Тепе-те баа деп ттынушыны сынылатын нарыты игіліктерді шекті санын сатып алатын бааны атайды.
Сраныс пен сынысты исытарыны иылысу нктесі трасыз тепе-тедікті сипаттайды.
Сраныс пен сыныс заыны бір уаытта рекет етуі екі жаты теріс нтиже береді:
а) егер баа тепе-тедік нктесінен жоары ктерілсе,онда бір уаытта сраныс ысарады, ал сыныс жоарылайды,бл тауарлы артытыаймаын кеейтеді
Б) ал баа тепе-тедік нктеден тмен тскенде, сранысжоарылайды да, сыныс тмендейді, осыны салдарынан тапшылыаймаыны кеістігі лаяды.
III блім. Жеке дайы ндіріс мні мен задылытары
Таырып.Капиталды айналымдылыы мен айналымы
Капитал– бл е іргелі, негіз салушы экономикалы категорияларды бірі. Капитал деген не екенін тсіндірмейтін бірде-бір мектеп, бірде-бір экономикалы ылым жо.
К. Марксты айтуынша капитал – блстеме нды туындататын зімен-зі кбейетін ндылы.
В.Д. Камаевтыайтуынша капитал – бл тауарлар мен ызметтерді ндіру шін олданылатын трлі ресурстар мен ндіріс ралдары – табыс келетінні барлыы.
А.С. Булатовтыайтуынша капитал – бл з иесіне ксіпкерлік ызмет жргізуге ммкіндік беретін материалды, парасатты жабдытарды белігілі бір сомасы.
Райзберг Б.А. Лозовский Л.Ш. жне т.б. капитал (латын тілінде–capitalis – басты, басты млік, басты сома) – бл табыс келетінні барлыы немесе адамдарды тауарлар мен ызметтер ндіру шін жасаан ресурстары - деп есептеген.
Капиталсзді ке жне тар маынасындаарастырылуы ммкін. Сзді ке маынасында капитал – бл табыс келетінні барлыы.
Сзді тар маынасында капитал – бл фирманы барлы активтері (аржылары).
Капитал тмендегідей блінеді:
- ндірістік,
- ашалы,
- тауарлы.
Тауарлы ндірісті пайда болу уаытынан бері капитал болмысыны тарихи нысандары мынадай болан:
- тауарлы капитал (кпестік капитал трінде);
- сіморлы;
- нерксіптік.
Капиталды бастапы жинаталуыкапитализм алыптасуыны алашы пунктыболып табылады.
Берілген экономикалы процесті уаытты шекаралары Батыс Европада ХVІ - ХVІІІ ., Ресейде - ХVІІ-І . р ел, капиталистік шаруашылыын алыптастыруда, ішкі нарыты дамуына жне капитализмні материалды негізіні тездетіліп алыптасуына баытталан, з экономикалы жне саяси дістері мен тсілдерін олданан.
Капиталды бастапы жинаталуы тмендегідей процесс ретінде сынылады:
- з ебегіне негізделетін жеке меншікті жою;
- тікелей ндірушілерді жалдамалы жмысшылара айналдыру;
- оамны ндіріс ралдары мен мір сру аражаттарын капитала айналдыру
Капиталды бастапы жинаталуы:
- ксіпкерлікті леуметтік-экономикалы негізін алыптастыруды ажетті шарты болып табылды,
- ксіпкерлер тобыны пайда болуына септігін тигізді,
- жалдамалы жмысшылар армиясын туындатты,
- капиталды барлы нысандарын дамытты.
Ксіпкерлік бизнесті йымдастыру шіноны алашы кезеінде капиталды бастапы салымдарын жасау ажет.
Бастапы капитал
- меншік,
- жер,
- жмылдырылан аражаттар есебінен ралады.
Ол:
- ксіпорынды тіркеуге;
- банктік есепшот ашуа;
- ймеретті сатып алуа немесе оны жала алуа;
- машиналар, жабдытар, аспаптар, патенттер, лицензиялар сатып алуа;
- шикізат, материалдар сатып алуа;
- жмыс кшін жалдауа (ебекаыа);
- леуметтік ор тлемдеріне жне т.б.
Жмсалады.
 |
Меншік кздеріне жататындар:
- барлы ызмет трлерінен тсетін табыс,
- жарылы ор,
- амортизациялы ор,
- сатып алушылара тсірілген тауарлар шін берешек,
- кеткен млікті сатаннан тскен тсім,
- ішкі орларды жмылдыру жне т.б.
арыз кздеріне жататындар:
- несиелер, ссудалар,
- траты пассивтер,
- несиелік берешек.
Аржы орларыны бастапы алыптасуы жарылы капитал пайда боланда, ксіпорынды ру стінде жзеге асырылады.
Жарылы капитал – фирманы йымдастырылуы кезінде алыптасатын негізгі жне айналымдаы аражат кзі. Жарылы капиталды алыптастыру кздеріксіпорынны йымдастырушылы-ыты нысанына байланысты болады. (Р олар «Ксіпорындар жне ксіпкерлік ызмет»Заында аныталан).
Жарылы капитал кздері деп мыналарды атауа болады:
- акционерлік капитал,
- рылтайшыларды жарналы лестері.
- салалы аржы ресурстары (салалы рылымы саталса).
- за мерзімді несиелер,
- бюджеттік аражаттар жне т.б.
Жарылы капитал шамасындіріс процесіне инвестицияланан аша аражаттарыны (негізгі жне айналымдаы) млшерін крсетеді.
Сырттан аржыландыру жзеге асырылады
- арыз алу жолымен немесе
- акция шыару жолымен.
|
СП
Д – Т - - - - - П - - - -Т' - Д
Рс
саты саты саты
(айналым саласы) (ндіріс саласы) (айналым саласы)
Айналымдылы – блкапиталды авансталуын, ндірісте олданылуын, ндірілген тауарды сатылуын жне бастапы алпына келуін жйелі трде амтитын капитал озалысы.
Айналым – блздіксіз жаартылып отыратын процесс ретінде арастырылатын капитал айналымдылыы.
Айналымдылыты бірінші сатысында
Д - Т (айналым саласында теді).
ЖК
- ашалы капитал ндірістік капитала айналады;
- ашалы аражата ндіріс ралдары (), жмыс кші (ЖК) сатып алынады
- тауарларды ндіру алыптастырылады.
Екінші сатысында - - - - -П - - - - (ндіріс саласында жасалады).
- мнда капиталды ндірістік нысаны тауарлы нысана айналады,
- нарыта сатып алынан ндіріс ралдары мен жмыс кші ндірістік процесте біріктіріледі,
- ажетті пайдалылыы бар тауарлар шыарылады жне оларды ны еселене тседі.
шінші сатысында Т' - Д' (айналым саласында).
- ны еселенген тауарлы капитал табысты ашалы капитала айта айналады.
з озалысынашалы нысаннан бастап, капитал ксіпкерге ашалай, еселенген трде айта оралады. Табыс алу ынтасы бизнесмендіз капиталын здіксіз іске – жаа нды ндіріске жмсауа итермелейді.
Капитал озалысыоны бастапы кесіндісінде зілмеу шін оан здіксіз озалыс жадайларын жасау ажет.Ол шін мыналар ажетті:
1) капитал тотаусыз бір нысаннан басасына тіп отыруы керек;
2) р берілген стте ызметтегі капитал бір уаытта ашалы, ндірістік жне тауарлы нысанда жне айналымдылыты барлы сатыларында болуы керек.
Капиталтолыымен айналым жасау шін белгілі уаыт– айналым уаытыажет. Ол капиталды озала бастаан стінен сол ашалай нысанында, біра табыс шамасына еселеніп, айта оралан стіне дейін есептелінеді.
Халы шаруашылыыны р трлі салаларында айналым уаыты бірдей емес. Осылайша, мысалы, авиация заводтарында капитал за мерзім бойы ндірістік нысанында алады, ал кондитерлік фабрикаларда – бдан кбінесе аз уаыт.
Бизнесмен айналым уаытыны ысартылуына мдделі. Оны іске жіберген ашасы нерлым тез пайдамен оралса,оны меншігі де сорлым тез жылдамдыпен седі.
= +
+ + +
ндіріс уаыты мыналар есебінен ысарады:
- ебек німділігіні суі,
- ылым мен техника дамуы,
- жаа технологияларды олдану жне т.б.
Айналым уаыты мыналар есебінен ысарады:
- клік жне байланыс ралдарыны жасартылуы мен жетілдірілуі,
- тауарларды жеткізуді тездетілуі,
- нары сыйымдылыыны жне халыты сатып алушылы абілетіні суі,
- сауда йымдастырылуыны жасартылуы.
|
n – капитал айналымыны саны,
n = 
О – айналым уаытын лшеу бірлігі (жыл)
Т – берілген капиталды айналым уаыты.
Капиталды толы айналымыоны барлы авансты ны иесіне ашалай трде айтарыланда жзеге асырылады.
Айналым сипаттамасы бойынша капитал негізгі жне айналымдаы деп блінеді.
 |
|
Барлы капитал 182,3 млрд арыз (100 %)
Оны ішінде – негізгі 85,7 млрд арыз (47 %)
- айналымдаы 96,8 млрд арыз (53 %)
 |
ймереттер мен имараттар – 37 %
рал-жабды -- 59,6 %
 |
Материал, отынны ндірістік орлары– 28,4 %
Аяталмаан ндіріс – 33 %
Жмыс кші – 24,3 %
Негізгі капитал тозады:
- материалды жаынан (табии).
- моральды жаынан.
Материалды (табии) тозу – бл нтижесінде негізгі капитал элементтері физикалы жаынан ызмет етуге жарамсыз болып алатын процесс, ттынушылы ны жоалады.
Моральды тозу – бл ебек ралдары ныны тмендеуі немесе брыныдан рекет ету абілеті жоарыра ебек ралдарыны пайда болуы нтижесінде негізгі капиталды нсыздануы.
Себебі салдары Себебі салдары
Амортизация – тозыы жеткен капитал клемін баалау;
Негізгі капиталды кшірілген ны.
Амортизациялы ор– бл
- арнайы ор,
- салы салынбайды,
- капитал салымдарын аржыландыру шін ызмет етеді,
- оны млшері рал-жабды ызмет ету мерзіміне байланысты болады,
- амортизация нормасы кіметпен бекітіледі.
Негізгі капиталды амортизациялы ора шамадан тыс есептен шыарылуымыналара себеп болады:
- негізгі капиталды дадарыстан жылдамдатып шыарылуына жне жаартылуына,
- баалар жне инвестициялар суіне,
- бюджетке тсетін тсімдерді ысаруына.
Амортизациялы ор жиі таайындалуы бойынша олданылмайды. Осыны барлыы негізгі орларды шапша рылуына келіп сотырады. Сондытан азастан Республикасы мемлекеті
- амортизациялы есептен шыару жйесін ретке келтіру жнінде біратар шаралар абылдады;
- амортизациялы орлар аражаттарын пайдалануды ретке келтірді,
- амортизациялы орлар индекстеуін ткізді,
- шаын ксіпорындара негізгі капиталын есептен шыару жнінде жеілдіктер сынды.
|
- капитал айналымыны жылдамдыы
П = 
мнда П – айналым саны;
О – капитал айналымын лшеу бірлігі (жыл),
Т – берілген капиталды айналым уаыты;
- бір айналымны кнмен есептегендегі орташа затыы (От)
От = 