас деу неріні ескерткіштерінен біздерге жеткені тас мсіндер мен лпытастар. Тас мсіндер жасау VI-VIІІ .. – ХІІІ асырлар аралыын амтиды. лпытастарр трлі ою-рнектермен, суреттермен шекейленген. азастанда таса ашалып салынан трлі адар, сада суреті, ою-шимайлар, жылы, тйе, кн суреттері жиі кездеседі. Ежелгі тас, мыс дуірлеріні нері VI-VIII асырлардаы Трік аанаты кезеінде де олданылан. Тастан батырды суретін салу, тама (таба), таса тскен жазулар Орхон ескерткіштерінен мол табылан. Х-ХІІ .. араханидтер мемлекеті дуірінде, лы Жібек жолыны Жетісу, Отстік территорияларын басып тетін блігінде орналасан –Сайрам, лан, Мерке, Тараз, Сыана, Баласан, Отырар сияты алаларды сулеттік рылысы дамыды. сіресе, Отырар, Тараз, Сайрам, Ясы алаларыны іргесі сіп, мдениет пен ылымны, олнер мен сауданы орталыына айналды. (Тоыз жолды торабы боландытан) Біра, асырлар бойы р рпаты нерімен, білімімен, ажырлы ебегімен жетіліп бой ктерген, сулет неріні керемет лгілерін з бойын жинатаан Отырар, Ясы, Тараз сияты ылым мен білімні, нерді, мдени мірді орталыы болан кптеген алалар, ХІІІ асырдаы Моол шапыншылыы кезінде тгелдей ирады.

3. Орта асырдаы (ІХ-ХІІІ ..) жне ХІV-ХVІІІ асырдаы сулет нері.Орта асырлардаы сулет нері рылыстарыны даму ерекшеліктерін бізді кезімізге дейін саталан діни баыттаы сулеттік рылыстардан круге болады. Олара:

1. озы Крпеш-Баян Слу мазары(ІХ-Х асыр) жатады. Ол Аягз зеніні бойында, Тасы темір жол станциясыны жанында тр. Мазар жалпа ырлы тастардан, орта асырлы д, кешен лгісінде пирамида трінде алаан. рылыс арапайым боланымен, мыдаан жылдара шыдап келеді.

2. Айша Бибі(ХІ-ХІІ асыр) мазары тік тртбрыш пішінде салынан рылыс. р брышында жоары жаы жіішкеріп жмыр мнаралары бар.мазарды абыралары, трт мнарасыны сырты тгелдей, квадрат формалы, р трлі оюлармен шекейленген,

плиткалармен кмкерілген, демі, айшыты сулет рылысы. Ескерткіш бойында аза халыны барлы оюларыны трлері амтылан.

3. Бабаджа атын мазары(Х-ХІ асыр) кйдірілген кірпіштен аланан, жалпы формасы куб трізді, 16 ырлы кмбезді рылыс. Мазарды ас беті зге ш бетінен араанда биіктеу, жоары жаы кірпіштерді рнектеп ріп алау арылы кркемделген. Ішкі трт брышты блмені тбесі кмбезделіп жабылан. Жалпы бабаджа атын мазарыны сндік шекейлері те арапайым, рылысы онша крделі емес.

4. Алашахан мазарын– шебер кірпіштерді рнектей алау дісімен алаан. Мазарды арты екі бйір абырасы киіз йді абырасына саан ромб тектес бедерлі оюмен шекейленген. Алдыы ас бетін, кірпіштерді зіндік пішіндерін пайдаланып, тік тртбрышты ойытармен, бедерлермен ріп шыан. Мазар кмбезбен жабылан.

5.Маыстау жеріндегі кмбезді мазарды бірі – Шапа атамазары (Х асыр). Мазар кмбезіні дл тбесінен кн жарыы тсетін арнайы тесік алдырылан. Шапа ата мазарыны сырты абыралары, Маыстау жерінде осы кнге дейін олданылып келе жатан ою-рнектермен шекейленген. азастан территориясыны ткпір-ткпірінде саталып келген сулет неріні туындыларын, сол аймата мір срген халы суретшілері туызан. азірге дейін азастанда 25 мынан астам тарихи-мдени ескерткіш табылан болса, (ал табылмааны аншама?), соны 12 мынан астамы Батыс азастан лкесінде орналасан.