Таырып. азастандаы педагогикалы ойлар

Жоспар

1. XIX асырдаы крнекті аза аартушылары халыты трбие туралы

2.Этнопедагогиканы XX асырда азастанда дамуы

 

1. XIX асырдаы крнекті аза аартушылары халыты трбие туралы. бубкiр Диваев (1855-1933).аза ауыз дебиетi лгiлерiн жинау, бастыру мселелерi ХIХ-. мен ХХ-. Басында бiр топ орыс алымдары айналысты. Оларды iшiнде Сырдария генерал-губернаторы Н.И.Гродековты 1884 ж. аза, збек, ырыз халы ауыз дебиетiн жинауды ола алып, бл жмысты жергiлiктi халыты тiлiн, салт-дстрiн жетiк бiлетiн Орынбор кадет корпусiнi тлегi .Диваева тапсырды. Ол араб, парсы тiлдерiмен оса аза, збек, тжiк тiлдерiн де жетiк бiлетiн едi, 100-ге тарта ылыми ебек алдырды. Ол жинаан азаты батырлар жыры 1922-23 ж.ж. Ташкентте тыш 9 том болып басылды. 1924 ж. Ташкентте азаты трмыс-салт ледерiнен растыран “Тарту” атты жина, ал 1926 ж. ызылордада “Балалара тарту” жинаы шыты. Ол “Алпамыс”, “амбар батыр” жырларыны бiрнеше варианттарын, “Тазша бала” ертегiсiнi ш нсасын салыстыра зерттеп, оларды iшiндегi е толыын жне е кркем дегендерiн баспа арылы шыарып отыран. .Диваев “аза” сзiнi шыу тарихы туралы да з пiкiрiн, бiлдiредi. Ол азаты тыю сздерi мен 70-ке тарта ырымдарын талдай келiп, оларды шыу тегiне, тлiмдiк мнiне тоталады. Басыларды кiм екендiгiне тсiнiктеме бередi. азаты “Ас иесiмен тттi”, “Айналайын” деген сздердi этимологиясына талдау жасайды.

Шкрiм дайбердиев (1858-1931).Абайды реалистiк дстрiн жаластырушы рi аын, рi жазушы, аудармашы, философ, шежiрешi мбебап алым. Ол жастайынан нер-бiлiмге, дебиет пен тiлге (араб, парсы, трiк, орыс тiлдерiн жетiк бiлген) бейiмдiлiк крсетiп, кп iзденiп, шыыс, батыс классиктерiнi ебектерiн оып йренген. 1905-1906 ж. Орыс география оамыны Семей блiмшесiне мше болан. 1905-1906 ж.ж. Меккеге сапар шегiп Стамбул кiтапханасындаы бай мдени мрамен танысан. айтып келе жатып, Ясная поянадаы Л.Н.Толстоймен кездесiп пiкiрлескен. “Толстойша” деген леiн жазан. Ол халы аыздары негiзiнде “аламан-Мамыр”, “Елiк-Кебек” дастандарын жазып, азаты дет-рыптары туралы мол млiметтер бередi. 1911 ж. “Трiк, ырыз, аза м хандар шежiресi” атты ебегiн жазады. Ол Толстойды ыса гiмелерiн, Физулидi “Лйлi-Мжнн” поэмасын, Пушкиннi “Дубровский” атты поэмаларын аударады. 1918 ж. “Абай” журналына ожа Хафиз шыармаларын аударып бастырады. Шкрiмнi дниенi жаратылысы, философиялы-геологиялы кзарасы “ш аны”, “аза айнасы”, “Аны пен таны”, “Мсылманды шарттары” атты ебектерiнен крiнiс тапан. Ол бл ебектердi жазбас брын батыс, шыысты ататы алымдары: Пифагор, Маско, Эпиур, Демокрит, Аббас, Ньютон, Линней, Гасанди, Мхаммед, Исус Христос, Дарвин т.б. ебектерiн оып шыып лкен дайындыпен келген. Оларды пiкiрлерiмен тере танысан Шкрiм дниенi негiзi атомдарды осындысынан трады, жаа туып, сiп-нiп, лiп-шiп немi жааруда, згерiстерде болады дегендi уаттайды.

“Кеттi, келдi, толды, семдi, згелендi бл алам…

Туды, лдi, жанды, сндi, ршiп, ндi айтадан” дей келiп: “Iздедiм, таптым, аныын. Тастадым ескi таныын” – деп ой тйедi. Дние сырын бiлу, нану, ыну, тану – брi аыл iсi. Ол мида орытылып тсiнiк, ой, сезiм болып крiнiс бередi дейдi.

Тн сезiп, ла естiп, кзбен крмек,

Мрын иiс, тiл дмнен хабар бермек.

Бесеуiнен мидаы ой хабар алып,

Жасы-жаман – р iстi сол тексермек – деп миды ызметiнi нтижесi сезiм мшелерiнi рекетi арылы белгiлi болады, адам зiн айналада оршаан дниенi сырын бес сезiм мшелерiн рекетi хабарына нагiзделген миды орытуымен танып бiледi деп материалистiк философиялы орытынды жасайды. Шкрiм нердi, бiлiмдi, адал ебекпен кн крудi, дiлет жолын ууды насихаттады.

Ахмет Байтрсынов (1873-1937) Бкiл саналы мiрiн аза халыны баытты, берекелi, бiрлiкшiл ел болуын асаан, сол жолда аянбай ебек еткен аын, аудармашы, тiлшi, алым, крнектi оам айраткерi Ахмет Байтрсынов аза елiн отырышылыа, мектеп ашып бiлiм алуа шаыран аартушы. Ол бiрнеше оулытарды авторы: (“лiпби”, “Тiл ралы”, “Баяншы”, “дебиет танытыш” т.б.) Ол И.А.Крыловты бiрнеше мысал ледерiн аударып, 1909 ж. Петербургте “ыры мысал” деген атпен бастырып шыарды. А.Байтрсынов М.Дулатовпен бiрiгiп 1913-1917 ж.ж. Орынборда “аза” газетiн шыарды. Онда мектеп, оу-аарту iсi, отырышылы, сауда, ел билеу iсi, Мемлекетiк Думаа атынас мселелерiн сз еттi. Алдыы атарлы елдердi лгi еттi. Надандытан тылуды жолы оу-аарту iсi деп арады. Мектептерге бiлiмдi малiм кадрларын даярлауды ктердi. аза алфавитiн жаартып араб рпiне жаа лiппе жасады. А.Байтрсынов пндердi оытуды дiстемесiмен де айналысты. 1928 ж. “Жаа мектеп” журналыны 8-санында жариялана “ай дiс жасы?” деген клемдi мааласында лы педагог Л.Н.Толстойды “йрету дiстерi туралы” деген ебегiне талдау жасай отырып, “дiс деген атып-семiп алан догма емес… Жасы дерлiкте, жаман дерлiк те бiр дiс жо. Олылыты белгiсi – бiр ана дiспен болу. Шеберлiктi белгiсi – трлi дiстi болу” деп ойын тжырымдайды. Ол сауаттылыты негiзгi жазуа жаттытыру деп арады. Жазу дегенiмiз – рiптердi суретiн салу, ал оу дегенiмiз – суретi салынан рiптердi дыбысын дрыс айту. Балалар дыбысты ажыратып йренген со, сол дыбысты табасы – рiптi крсету керек. Оны мегергеннен кейiн оу, жазу жмыстарыны брiне сол тiреу болады деп балаларды оуа, жазуа йретудi дiс-тсiлдерiн сз еттi. 1920 ж. азанда “Баяншы” деген атпен тiлдi оытуды методикасына арналан дiстемелiк рал шыарды. А.Байтрсынов оытуды бiлiмдiлiк-танымды жаымен бiрге тлiмгерлiк ызметiне де баса кiл блдi. рбiр оылатын таырыптарды бiлiм бере отырып, трбие де беруiн арастыруды талап еттi.

Хлел Досмхамедов ( 1883-1937) 1909 ж. Петербургтегi скери медицина академиясын оып, бiтiрiп Керм губерниясында, кейiн 22 Орал аза-орыс атыштар батальонында скери дрiгерлiк ызмет атарады. Осы кезден бастап оамды iстерге белсене араласып, “Орал”, “Пiкiр”, “аза” газеттерiне маалалар жазады. 1917 ж. бастап Алашорда кiметiнi басару жмыстарына белсене араласады. Батыс азастан лкесiндегi Алаш партиясыны белсендi айраткерлерiнi бiрi болады. 1924 ж. Орта Азия университетiнде ординатор, 1926-29 ж.ж. аза педагогикалы институтында проректор, кейiнне педалогия кафедра мегерушiсi, профессорлы ызметтер атарады. Жаратылыстану ылымы саласында тыш “Адамны тн тiршiлiгi” (1927) “Сйектiлер туралы” (1928) Жануарлар (1929) атты оулытар жазып шыарады. Осы ылым саласында тыш лтты ылыми терминдердi алыптастыруда елеулi ебек етедi. Х.Досмхамедов тарих, дебиет, тiл бiлiмi ылымдар саласында да бiрнеше ылыми ебектер жазып кзге тседi. Мысалы: “аза халы дебиет”, “аза-ырыз тiлiндегi сингормонизм заы”, “Кенесары-Наурызбай”, “Шатай озалысы туралы” ебектерiнде аза ауыз дебиетi лгiлерiнi тлiмдiк жаына баса кiл блген, аза дебиетiн жинап зерттеушi орыс алымдары: В.В.Радлов, Н.И.Ильминский, Г.Н.Потанин, А.В.Алекторов, .Диваев т.б. ебектерiне талдау жасаан. аза ауыз дебиетiн ылыми трыда тыш классификация жасаан.

Мiржаып Дулатов (1885-1935).1897 ж. Торайдаы орыс-аза мектебiне тсiп, оны 1902 ж. бiтiрiп шыып 6-7 жыл ауылда малiм болан Мiржаып кейiн Омбы, араралы алаларына барады. 1909 ж. Уфада “Оян, аза” атты ебегiн, кейiн “Баытсыз Жамал” романын бастырып шыарады. “Айап” журналына ртрлi таырыпта маалалар жазып трады. 1913-1917 ж.ж Орынборда А.Байтрсыновпен бiрге “аза” газетiн шыарады. азан ткерiсiне дейiн, сондай-а Кеестiк кiмет жылдарында Алаш кiметi мен партиясыны белсендi айраткерi боланы шiн бiрнеше рет 1922-26 ж.ж. Орынбордаы аза аарту институтында оытушы болады. 1922 ж. екi блiмнен тратын бастауыш сыныпа арналан “Есеп ралы”, 1924 жылы “ираат” атты оулыын басып шыарды. лы педагог Ы.Алтынсариннi оу-аарту мселесiне байланысты идеяларын рмен арай жаластырып, ол да А.Байтрсынов сияты оу-трбие iстерiн ылыми трыда арастырды. Оытуды жаа дiс-тсiлдерiн марапаттап, шкiрттердi жаа бадарлама бойынша бiлiм алуына, сабаты ылыми дидактикалы негiзде жргiзiлуiне зер салды. М.Дулатов зiнi “есеп ралы” кiтабын бiрiншiден, аза мiрiмен байланыстырса, екiншiден тыш рет елуге тарта материалды терминдердi тiлiмiзге енгiзудi, шiншiден оулытаы материалдарды бiлiмдiк жне тлiмдiк жаынан бiрдей арастырылуына зер салды. Сйтiп, М.Дулатов математикалы оуды негiзiн салды.

Нзипа лжанова (1887-1934).Ол аза йелдерi арасынан тыш леуметтiк iске белсене араласан рi малiм, рi педагог-алым, рi журналист болды. Ол 1902 ж. останайдаы ыздар гимназиясын оып бiтiрiп, Торайдаы ыздар училищесiнде, кейiн (1904-1919 ж.ж.) Семейдегi малiмдер семинариясында малiмдiк ызмет атарды. Н.лжанова 1924 ж. “Мектепке дейiнгi балаларды трбиелеу” атты ебегiн жазып, Орынбордан бастырып шыарды. Кейiн “йел тедiгi” журналында аза балабашаларындаы озат тжiрибелер жайында бiрнеше маалалар жазады. 1924 жылы “Ана мен бала” атты ебегiн жазып шыарады. Бл ебекке алы сзi ататы – турколог алым, оам айраткерi Ахмет Байтрсынов алысз жазды. Автор мектепке дейiнгi трбиенi мазмнын, масатын баяндай келiп, баланы имыл-озалысына, сезiм мшелерiне, сйлеу, ойлау ерiк-жiгерiн жетiлдiру жолдарына тоталады. Бала ойыныны мнi мен маызына тоталады. Жас баланы сiп-жетiлуiне, дние-танымына табиатты серiнi ерекшелiгiне тотала келiп, “суа тсiп, жгiрiп, спен бiрге сайрап, кбелек уып, шыбын-шiркей, рт-мырсамен бiрге ккорай шалын, тоай арасын сайрандап жрiп, кiлi де, жан-тнi де бiрдей тегiс сiп, ркендемек” – дейдi.

Жсiпбек Аймауытов (1889-1931).Жазысыз жапа шеккен, аза дебиетi мен мдениетiнi крнектi айраткерлерiнi бiрi Ж.Аймауытов аза топыраында тыш шыан педагог, психолог-алым. Ол бiрнеше оулытар мен оу ралдарыны авторы. Ж.Аймауытов Павлодардаы орыс-аза мектебiн, онан кейiн Семейдегi малiмдер семинариясын (1918) бiтiрген. 1924 ж. Баянауылда бала оытады. 1920 жылы РК(б)К атарына кiредi. азастан Советтерiнi сьезiне делегат болып сайланады. АССР Халы аарту комиссариатыны коллегия мшесi, “аза тiлi”, “А жол” газеттерiнi ызметкерi, мектеп малiмi, 1926-29 жылдары Шымкенттегi педтехникумны директоры болып iстейдi. 1931 жылы лтшыл деп айыпталып, жазысыз лiм жазасына кесiледi. 1918 ж. “Абай” журналыны бас редакторы бола отырып, трбиемен байланысты бiрнеше ылыми маалалар жариялады. Соларды iшiнде 1922 ж. жеке кiтап болып шыан “Трбие жетекшiсi” атты ебегiн ерекше атап туге тура келедi. Ол ебегiнде Ж Аймауытов “Адам мiнезiнi, аыл-айратыны р трлi болуы – трбиенi трлi-трлi болуынан. Адам баласыны рлы iстеуi, тiрiк айтуы, кiсi тонауы, лтiруi сияты бзаылытарды жасауы, трбиенi жетiспегендiгiнен” – дейдi. Автор бала трбиесiндегi отбасыны рлiне зор мн бере келiп, “Баланы бзуа, яки тзетуге себеп болатын бiр шарт – жас кнiнде крген негеге, ата-анасыны берген трбиесiне байланысты “яда не крсе, шанда соны iледi” деп бала мiнезiн алыптастырудаы отбасы мшелерiнi ыпалына тоталады. Ж.Аймауытов негелi йелменнен де бзаы мiнездi баланы шыуы немесе трбиесi нашар отбасынан да трбиелi, негелi баланы суi ммкiн дей келедi де, бл айтыландар скен ортаны, замандас, жолдас-жора, рбы-рдасты ыпалынан, солара елiктеуден болатынын длелдейдi. Ол “ойын-сауы, ле-жырды естiп скен елдi баласы нерге бейiм болады, дiндар елдi баласы дiншiл келедi. Жастайынан кемдiк, жошылы, аажу крiп скен ауылды баласы жасанша, бйыы болады” – деп оамды салт-сана, дет-рыпты трбиеге тигiзетiн ыпалына тоталады. Ж.Аймауытов 1929 ж. “Комплекстi оыту жолдары” деген ебегiнде баланы бiлiмге деген ынта-ыыласын, зейiн-зердесiн арттыру шiн малiмдерден тмендегi шарттарды орындауды талап еттi. Олар: жаа берiлетiн бiлiмдi баланы брын мегерген бiлiмiне негiздеу, оушыларды жаа бiлiмдi мегеруiне баыттайтын проблемалы сратар оя отырып, оларды назарын мегерiлетiн жаа бiлiмге баыттау, басы арты, ажетсiз малматтарды айтудан сатану, салыстыру, тееу, сату, сияты тсiлдердi олдану арылы балаларды бiлiмге деген ызыушылыын артыру. Тсiлдердi немi жаартып жандандырып отыру, крнекiлiктi пайдалану т.б. дидактикалы дiс-тсiлдердi сз етедi. Сондай-а ол “Психология” (1926), “Жан жйесi жне нер тадау”(1926) деген оулытарын жазып, психология, педагогика, дстеме ылымдарын щтастыра оытуа тере мн бередi.

Мажан Жмабаев (1893-1938)рi лирик аын, рi аудармашы, рi стаз-алым Мажан Жмабаев ондаан поэма, жздеген лирикалы ледерiмен бiрге, оытушылы ызметтi атара жрiп, тыш педагогикалы оулытар жазып алдырды. Ол жазан “Бастауыш мектепте ана тiлi” (1925), “Сауатты бол” (1926), “Педагогика” (1922) атты оулытары педагогика жне дiстеме ылымдарына осан ты лес болып саналады. М.Жмабаев орыс, батыс педагог-психолог алымдар ебектерiн ои отырып, сонымен бiрге трбиенi лтты ерекшелiктерiн ескере зiнi “Педагогика” атты оулыын жазудаы станымын былайша сипаттайды: “Трбие алымдарыны пiкiрлерiн (орыс, батыс алымдарын айтып отыр – С..) тадап алуа мтылдым. Шамам келгенше аза жанына абыстыруа тырыстым… Бiзде брын пн тiлi болмаандытан трлi терминдерге тап басанда азаша сз табу кп кшке тидi. алайда курстарда оыан малiмдердi жрдемiмен таза орыс сздерi азашаа айналдырылды. Ал ендi жиан тiлi (интернацианалды терминдер – С..) болып кеткен сздерi азашаа аударам деп азаптануды тиiс таппадым”. Шынында да ол кезде азаша педагогикалы терминдар жоты асы едi. М.Жмабаев жздеген педагогикалы жаа терминдердi ойлап тауып, тiлiмiзге енгiзген. Оу ралыны бiрiншi блiмiнде педагогиканы жалпы мселесiне арналан. Оны пiкiрiнше трбие саласы тртке блiнедi. Олар: дене, жан, аыл трбиесi, слулы пен деп-лы трбиесi. Трбиенi бдан баса да бiрнеше трлерi бар. Авторды трт трбиеге баса кiл блуi сол заманны талабынан туан кзараспен астасып жатыр.

дебиеттер:

1.алиев С. аза этнопедагогикасыны теориялы мселелерi жне тарихы.А; “Бiлiм” 2004ж.

2.Жарыбаев К.Б., алиев С. аза тлiмiнi тарихы. А; “Санат” 1995 ж.

3. азаты тлiмдiк ой-пiкiр Антологиясы, 2 томды. А; “Рауан” 1т. 1994., 2 т. 1998 ж.

4.дайбердiлы Ш. Шыармалары А; “Жазушы” 1991 ж.

5.азастан лтты энциклопедиясы. 1-7 том. 1998-2005 ж.