Минералдарды типморфты белгілері, генерациялар жне парагенезисі
Белгілі жаындатумен минералдарды рамын, тзілу температурасын жне шыу тегін анытайтын белгілерді типморфты белгілер деп атайды.
Минералдар табиатта ортаны белгілі физика – химиялы жадайларда тзіледі. Бл жадайларды згеруі, мысалы орта рамыны згеруі оларды тстерінен крінетін минералдар рамыны згеруіне алып келеді. Мысал ретінде цинкті алдауды келтіруге болады. Баылаулар біршама жоары температуралы цинкті алдаулар рамында темір жне ара тсті болатынын крсетеді. Кдімгі, цинкті алдаулар оыр тсті болады, ал тссіз жне ашы – сарылар (темірсіз, кейде кадмиймен) тмен температуралы болып келеді. Осылайша, цинкті алдау тсі бойынша тек рамын ана емес (мысалы, темір млшерін), сонымен бірге тзілу температурасын білуге де болады.
Минералдар тсіні рамына жне тзілу жадайларына туелділігіні баса бір мысалы болып гранаттар табылады. Гроссуляр (жасыл тсті ктасты – сазшірікті гранат) ктастармен рекеттесуге, альмандин (ызыл тсті темірлі – сазшірікті гранат) сланецтер жне гнейстермен рекеттесуге жасы, уваровит (изумрудты – жасыл хромды гранат) ультронегізді породалар арасында хромды темірлермен кездеседі.
Типморфты белгілері бар минералдар типморфты минералдар деп аталады. Осыдан, цинкті алдау мен гранаттар – типморфты минералдар.
Наыз типморфты минерал турмалин де болып табылады. Оны трлеріні ішіндегі кптарааны ара тсті темір рамды турмалин – шерл. Ол кптеген пегматидті торларда,жне де мускатты пегматидтерде кездеседі. Салыстырмалы сирек трлері ызылт (рубеллит) немесе полихромдылар (трлі-тсті) рамында литий, цезий, тантал, необий минералдары бар сирекметалдылармен сипаталады. Осылайша ызылт жне полихромды турмалиндерді табылулары сирек металдарды болу ммкіндігін крсетеді.
Типоморфты белгі болып минералдар беті де бола алады. Пегматидті торларды кассетериттер кристалдары детте дипирамидалы, ал гидротермальды торларды призмалы трде болады (49 – сурет). р минерал баса бірдей жадайларда белгілі-бір температуралы интервалында тзіледі. Кейде блинтервал жздеген градустарды райды, баса жадайларда тзілу температурасы анытыра болады. Мысалы, тмен температуралы кварц 575°С тмен температурада тзіледі. Осыдан, оан дейін немесе одан кейін тзілген баса минералдар да 575 °С тмен температурада тзіледі. Тзілу температуараны шамамен анытауа ммкіндік беретін минералдарды минералдар-термометрлер деп атайды
Минералдар арасындаы атынасы бойынша, яни бір минералдарыны басаларымен иылысулары бойынша оларды тзілу ретін руа болады. Жие бір минернал минералтзілу процесі кезінде бірнеше рет тзілуі ммкін, яни бірнеше генерациясы болады. Мысалы, 50 – суретте кварцты екі генерациясы крсетілген. Бірінші генерациясы пиритпен, ал екіншісі сфалеритпен байланысты.
Трлі генерацияларды минералдарды бір-бірінен химиялы рамы жне сырты белгілерімен – тсі,дн лшемі, огранка жне т.б. бойынша еркшеленеді. Осылайша, кварцты біршама ерте генерациясы ср тсті, ал кештеулері – а тсті, жие аны огранкалы жне млдір (тау хрусталі) болады.
Кенорындарда детальды минерологиялы зерттеулер нтижелерінде детте кварцты, сульфидті жнебаса миералдарды бірнеше генерациялары аныталады. Мндай зерттеу берілген минерал шін іздеу жне барлау жмыстары шін маызды болып келетін ндірістік баалы генерациясын анытауа ммкіндік береді.
Белгілі-бір кенорны шін минералдар жне генерацияларыны шыу реті арнайы схемаларда немесе диаграммаларда крсетілген. 51 – суретте Орта Азия аудандарыны біреуіні пегматидті торларды кейбір минералдарыны шыу реті жне типморфтыбелгілер крсетілген. Диаграммада наты реттілік ассоциациялар крінеді. Мысалы, сподумен минералы полихромды турмалиндермен, пластиналы альбитпен (клевеландитпен), лепидолитпен бірігіп кездесетіні, жне д биолитпен кездеспейтіні крінеді.
Парагенезис – сас тзілу жадайларына байланысты табиатта минералдарды осарланып болуы. Парагензистік ассоциациялар туралы оулары минерология, петрография жне пайдалы азбалар туралы ылымы шін маызы зор.
Минералдар парагенезисі туралы іздеу жмыстарын жргізуге кмектеседі. Мысалы, хромды пудаларды тек ана ультронегіздік айматарында, ал алайы жне вольфрам рудаларын – ышылдар арасында іздейді. Гранитерді ктастармен контактта пирокседі жне гранатты породаларды тапаннан кейін, оларды шеелит жне баса кенді минералдар рамына зерттеу ажет. Минералдарды парагенезистік ассоциацияларын негізгі генезис трлері бойынша анытайды. Осы жолмен шыу тегі магматты минералдарды (ышылды, негіздік жне сілтілік породалар шін), пегматиттер шін (ышылды жне сілтілік), жоары, орташа жне тмен температуралы гидротермальды німдерді парагенезистік ассоциацияларын анытайды. Соылары шін киноварь, антимонит, барит, кальцит, флюорит, халцедон жатады. Киноварь мен антимонит баса генезисті ассоциацияларында сирек кездеседі. Полиметалды атауын алан орасын, кміс жне мыс рудаларыны ассоциациялары те тыыз.
Мирнералдар парагенезисіне кп кіл блген академик В. И. Вернадский. Оны жмыстарына дейін минералогия сипаттамалы трде болатын. В. И. Вернадский з ебектерінде минералдарды шыу тегі жне мір сру туралы жалпылама берді. Ол минералогияны дрыс генетикалы баытты негізін алаан деп есептеледі.