Дріс. Заманауи саяси жйелер. Саяси режимдер

1. Саяси жйе ымы, рылымы

2, Дстрлі жне азіргі саяси жйелер, Саяси жйе институттары

3. Тоталитаризм, авторитаризм

4. Дстрлі абсолюттік монархиялар, олигархиялы жне скери режимдер.

5. Демократия туралы жалпы тсінік, демократияны антикалы, классикалы теориялары.

6. Демократиялы оамны белгілері.

«Жйе» ымын XX асырды 20-жылдары ылыми айналыма алаш енгізген неміс биологы Л.Фон Борталанфи. Саяси жйені зіндік ммкіндіктері бар. Д.Истон мен Г.Алмонд оларды трт трін крсетеді: 1 топтар мен жеке адамдарды жріс-трысын басаруа байланысты реттеу ммкіндігі; 2 зіні ызмет етуіне ажетті экономикалы жне баса орларды табуа байланысты ысымды ммкіндігі; 3 орларды, игіліктерді, ызметті, здік белгілерді жне т.с.с. блу жне айта блу ммкіндігі; 4 леуметтік ортаны талаптарына рашан жауап берерлік, згерген жадайлара бейімделушілік ммкіндігі. ндістан саясатшысы П.Шарон бл тртеуіне бесіншісін – ішкі жадайын басара алатын зін-зі реттеу ммкіндігін осады. Осыны брі, сайып келгенде, стемдік етіп отыран оамны бірттас зін-зі басаратын леуметтік организм ретінде ызмет етуін амтамасыз етуі керек.

Саяси жйе тмендегідей ызметтерді атарады:Белгілі бір леуметтік топты немесе кпшілік халыты саяси билігін амтамасыз ету. Саяси жйе оамды атынастарды реттейді, жекелеген леуметтік топтар немесе кпшілік халыты масат мддесіне сйкес адамдарды тіршілік рекеттеріні р трлі салаларын басарады. Ол леуметтік институттар ызметіні масаттарын айындайды. Соларды негізінде оларды орындауды саяси жобаларын жасайды. Саяси жйе оамда жинатаушылы, топтастырушылы ызметті атарады. Ол орта леуметтік-саяси масаттар мен ндылытарды айналасында барлы леуметтік топтар, таптар, жіктерді белгілі бір бірлестігін амтамасыз етеді. Экономикалы алыпты жмыс істеп, прогресті дамуына ажетті саяси жадай жасау. Мысалы, саяси жйе ндіріс ралдарына меншік трлерін ыты трыдан бекітеді, аржы жйесін реттейді, салы саясатын жргізеді. оамды, оны мшелерін ішкі жне сырты бліндіргіш рекеттерден орау. Мысалы, йымдасан ылмыс, сырты агрессиядан жне т.с.с. Сонымен, оамны саяси жйесі деп билік жргізіп, оамда тратылы пен тртіпті амтамасыз ететін, леуметтік топтар, таптар, лттар, мемлекеттер арасындаы саяси зара атынастарды реттейтін йымдар мен мекемелерді жиынтыын айтады.Бл жйе саяси деп аталады. Себебі мемлекеттік істер ала ойан масатты, амал-дістерді, олара жету жолдарын амтитын арнайы жете зерттелген шаралар, саяси баыт арылы жзеге асырылады. Сонымен атар оны жйе дейді. йткені оан мемлекеттен баса мемлекеттік билікке ыпал ету шін басалармен бсекеге тсетін, одатара кіретін, ммілеге келетін мемлекеттік емес кптеген йымдар да кіреді. Бл саяси атынастарды крделі крінісі жйелілікті, ттастыты білдіреді.

Саяси жйені рылымы:Зерттеушілер саяси жйені мынадай негізгі трт блігін атайды: 1.Саяси институттар; 2.Саяси атынастар; 3.Саяси ережелер; 4. Саяси мдениет.

Саяси жйені жіктелуі:Саяси жйені жіктелуі жнінде алымдар арасында орта пікір жо. Олар бл мселеге р жатан арайды, р трлі лшемді пайдаланады. Саяси жйені оны саяси тртібіне арай тоталитарлы, авторитарлы, демократиялы деп бледі. Мндай топтастыруларды негізіне билік, тла жне оам арасындаы зара іс-рекетті сипаты мен тсілі негізге алынады. Тоталитарлы саяси жйеде жеке адам мен оам толыымен билікке баынады. Мемлекет оамды мірді барлы саласын зіні баылауына алады. Авторитарлы саяси жйеде билік басындаы жеке адам немесе адамдар тобы шексіз билікке ие болады. Парламент, оппозициялы партиялар боланымен оларды ыпалы шамалы болады. Мемлекетті сайланбалы органдары, азаматтарды ытары мен шектеледі. Демократиялы тртіпте тла ыы биік трады, билік жмысын оам баылауа алады. Онда билікті кілдік органдарын жалпыа бірдей сайлау арылы халы сайлайды, азаматтара саяси ытар мен еркіндіктер беріледі, елде задылы билейді. Француз саясаттанушысы Ж. Блондель саяси жйені басаруды мазмны мен трлеріне сай оны 5 трге бледі: 1.либералды демократия. Ол саяси, мемлекеттік шешімдерді абылдаанда меншікке иелік етуі, жекешілдік, еркіндік сияты ндылытарды басшылыа алады; 2. коммунистік жйе. Ол леуметтік игілікті те блуге бадар стайды; 3. дстрлі саяси жйе. Ол ат тбеліндей асйектерді саяси жне экономикалы стемдігіне негізделеді; 4. дамып келе жатан елдерде алыптаса бастаан саяси жйе. Онда авторитарлы басару беле алады; 5. авторитарлы-консервативтік жйе. Онда леуметтік жне экономикалы тесіздік саталады, халыты саяси билікке атысуына шек ойылады.

«Демократия»- сзі гректі «демос» - халы жне «кратос» - билік деген сздерінен шыан, яни «халы билігі» деген маынаны білдіреді. Бл сз бірнеше маынада олданылады.

1. Мемлекет трі.

2. Тедік, сайлау, кпшілік дауыспен шешім абылдау принциптеріне негізделген йымны йымдастырылу трі.

3. оамды рылымны мраты.

р жерде демократия р трлі ре алан. Олар мынандай мемлекетті демократиялы деп тсінген.

1. Халыты за жзінде мемлекеттік билікті басаруы. Мнда конституция билік халыты олында екендігіне длел болады. Халы жоары билікке з кілдерін сайлау арылы таайындап, згеріп отырады.

2. Демократия тедік болан жерде ана болады. Мнда барлы салада – за шыару, оны оындауда, т.с.с. тедік болады.

3. Демократияда ділеттілік болуы керек. Мнда да оамны барлы саласында ділеттілік болуы тиіс.

4. Демократияда сонымен атар бостанды , еркіндік болуы керек.

Сонымен, демократия деп халы билігі, тедік, ы, ділдік, еркіндік принциптеріне негізделген мемлекеттік рылысты айтады.

Тыш демократиялы мемлекет б.з.д.V асырда Афинада дниеге келген. Мнда «халы кеесі» жмыс істеді. Ол мемлекетті ішкі, сырты саясатын жргізді, соыс ашу, соысты тотату шешімдерін абылдады, т.с.с.

Біра халы кеесіне атыса алмайтын толы ыы жо азаматтар да болан. Олара Афинаа баса жатан кшіп келген азаматтар, сол елде тратын йелдер мен лдар жатады. Халы кеесі толы ыты азаматтар кп болса, оларды басару иына тседі деп орыты.

Халы кеесімен атар бес жз адамнан тратын кеес жмыс істеді. Оны бесжздік деп атады. Олар халы кеесінде аралатын мселелерді дайындады.

Сонымен атар халы соты жмыс істеді. Ол ылмыс жасаушыларды жазалап отырды.

Афиналы демократия Периклді (б.з.д. 490-429) басшылы еткен дуірінде глденіп ркендеді. Бл уаыт афиналы демократияны алтын асыры болып саналады. Периклді уаытында барлы билік ммкіндігінше біркелкі блінді.

Демократия ежелгі Римде болан. Мнда халыты мінбе жмыс істеді. Мны рамында асйектер де, тменгі топ кілдері де болан.

Біра бл демократияны рескел жатары да болды. Азаматты ы барлы адамда болан жо , себебі оам адам міріне араласты.

Антикалы демократиядан бастау алан классикалы демократияны згешелігі болады. Мнда саясата барлы тап кілдері атыса алды. Олар з кзарастарын білдіріп, орта шешім абылдады.

Иозеф Шумпетер (1883-1950) демократияны «Шумпетерлік» теориясын жасады. Шумпетерді ойынша, демократияны ойындаыдай жмыс істеуі шін трт жадай ажет:

1. Маызды мемлекеттік ызметтерге сайлауа болатын айтарлытай билікті, маман кілдер тобы болуы тиіс.

2. Саяси органдар халы жасы абылдап, олара з кзарастарын айта алатын шешімдер абылдауы керек.

3. Жауапкершілікті толы сезінетін, ызмет орныны абыройын жоары баалайтын дайындыы бар жасы йымдасан бюрократия болуы керек.

4. Демократиялы зін-зі баылау боланы те маызды. Мнда топ кілдері андай мселе болмасын халы мддесін бірінші оюы керек