Лекция. Саяси ылымны даму тарихы мен дарды негізгі кезедері
1. Жаа замандаы саяси ой
2. Маркстік саяси ойлар
3. ХХ асырдаы саяси ой
масаты:Саяси ойды кне, орта асыр, айта рлеу дуірінде дамуымен танысу. Саяси ылымны теориясыны алыптасуын, негізгі кезедеріне атысты алымдарды саяси кзарастары мен ебектерін арастыру жне саясаттану ылымыны теориясыны алыптасуына кезе –кезеіне кілдерді мысал келтіріп сипаттама беру.
міндеттері:Дерекпен жмыс жасау дадыларын дамыту. Таырып бойынша апараттарды толы мегеру.
1. XVII асырда буржуазиялы революция Еуропа клемінде е бірінші Англияда болды. Ол феодализмге кйрете соы беріп, капиталистік атынастарды тез дамуына жол ашты.
Бл дуірді крнекті кілдеріні бірі аылшын ойшылы Томас Гоббс(1588—1679) еді. Оны ойынша, мемлекет оамды келісімні негізінде жалпыа бірдей бейбіт мір мен ауіпсіздікті сатау шін пайда болды. оамды келісім бойынша патшаа (не мемлекет йымдарына) жеке адамдарды ы тапсырылады. Адамдар з тілектері мен еріктерін шектеп, барлы билікті мемлекетке берді. Ол монархиялы мемлекетті натты.
Франциядаы буржуазиялы революцияны крнекті кілі Шарль Луи Монтескье(1689—1775) р халыты адамгершілік бейнесін, оны зандарыны айырмашылыын, оамны дамуын географиялы ортаа (ауа райына, топыраына, жер бедеріне, клеміне, т.б.) байланыстырды. Бостанды — за неге ерік берсе, соны істеу. Саяси бостанды экономиканы, ндірісті, сауданы дамуына сер етеді. Ол сз, баспасз, ждан бостандыын жатады. Мемлекет азаматтарды мірге ажетті аражаттармен амтамасыз етуге міндетті. Бостандыты баянды ету масатында жне ткерістерге жол бермеу шін билікті за шыаратын, атарушы жне сот билігі етіп блу керек деді.
Францияны ойшыл-аартушысы Жан Жак Руссо(1712— 1778) са буржуазияны, шаруаларды мддесін орады. Ол еркіндік пен тендікті е жоары игілік деп санады. Еркіндікті кепілі тедік, ал тедік саясатта ана емес, млікке де болуа тиіс. Мемлекет шектен тыс байлы пен кедейлікке жібермей, адамдар арасында тедікті сатауы керек.
Руссо тікелей халы билігін сынды. Егер елді жері лкен болса, халыты кілдігін олдануа болады. Біра бл ретте депутат халы ызметшісі болуа тиіс. Руссо отын-отын халы жиналысын ткізіп, онда кімет есеп беруін талап етті.
АШ – таы иян-кескі тапты крес идеологияда да жаыры тапты. Алдыы атарлы саяси пікірді Т.Джефферсон, Т.Пейн жатаса, ірі буржуазияны саяси кзарастарын А .Гамильтон орады. Америка халыны демократия жолындаы кресі Томас Джефферсонны (1743-1826) атына байланысты. Ол сол кездегі лы революциялы жат –Америка рама Штаттарыны “Туелсіздік деклорациясын” жазды. Декларацияда жаратушы барлы адамдарды те етіп жаратты, жне оларды мірге, бостандыа, баыта тырысуына ы бар делінген. Томас кімет тарапынан жеке адамны ын бзу аупі тумауы шін мемлекеттік билікті міндеттерін шектеуді талап етті. Ол са ндірушілерді масатын кздеп, фермерлерді демократиялы республикасын асады. Туелсіздік шін крес кезінде зіні батыл идеяларымен Томас Пейн (1737-1809) кзге тсті. Ол Америка халын азатты креске, отаршылдардан блініп шыуа шаырды. Адамны табии ына еркіндікті, тедікті, сз, баспасз, дінге сену бостандыын, раата, баыта жету т.б. жеткізді.
Пейн бірінші болып оам мен мемлекетті ажыратты. Мелекетті оам тудырады деді.кіметті масаты –ауіпсіздік пен бостандыты амтамасыз ету. Оны саяси мраты –жалпыа бірдей сайлау ы, те кілдігі бар демократиялы республика. Пейн соыса арсы болды. Біра ол ділетті соысты, азатты шін соысты олдады. Жаа заманда саяси санада айтарлытай із алдыран немісті классикалы философиясыны негізін салушы Иммануил Кант (1724—1804). Оны саяси пікірлері “Космополиттік кзарас жніндегі жалпы тарихты идеялары», “мірлік бейбітшілікке“ деген ебектерінде баяндалан. Ол ртрлі мемлекеттер шін зара пайдалы халыаралы сауда мен зара арым –атынасты, бейбітшілікті орнату мен сатауды ралы деп біледі.
2. XIX асырды бірінші жартысында капиталистік ндіріс дісіні арынды дамуы, буржуазиялы оамны тап айшылытарыны шиеленісуі, пролетариатты тез суі жне оны тарихи крес майданына шыуы марксизм теориясын тудырды.
Карл Маркс(1818—1883) философия мен саяси экономия саласында екі жаалы жасады. Біріншісі — тарихты материалистік трыдан тсіну. Оны мні мынада. ндіргіш кштер мен ндірістік атынастарды бірлігі болып табылатын материалды трмысты ндіріс дісі оамдаы леуметтік, саяси жне рухани процестерді туызатындыын длелдеді. Капиталистік рылысты ндіргіш кштері здіксіз дами отырып, ндіріс рал жабдытарына жеке меншікке негізделген буржуазиялы ндірістік атынастармен сзсіз айшылыа келеді. ндіргіш кштер мен ндірістік атынастар арасындаы тередеп келе жатан антогонизмді тек пролетарлы революция ана шеше алады, ол жмысшы табыны кіметін орнатуа жеткізеді жне оамды социалистік жолмен айта ру шін жол ашып береді деді. Екінші жаалыы — капиталистік анауды сырын шкерелеген осымша н туралы ілім болды.
Маркс пен Энгельс капитализмні орнына социализм келеді, ол міндетті орындайтын оамды кш — жмысшы табы деп йретті. Себебі, пролетариат — буржуазиялы оамны е революцияшыл, е йымдасан, е саналы жне интернационалды табы.
Маркс пен Энгельс тап кресі, социалисті революция жне пролетариат диктатурасы туралы ілімді жасады. Олар пролетариатты зіні меншікті саяси партиясы — коммунистер партиясы болуа тиіс, ол жмысшы озалысына басшылы жасауа тиіс деген аиданы негіздеді.
Маркс пен Энгельсті ізбасары В. И. Ленин (1870—1924) болды. Ол капитализм дамуыны империалистік сатысыны зандылытарын зерттеді. Жаа трпатты партия туралы ілімді жасады жне осындай партияны йымдастырушысы болды.
Ленин Маркс пен Энгельс жасаан социалистік революция теориясын дамытты. Буржуазиялы-демократиялы революцияны социалистік революцияа ласуын негіздеді. Социализмні алдымен бірнеше елде немесе тіпті жеке бір капиталистік елде жеу ммкіндігі туралы тжырымдама жасады.
Ленин р трлі елдерді капитализмнен социализмге ту трлеріні сан алуан болатындыы туралы аиданы олдады. Пролетариат диктатурасыны мемлекеттік трі ретінде Кеестерді ашты.
Жаа оам ру ісін Ленин елді индустрияландырумен, ауыл шаруашылыын кооперациялаумен жне мдени революцияны жзеге асырумен байланыстырды. Ол социализм орнатуда пролетарлы мемлекетті рлін айындап, тпелі дуірдегі тап кресіні ерекшеліктерін крсетті.
Марксизм-ленинизм коммунизм кезінде мемлекет, саясат болмайды деп ты.
3. ХІХ-ХХ асырлар тоысында ертеректе жинаталан кптеген идеяларды, тжырымдамаларды, теорияларды саяси білімдер жйесіне, саяси ылыма бірігуі жрді. Бл рдіс зінін бкіл дамуымен маызды саяси баскару сатысына ткен жне саяси ызметті барлы жактарын жйелі, ылыми пайымдауды жне болжамдауды ажетсінген коамны талабы еді.
XX асырды 20-30 жылдарында бірінші дниежзілік соысты жне революцияларды нтижесінде пайда болан оамды саясаттандыруды жана толкыныны ыкпалымен саяси ылымны белсенділігі артып, дербестікке ие болды. Оны ккыктану, леуметтану, саяси тарихтан іргесі блінді. Саясатгану казіргі оамны проблемаларына саяси процестерге кніл аудара бастады. Саясаттану теориялары мен тжырымдамалары пайда болды. Саяси ылыма Американын ыкпалы кшейді.
XX асырдын орта тсында саясаттану толыымен жеке ылым ретінде калыптасты. 1949 жылы саяси ылымдарды Халыаралы ассоциациясы крылды. Ол ртрлі елдерді саясаттанушыларыны арасында жйелі байланыс орнатты. XX асырда саяси ой мен ылым алуан трлі кптеген тжырымдамалармен, доктриналармен жне т.б. кзге тсті.
XX асырдаы саяси ойдын алыптасуы мен дамуы лы ойшылдар М.Вебер, Г.Моска. В.Паретто. Р.Михельс, Т.Парсонс, Д.Истон, Т.Алмонд, М.Дюверже жне т.б. есімдерімен байланысты. Бл жерде, е алдымен саяси кбылыстарды зіні даму логикасы жне соан сйкес зіндік тарихы бар ерекше нактылык ретінде карастыран неміс леуметтанушысы рі саясаттанушысы Макс Веберді (1864-1920) бліп крсеткен жн. Онын негізгі жмыстары: ''Протестантты этика жне капитализм рухы" (1904-1905 жж.); "Саясат бейімділік жне ксіп ретінде" (1919 ж.); "Шаруашылык жне коам" (1920ж.).
Вебер аиатты теориялык моделдермен — "идеалды типтермен" талдауды сынды жне оамды рылысты, леуметтік рекетті, оамды дамуды, билікті, басаруды (бюрократияны) жне демократияны сараптау шін "идеалды типтер" жйесін жасады. Ол оамды дамуды маркстік тжырымдамасын жокка шыармады, біра адамдарды саяси жріс-трысын оларды айта діни этникалы, ауматы жне баса да мдделері мен кіл-кйлері аныкталды деп есептеді. Адамдармен топтарды леуметтанулы танымы аркылы оамды проблемаларды зерттеуді веберлік методологиясын кптеген алымдар пайдаланды жне дамытты.
Марксизм классиктері сиякты Вебер саясатты билікке атысты коамды атынастарды немесе мемлекетаралы, мемлекет ішіндсгі адамдар топтары арасындаы билікті блуге ыкпал ету саласы деп есептеді.
Геосаясат XX асырдаы саяси ойды баыттарыны бірі болды. Ол зіні мір сруі мен кызметі шін кеістігін кеейтуге тырысатын, ерекше организм ретінде мемлекетті сипаттауды географиялы факторларды ыпалымен тсіндіруге тырысатын саяси доктринаа айналды.
Бірінші дниежзілік соыс жылдарында "геосаясат" терминін ылыми айналыма швед алымы Рудольф Челлен (1864-1920) кіргізді. Бан дейін де мемлекеттерді халыкаралык саясатын географиялык факторлармен длелдеуге адамдар жасалан еді. Германияда геосаясаггы длелдеумен я саяси географияны іргетасын калаушыларды бірі Фридрих Ратцель (1844-1904) айналысты. Ол мемлекет кеістікті артуын кажетсінетін, ол "сіп-нуші халык зіні санын кбейту шін жаа жерлерді ажетсінетіндігін атап крсеткен еді. Оны пікірінше халы зіні географиялык жадайын жаксартуа бейімділігі жоары. АШ-та геосаясатты тарихшы А.Мэхэн (1840-1914) негіздеді. Ол мемлекетті географиялы жадайымен оны теіздік куатыны жне "халыкты мінез-лыны" арасында тікелей байланысты бар екендігін длелдеді.
Бдан кейін де геосаясат идеялары баска да біратар авторларды жмыстарында жаласын тапты. Англияда геосаясат идеясын географ Хэлфорд Маккиндер (1861-1947) негіздеді. Оны тжырымдамасына сйкес халыктар мен мемлекеттерді тадырын аныктаушы фактор оларды географиялы жадайы болын табылады. Герман фашизміні геосаясат мектебіні басшысы Карл Хаусхофср (І864-І945) геосаясатка тиісті тр беріп, шінші "рейxті,' ресми доктринасыны бліміне айналдырды. Осы доктринаа сйеніп, герман фашизміні басшылары крші елдерді крту жне " герман лтына мірлік кеістікті" жасау масатында басыншылы жола тсті.
XX асырды бірінші жартысында оамны барлы мшелері ынтыматастыын дріптеген саяси ынтыматасты (солидаризм) ілімі кеінен тарады. Ынтыматасты іліміні ірге тасын алаушыларды бірі Француз леуметтанушысы жне ы теоретигі Л.Дюги (1859-1928) болды. Ол оамда адамдарды біріктіретін байланыстар ынтымактастыты днекері болып табылады деп есептеді. "Ынтымактасты фактісін адамдар мойындады" - деп, есептеді ол оамдаы рбір тап леуметтік жік, онын пікірінше, оамда ынтыматастыкты амтамасыз етуде зіндік орнын алады жне зіндік рлін атарады, оларды ынтыматастыын дамыту капиталистік аиатты жаымсыз жатарын жоюа ммкіндік береді. Ынтыматастыты анытайтын жне дамытатын орган.
XX асырды бірінші жартысында халы барасыны мемлекетті баскаруа абілетсіздігі жніндегі ежелгі аристократиялы идея айтадан жандандырылды. Бл идея кез келген леуметтік крылымны ажетті крамдас блігі болып табылатын баскару ылым мен мдениетті дамыту функциясын іске асыратын жоары жеілдігі бар жіктен немесе жіктерден жне аланы халы барасынан тратындыын негіздейтін элита теориясынан крініс тапты.
Италия саясаттанушылары В.Парето. Р.Михельс. Г.Моска элита теориясынын аса кернекті авторлары болып табылады.
"Элита" терминін саяси ылыма Вилфредо Парето (1848-1923) енгізді.
Саясаттануда саясатты талдауда крылымды-функционаллы діс ерекше орын алды. Крылымды-функиионализмні аса ірі кілі американды леуметтанушы Толкотт Парсонс (1902-1979). Оны негізгі енбектері: "леуметтік рекет крылымы" (1937 ж.); "леуметтік жйе" (1951 ж.); "рекет теориясы жне адами мір сру"(І978ж.).
Парсонс - леуметгануда рекет теориясын жасаушы жне рылымды-функционалды мектепті крушы. Оны леуметтік рекет теориясында оамды жйені трт жйешеден тратындыы арастырылады, оларды ркайсысы з функиияларын аткарады. Соларды бірі саяси жйеше, билікке арка сйеуіні негізінде, орта масата жету шін адамдарды жымды тиімді рекетін йымдастыруды амтамасыз ету абілетімен байланыскан Парсонсты идеялары Д.Истон жасаан саяси мірге жйелі талдауды жне саяси жйе теорияларыны негізін крады.
Дэвид Истон (1917) – канадалык жне американдык саясаттанушылардын ішіндегі крнектілеріні бірі. Онын негізгі ебектері: "Саяси жйе" (1953 ж.), "Саяси мірді жйелік талдау" (1956 ж.), "Саяси крылымды талдау" (1990ж.). Истоннын саяси ылыма коскан негізгі лесі саяси жйені мір сруін зерттеуге, сонымен катар саяси леуметтену мселесін зерделеуге жйелік талдауды принциптері мен дістерін беймдеумен жне колданумен байланысты.
Саяси тжырымдарды алыптасуы мен дамуына ірі лес оскан француз леуметтанушысы рі саясаттанушысы Морис Дюверже (1917) болды. Онын негізгі енбектері: "Саяси партиялар" (1951 ж.). "Саясат идеялары. Билікті коамда колданылуы" (1966 ж.).
дебиеттер:
1.Жамбылов Д.. Саясаттану. Алматы. 2003.
2.апесов Н. Саясаттану. Алматы. 2003.
3.Хан И.Г.Саясаттану. Алматы.2003.
4.Гаджиев К.С. Политическая наука. Москва.1997
5.Гаджиев К.С. Ведение политическуюнауку. Учебник. Москва. 2000.
Лекция. Билік саяси
1. Билік ымы жне ол туралы тжырымдамалар
2. Билікті рылымы, ресурстары мен функциялары
3. Билікті тарматары мен трлері
4. Билікті легитимділігі
масаты:оамдаы билікті мнін ашу, зерттеу, талылау, тарихи трлеріне тоталу жне сипаттама беру. Таырыпты игеру барысында білімгер «билік», «саяси билік» ымын талдап, оны негізгі формаларын, тарматары туралы айтып, билікті мндік белгілерін ажырата білуі ажет.
міндеттері: ылыми апараттарды пайдалана білуге йрету. Таырып бойынша апараттарды толы мегеру.
1.Саясаттануды негізгі мселелеріні бірі билік ымы. Ол саясатты зін, саяси институттарды, саяси озалыстарды тсінуді кілті. Билік ымына келетін болса, жалпы адамзат тарихынан белгілі билік р ашанда жалпыа бірдей міттену, дмелену обьектісі болан. «Билік» деттегі мірде жне ылыми дебиетте р трлі маынада олданылады. Философтар билікті мнін оамны обьективті задарымен, социологтар леуметтік билік туралы, экономистер - шаруашылы билік туралы, загерлер мемлекеттік билік туралы, саясаттанушылар – саяси билік туралы, табиат зерттеушілері – табиата билік ету туралы, психологтар – адамны зін-зі билеуі туралы, ата-аналар – отбасы билігі туралы, діндарлар дайды билігі туралы жне т.б. пайымдайды. Барлы кезеде билік амбивалентті (екі жаты, екішты) арастырылан: бір жаынан билік – біреуді екінші біреуді стінен еркін білдіреді. Бл билікті жаымсыз трыдан тсіну. Оны екінші жаы билік оамды тртіпті амтамасыз етеді. Билік ымы саяси – ылыми дебиеттерде р трлі тсіндіріледі. Беймаркстік саясаттануда билікке берілген анытамалар мен тжырымдамалар:
1. Телеологиялы анытама (масат- «teleos») билікті бір масата жету ммкіндігі деп тсіндіреді.
2. Бихевиористік анытама бойынша билік деп баса адамдарды жріс-трысын, зін-зі стауын згерту ммкіндігіне негізделген іс-рекетті ерекше трін айтады.
3. Инструменталистік анытама билікті белгілі бір ралдарды, амалдарды пайалану, олдану ммкіндігі деп тсіндіру.
4. Структуралистік анытама билікті басарушы мен баынушыны арасындаы атынасты ерекше трі деп ады.
5. Конфликтілік анытама билікті дау-жанажал жадайында игілікті блуді реттейтін ммкіндік, шиеленісті шешуді ралы деп тсіндіреді.
6. Біраз алымдар билікті ке маынасында басалара тигізілетін ыпал ретінде арайды.
7. П. Моррис, А. Гидденс сиятылар жоарыдаы кзарастармен келіспей билікті біреулерге немесе бірдееге тигізетін ыпал емес, оларды згертуге баытталан іс-рекет дейді.
Бл анытамаларды кптігінен біз билік былысыны крделілігін жне алымдар арасында орта пікір жо екендігін байаймыз. Дегенмен, ылым боландытан анытама берілуі тиіс. Мысалы: «Философиялы энциклопедиялы сздікте» билік туралы былай делінген: «Сзді жалпы маынасында билік з еркінде жзеге асыруа абілеттілік пен ммкіндік, адамдарды жріс-трысы туралы, іс-рекетіне айсыбір амал-дістер, бедел, ы, кштеу арылы шешуші ыпал жасау». орытындылай келе билік деп, біреуді екіншілерге мірін жргізіп, оларды іс-рекетіне, ызметіне тадырына ыпал етуін айтады. Билік адам пайда болалы бері бар дние, адамзат ауымымен бірге пайда болан. Ал саяси билікті пайда болуы мемлекетті пайда болуымен байланыстырылады. Саяси билікті арамаында тесіздікті амтамасыз ететін діс-ралдар бар. Олар: 1) экономикалы ор; 2) леуметтік діс ралдар; 3) кш жмсау ралдары; 4) апарпт ралдары; 5) информациялы ор.
2.Билікті жалпы белгілерінен баса оны райтын элементтері болады. Олар: а) билікте атынаса тсетін серіктерді екеуден кем болмауы, б) билікті іске асырушыны жарлыы, в) баындыруды іске асыруды олда бар механизмі тетіктері, г) жарлы беруге ытар да алыптастыран, нормалар, ережелер: Билікті ресурстары – жеке дара адамны немесе топты басалара ыпал ету шін пайдаланатын барлы ммкіндіктері. Билікті ресурстары дегеніміз – субьектіні масаттарына сйкес билікті обьектісіне ыпалды амтамасыз етуге пайдаланылатын ралдар. Ресурстар обьекті, шін маызды не дылытар, не адамны ішкі дниесіне, длелдеуіне, сер ету абілетті ралдар, не адамды белгілі бір ндылытардан айыруа кмектесе алатын ару болып табылады, оларды е жоарыы ндылыы детте мір деп есептеледі.
3.Демократиялы саяси жйе ойдаыдай з ісін атаруы шін, мемлекеттік билікті за шыарушы, атарушы, сот билігі етіп ш тармаа бледі.Оны негізін салушы аылшын ойшылы Джон Локк пен француз алымы Ш.Л.Монтеське болды. азіргі кезде билікті ш тармаы жнінде саясатшы алымдар арасында р трлі кзарастар бар. Оларды кейбіреуі билік санын кбейткісі келсе, екіншілері кеміткісі келеді. Билік мемлекеттік жне саяси болып екіге блінеді. Саяси билік тапты, топты жеке адамны саясатта тжырымдалан з еркін жргізу ммкіндігін білдіреді. Ал мемлекеттік билікке барлы адамдара міндетті задарды шыаруа жеке-дара ыы бар задар мен йымдарды сатау шін ерекше кштеу аппаратына сйенетін билікті трі жатады. Билікті жзеге асырылу тсіліне жне рылысына арай басару трі жне мемлекеттік рылысы болып блінеді.
4.Мемлекеттік билікті задылыы оны легитимділігінен білінеді. Легитимділік (латын тілінде задылы, шынды) дегеніміз халыты стемдік етіп отыран, саяси билікті мойындауы, оны задылыы мен шешімдерін растауы.
Демократиялы жадайда мемлекеттік билік легитимді болу шін 2 шарт ажет: 1) ол халыты алауы бойынша алыптасуы ажет, 2) мемлекеттік билік конституциясыны аидалара жргізілуі керек.
Немісті крнекті алымы М. Вебер легитимділікті 3 трін крсетті:1) дет-рыпты легитимділік 2) Харизматикалы легитимділік 3) Аыл-парасатты, ыты легитимділік.
дебиеттер:
1.Жамбылов Д.. Саясаттану. Алматы. 2003.
2.апесов Н. Саясаттану. Алматы. 2003.
3.Хан И.Г.Саясаттану. Алматы.2003.
4.Аристотель. Политика. Соч.В 4-х томах. Москва. 1971.
5.Гаджиев К.С. Политическая наука. Москва.1997
6.Гаджиев К.С. Ведение политическуюнауку. Учебник. Москва. 2000.
7.Борисов Л.П. Политология. Москва.1998.
8.Шабров О. Политология управления. Москва. 1997.
9.Конституция РК. Алматы. 1995.