Сурет. Аморфты(а) жне кристалды(б) заттарды ызу сызыы
Дріс1.
Геологиялы пндерді жалпы сипаттамасы
Масат : Геологиялы пндермен танысу
1.Кристалл жне аморфты заттар туралы тсінік. Минералды химиялы рамы
2. Минералдарды морфологиясы жне физикалы асиеттері.Минералдарды тзілу рдістері
3.Минералдарды классификациялау. Минералдарды парагенезисі. Минералдар зерттеу дістері .
4.Петрография.Тау кен орындарыны негізгі теориялы генезисі,нерксіп тау кен орындары
Кілт сздер:монокристалл,аморфты жне кристалды дене,кпжа,петрография, метаморфизм, магматизм.
Кристалл – грек сзі «салындатанда атан» деген маынаны береді. Кристалл (К) –атты дене, формасы кпбрыш болып келеді де, атомдары, молекулалары иондары – белгілі бір задылыпен орналасан. Олара табии минералды кристалл, синтетикалы кристалдар жатады. атты заттар термодинамикалы тепе-тедікте трса – кристалды жадайда болады. Кристалды жадайды негізгі асиеті кеістікте материалды тйіршіктеріні симметриялы дрыс формада болуы. Атомдарды молекулаларыны зады жне симметриялы орналасуы,табиаты жне араларындаы байланыс кристал затты физикалы асиеттерін анытайды.рбір кристалды затт ртрлі химиялы рамды белгілі кристаллды рылыса ие болады. Кристаллды рылысы деп- натылы материалды са блшектерді кеістіктегі заымен орналасуын, симметриясын айтады.
Табиатта атты заттар екі кйде кездеседі: аморфты жне кристалл. Оларды бір-бірінен асиеттері жаынан жне сырт крінісінен айыруа болады.
Шыны сияты, ыздыран кезде жмсарып, бірте-бірте сйыа айналатын заттарды аморфты дейміз.
сурет. Аморфты(а) жне кристалды(б) заттарды ызу сызыы
Суретте крсетілгендей ыздыру сызыында балу температурасын анытауы иын. (а)
Кристалды денелерді ыздыранда оларды температурасыны сызыы басаша. Мысалы металды ыздыранда температура балыана дейін лая береді, бали бастаан кезден бастап балу процессі траталан температурада жреді (б). Осыан арап аморфты жне кристалды денелерді ішкі рылысыны ртрлі екендігіне кз жеткізуге болады.
Аморфты дегеніміз – грек тілінен аударанда формасыз (алыпсыз) деген ымды береді.
Аморфты зат дегеніміз материалды блшектері те тмен озалыста болатын аса суытылан сйіті айтамыз.Кристалдарды жне аморфты денелерді іш рлысыны ртрлі болуы, оларды асиеттеріні де згеше болуына кеп соады. Кристалдарды денелерді асиетері де анизатропты, ал аморфты денелері барлы баытта физикалы асиеттері бірдей.Сонымен кристалды денелер анизатропты,олар з бетімен кристалданады, аморфты дене де изотропты жне де ол дрыс геометриялы трді з бетімен абылдай алмайды.
Аморфты денелер бір алыпта болмайды,уаыт ткен сайын біртіндеп кристалдана бастайды.Мысала шыны са кристалдара айнала бастайды.ант (леденцы( біраз уаыт ткен со сыныш абатпен жабылады, бл ант кристалдары.Аморфты алыптан, кристалды алыпа ту уаыты денелерді табии асиеттеріне байланысты.Егер бір жадайда оан жздеген жылдар керек болса,екінші жадайда бірнеше кн жеткілікті болады.
2-сурет.Материалды блшектерді екі лшем схемасында орналасуы:а)кристалдаб) полимерде в)сйы кристалда г) аморфты денеде
Кристалдарда блшектер белгілі бір тртіппен орналасан (сурет 2-а)
атты денелерді кристалды жадайында болуы, аморфты денелерге араанда лде айда траты, йткені блшектерді зады трде (ретті) орналасуына ішкі минимальды энергия ажет етеді.
Бір атты затты кристалды немесе аморфты кйде алуа болады. Осы екі алыпты атты зат алу, оларды ттырлыына, ату жылдамдыына т.б. физикалы асиеттеріне байланысты. Аморфты алыпта жеіл алынады, егер атан кезде денені ттарлыы лкен болса (мысалы шыны),ал аз ттырлыы бар денелер (мысалы металдар) салындаанда кристалданады.
Соы кездерге дейін аморфты атты металл алынбайды деп келді,біра азір аморфты металдар балыламалар алу техналогиясы табылды.Металдарды аморфты алыпты жадайында алу шін оларды сйы алыптан те жоары жылдамдыпен суыту арылы алады >10 к/с.Осылай суытанда кейбір металдар кристалданбай, атты аморфты кйге айналады (шыны сияты).Бл жадайда те жа лента алуа болады (алыдыы ~10мкм, жалпатыы ~1.0см) жне сым (диамтрі 10мкм). Металдар аморфты жадайда ерекше асиеттері болады (магниттер жасауа, лезвилер алуда олданылады).
Кристалды шыныны те аз жылдамдыпен суытанда алады. Олар с и т а л деп аталады,оны аттылыы жай шыныдан лде айда жоары.
зіні рылысы жаынан кристалды жне аморфты денелерді ортасында болатын заттар болады. Блар полимерлер деп аталатын заттар зын тізбекті молекулардан ралан жне сйы кристалдардан.
Полимерлер шбатылан молекулалар тізбегінен трады. Полимерлер заттарды молекулалары траты атом топтарынан ралан – мономерлі звенолардан, кавалентті байланыс арылы бір-бірімен тыыз байланысан(сурет 2-б).Полимерлі заттардаы молекулалар бір-біріне параллельді болып орналасады. Молекулаларды зындыынан олар бір-бірімен жанасуынан, бралуынан кристалдануы иынданады. Сондытан оларды реттелу абілеті кристалдардан тмен де, аморфты заттардан жоары.
Сйы кристалдар фаза деп аталатын атауа жауап беріп, кристалды жне сйы болып келетін заттарды алпыны арасында болады. (сурет 2-в) .
Сйы кристалдар,жай сйытар сияты аышты асиеттері бар, біра ол анизатропты болып келеді. Олар белгілі бір температура арасында з алпында болып,температура жоарласа балып,изотропты сйыа айналып, салындатса кристалданады.Сйы кристадарды рылысы мен асиеттері молекулаларды зынша болып келуіне байланысты болады.