Лекция. Саяси ылымны даму тарихы мен негізгі кезедері
1. Ежелгі дниедегі саяи ойлар
2. Орта асырлардаы саяси ілімдерді алыптасуы
3. айта рлеу дуіріндегі саяси ой
масаты:Саяси ойды кне, орта асыр, айта рлеу дуірінде дамуымен танысу. Саяси ылымны теориясыны алыптасуын, негізгі кезедеріне атысты алымдарды саяси кзарастары мен ебектерін арастыру жне саясаттану ылымыны теориясыны алыптасуына кезе –кезеіне кілдерді мысал келтіріп сипаттама беру.
міндеттері:Дерекпен жмыс жасау дадыларын дамыту. Таырып бойынша апараттарды толы мегеру.
1. Кез келген ылым сияты саясаттануды да з тарихы бар. Саяси ылымды білімні элементтері зак уакыт бойы жалпы философиялы, кейінірек леуметтанулы, ыты теориялар шеберінде алыптасып дамыды. Саясаттануды тарихы болмайынша, саясаттануды да болмайтынын айтуа толы негіз бар. Оны казіргі ілімдері мен теориялары ткен замандардаы саяси ойларды жаа тарихи жадайлардаы жаласы ретінде дамуда. Ол материалдар жинаталынбайынша жаа саяси теорияларды пайда болуы ммкін емес.
рбір дуір адамзат мірінде зіндік ерекше саяси мселелерді ойып, оларды зінше шешті. Егерде ойша кейінге ілетін болсак, онда XXI асыра бізбен бірге кірген кптрлі шексіз саяси жйелерді, ілімдерді, баыттарды, кзарастарды круге болады. Оларды дрыс бадарлау мен оларды мнін тсіну шін тмендегідей белгілі бір методологиялы діс-тсілдерді басшылыа алу кажет: біріншіден, кез келген саяси ілім еріксіз "ойдан шыарылан", кімні болса да, тіптен кемегерді болса да акыл-ойымен табылан нрсе емес, керісінше ол тарихты кайсыбір кезеінде мірлік жадаймен ойылан оамды практиканы ажеттілігіні сратарына айтарылан жауап сияты. Адамдарды саяси практикасы саяси теорияларды, ілімдерді пайда болуы мен дамуыны себепшісі болды жне оларды шыншылдыыны жнс міршедігіні басты лшем бірліктері болды. мірдегі айсы бір мселелерге ылыми негіздеме жасау шін, теория немесе ілім жасау шін, сйтіп саяси практикаа "жары" жол салу шін ойшыл сол практиканы тере танып білуі кажет. Адамдарды ойландыратын срактарды алдын ала кре біліп, олара теориялы негізделген жауаптар беруі тиіс. Тек осындай жадайда ана теория немесе ілім адамдара, халыа, оама ызмет ететін болады.
Екіншіден, саяси ілімдерде тікелей немесе жанама трде болсада оамды топтарды, баса да леуметтік кштерді шоырланан экономикалы мдделері крінеді. Бл экономикалы мдделер оларды мемлекеттік билікті орауын кажетсінеді. Сондыктан саяси теориялар осындай коамды саяси жйені ажеттігін негіздеді, сол тста стемдік етуші, леуметтік кштерді экономикалы мдделерін жасы орайтын мндай мемлекеттік рылысты задылыын длелдеді.
Адамзат оамы сияты, ылым мен білім, мдениет пен дебиет біркелкі дами оймайды. Оларды шарытап, шалитын, лдырап тсетін де кездері болады. Тарихта белгілі е алаш релі ркениеттілікті ошаы болып, лпырып глдену Ежелгі Шыыс – Мысыр, Вавилон, ндістан, ытай, Парсы елдеріне келеді. Батыс елдеріні ішінде саяси идеялар Ежелгі гректерде жасы дамыды. Греция ол кезде саяси бытыраы кн кешкен ел еді. Саяси йым трін жеке мемлекет болып саналан алалар (полистер) рды. Патшалы кіметті орнына аристократиялы жне л иеленушілік демократия орын алды. Билеу трі сан алуан болатын жне жиі ауысып отыратын. Саяси мір ызу дамыды, ол саяси сана теориясыны тере дамуына келді. Сондытан оларды саяси санасы мифтан теорияа тез ауысты. Кне гректерде саяси ылыма мол мра алдыран ойшылдар кп. Платон б.з.б.427-347 ж.ж.мір срді. Платонны екі жздей ебектері бар. Оларды ішінде бізді ылымымыза тікелей атысы бар шыармалары «Мемлекет», «Саясатшы», «Задар», «Софист», «Парменид» жне т.б. Оны ойынша,адамдар ажеттіліктерін жеке - дара тей алмайды. Кп адам бірігіп ана ажеттіліктерін тейді. Осы бірігуді арасында оам, мемлекет пайда болады. Ол адамдарды ш лкен леуметтік топа: 1)кімдер; 2)ораушылар; 3)ндірушілер етіп блді. Платон оамды меншікті олдап, жеке меншікке арсы трды. йткені оамдаы бар дау-жанжал, айшылытарды тудыратын жеке меншік деп санады. Платон мемлекеттік рылысты 5трге блді: аристократиялы, тимократия, олигархия, демократия жне тирания. Бларды ішінде е жасысына аристократиялы мемлекетті жатызды .Себебі, онда парасаттылы билейді, оны принциптері –адамгершілік, абырой, ар-намыс деп санады. Ертедегі гректі саяси ой-пікірлерін одан рі дамытып философиясын шыына жеткізген лы ойшыл Аристотель болды. Ол бірінші рет саяси ылымды пн ретінде кіргізіп, зі саба берді. Аристотельді саясаттануды кесі дейтіні содан. Саясаттануа атысты «Саясат», «Афинылы политея», «Этика», «Риторика» деген ебектері. Аристотель саясата ке маына берді. Оан этиканы да, экономиканы да енгізді. Саясатты адам мен мемлекетті жоары игілігі, оны масаты- адамды, мемлекетті жасы трмыса, молшылыа, баыта жеткізу деп білді. Аристотельді ойынша, мемлекет-ауымны дамыан трі, ал ауым-отбасыны дамыан трі. Ол мемлекетті дрыс жне брыс тлерге блді. Дрыс тріне монархияны, аристократияны, политияны жатызды. Ал, тирания, олигархия, демократияны брыс трі деп санады. лы ойшыл саяси басаруда адам емес за басаранын дрыс крді. Себебі за парасаттылыын жоймайды. Саяси ойды даму тарихында айтарлытай із алдыран Ежелгі Рим болды. Онда сіресе ататы шешен, мемлекет айраткері жне ойшыл Марк Туллий Цицерон мір срді. Оны «Мемлекет туралы», «Задар туралы», «Міндеттер туралы» деген ебектері кпке йгілі. Ол мемлекетті пайда болуыны негізгі себебі –адамдарды бірігіп мір сруге тырысатын табии талабыны жне меншікті орау масатынан туындайды дейді. Басарушыларды санына арай ол мемлекет басаруды патшалы билік, аристократия, демократия етіп ш трге блді. Цицерон мліктік тедік идеясына арсы болды. оамды - саяси атынастарда леуметтік жіктелу мен тесіздікті ділеттілік деп санады.
2. Орта асырлар (б.д. ІУ-ХУ .) адамзат тарихында ежелгі дниемен салыстыраида коамды ойды, сіресе прогрессивті ойды тоырауымен сипатталады. Бл саяси ілімдерге катысты да айтылан.
Орта асырлар шін діни-этикалы формада аны крініс тапан саяси мселелерге теологиялы трыдан келу негізгі белгісі болып табылатын саяси ойларды ерекшелікті типі тн.
Саяси ойлауды орта асырлы типі феодализмні пайда болып дамуыны барлы кезеінде стемдік етті.
Саяси ойларды айтарлыктай дамуы ортаасырлы Шыыс ойшылдарыны ебектерінде крініс тапты. Аса крнекті кілдері болып л-Кинди, Бируни, л-Фараби, Иби-Сина, Омар Хайям, Ганджеви Низамм, лішер Науаи жне басалары саналды.
Кіндік Азияда, Шыыста, Еуропада ылымны философиялы жне леуметтік-саяси ойды дамуында лкен рл аткаран Сырдариядаы (азакстан) Фараб аласында туан лы алым бунасыр Мхаммед л-Фараби (870-950) болды.
зірбайжанды прогрессивті оамды-саяси жне философиялы ойды крнекті кілі ойшыл Ганджеви Низами (1141-1203) болды, ол феодалды асйектерді зорлы-зомбылыына арсы шыып, езілген халы бкарасына жанашырлыын танытты. Оны негізгі шыармасы — "Хмсо" ("Бес казына") бес поэмадан трады. Олар: "Кпиялар азынасы", "Ліілі мен Мжнй" «Жеті Слу» жне "Ескендір-наме".
Орта Азия мен Шыыстаы оамды-саяси ойды дамуында збекті крнекті акыны рі ойшылы лішер Науаидын (1441-1501) шыармашылыы зор прогрессивтік рл атарады. Науаи тарихпен, философиямен, кескіндемемен, сулетпен, музыкамен айналысты.
Науаиды шыармашылыы Мауереннахр мен Алдыы Шыысты кп асырлы мдениеті мен оамды-саяси идеяларын сіірді. Ол "Шардиван" (Трт лирикалы жина). "Хмс"(Беспоэма); '"Махбубл кулуб (ашык жректер), "Мухакамат л лугатайн" (Екі тілді салмаы) жне баса да ызыты шыармалар жазды. Олар орта азиялы жне дниежзілік мдениет, сонымен атар оамды-саяси ой азынасына осылан кнды лес болды.
Саяси ой тарихында орта асырлардаы феодалды оамны орны ерекше. Батыс Еуропада феодализм мы жылдан артыа созылды. Бл дуірде рухани мірде дін тгелдей стемдік етті. Бл заманда христиан дініне кп ебек сіірген Аврелий Августин (354-430) еді. Ол христиан философиясыны негізгі аидаларын зерттеп, жетілдірді. Оны саяси кзарастары “дай аласы туралы “деген ебегінде баяндалан. Христиан дініні саяси теориясын жасап, шыына жеткізген монах Фома Аквинский (1225-1274) болды. Оны саяси кзарастары “Билеушілерді басаруы туралы “, “Теологияны жиынтыы “ деген ебектерінде аралды. Оны ойынша билік дайды діретімен орнайды. Сондытан патшалы билік жоары діни билікке баынуы керек, оны тсіндіруінше, аспанда дай, жерде Рим папасы билеуі керек.
3. Кайта рлеу дуіріні жарын саяси ойшылдарыны бірі итальянды Николло Макиавелли (1469-1527) болды. Ол – антикалы дебиетті лкен білгірі, дипломат жне саясаткер. Н.Макиавелли зіні жйеге келтірілген саясн идеяларын "Мемлекет", «Тит Ливиді бірінші тосан туралы пікірлері", "Флоренция тарихы", "Князь", «Соыс нері» атты ебектерінде баяндады.
Н.Макиавелли з дуірінде алыптасан кптеген саяси мселелерді шешуде аса манызды, бірегей идеяларды айта білді. Оны пайымдауынша белгілі бір тжырымды крайды, онда мемлекетті табиатына, оны мніне мемлекетгік крылысты формаларына, сонымен катар мемлекеттік билікті жзеге асыру тсілдеріне жне баса да саяси мселелерге тсініктеме берілген. Бл оларды Кайта рлеу дуіріндегі алашкы аны жйелі жне салыстырмалы тере тсіндіру еді. Сондыктан Н.Макиавеллиді жаа заманны саяси ылымын негіздеуші деп атайды.
Ол сынан саяси шыншылды принципі Макиавеллиді саяси кзарастарындаы е бастысы болып табылады. Саясатта наыз аиат жадайларды, саяси рекеттерді практикалы мдделерге баындырылуын есепке алу крсетілген.
Макиавеллиді пікірінше, саясат - бл оамда билікті жзеге асыру жніндегі ртрлі леуметтік кштерді (коам жіктері, адамдар тобы, жекелеген тлалар), зара арым-атынасы. Сайып келгенде саясат адамдар арасындаы оамдык атынастар ретінде баяндалады. Сйтіп, саясатты тек адамны табии жаратылысыны крінісі ретінде тсіндіруге арамастан оны леуметтік табиатын ашып крсетеді. Макиавелли азіргі уакытта хрестоматиялыа айналан ережені, атап айтканда, саясатты негізгі мселесі билік туралы мселе тжырымдамасын аны алыптастырды.
Ол діни кзараса арсы болды. Шындыты белгісі сенім емес, тжірибе деп білді. Ол мемлекет деген атауды ылыма, дебиетке бірінші болып енгізді. Мемлекеттік билік жргізуші мен оан баыныштыларды арым –атынасы деп ты. Ол республикалы мемлекетті, еркіндікті, тедікті алады. Мемлекет ерікті болса ана уатты, абыройлы бола алады, тсіндіруге арамастан оны леуметтік табиатын ашып крсетеді.
айта рлеу дуіріндегі саяси ойды крнекті кілдеріні бірі француз ойшылы Жан Боден. Ол бірнеше ебек жазды, соны ішінде е бастысы - "Республика туралы алты кітап". Онда Ж.Боден мемлекетті шыуы, оны функциялары, мемлекеттік баскаруды формалары, сонымен атар сол замандаы оамны саяси міріні баса да проблемаларына зіні кзкарастарын жан-жаты баяндады.
Ж.Боденні саяси теорияны дамытудаы негізгі лесі оны мемлекеттік егемендік мселесін ктеруі. Ол "егемендік ымын саяси ылым айналымына енгізді жне казірге дейін саяси пікір-сайыс тудырып, саяси практикада колданыста жрген егемендік теориясын жан-жакты жасап шыкты.
дебиеттер:
1.лемдік саясаттану антологиясы. Алматы. 2005.
2.Аристотель. Политика. Соч.В 4-х томах. Москва. 1971.
3.Платон.Государство. Соч.в 3 томах. Москва. 1951
4.Гаджиев К.С. Политическая наука. Москва.1997
5.Алексеева Т.А. Современные политические теории. М., 2000.