Лекция. оамны саяси жйесі

1. оамны саяси жйесі ымы.

2. Саяси жйелерді рылымы мен ызметтері.

3. Саяси жйелерді типологиясы.

масаты:оамны саяси жйесіні алыптасуына тоталып, оны негізгі типтерін жне тарихи трлерін сипаттау, талдау, рылымы мен жіктелуіне алымдарды кзарастарына тоталып, азіргі лемдегі саяси жйе мен еліміздегі саяси жйеге талдау жасау.

міндеттері:Таырып бойынша апараттарды толы мегеру

1. Саяси жйе саяси процеспен байланысты, ал ол леуметтік субъектілерді (индивидтер, топтар, таптар, жалпылытар) бірттас ызметіні крінісі. Бірттас саяси ызметті нтижесінде оамны саяси жйесіні алыптасуы, згеруі, айта рылуы мен ызметі пайда болады. Саяси жйе саяси оамды йымдарды жне институттарды, саяси арарлар, идеологиялар, нормалар мен органдарды комплексі. оамны саяси жйесіні баса оамды жйелерден сапалы айырмашылыы бар, оан тн негізгі сипаттамалар: оны оамдаы жоарылыы. оамны саяси жйесіні салыстырмалы дербестілігі бар. Оларды кмегімен оамды билеу жне басару іске асырылады. оамны саяси жйесі зіні ауымы жаынан аса ке ым. Бл ыма саяси институттарды жне йымдарды, саяси идеяларды, кзарастарды, саяси жне праволы нормаларды, дет-рыптарды жйесі, адамгершілік (мораль), саяси мірді этикасы, оамды пікірлермен жне баса арнаулы элементтер жатады. Саяси жйе теориясы ХХ асырды 50 жылдарында Давид Истон жасады. оамны саяси жйесі деп билік жргізіп, оамда тратылы пен тртіпті амтамасыз ететін, леуметтік топтар, таптар, лттар, мемлекеттер арасындаы саяси атынастарды реттейтін йымдар мен мекемелерді жиынтыын айтады

2. оамны саяси жйесіні рамды блігіне оамны саяси йымы жатады. Оан мемлекет, партиялар, оамды йымдар, ебек жымдары кіреді. Сонымен бірге оамны саяси йымы саяси жйені фундаментін алайды. Ол саяси жйені рамды блігі, оама, оны басаруа сер ететін басты саяси рал. Саяси жйені рылымы аса крделі. Оны мынадай негізгі рылымды топты элементтерін бліп арауа болады: институционалды, коммунитивтік, нормативтік, саналы жне саяси мдениеттік, функционалды. Институционалды рылымды элементке, райсысы з кезегінде жйе ратын арнаулы институттар – мемлекет, партия, оамды саяси йымдар т.б. кіреді. рбір саяси институтты салыстырмалы дербестілігі бар, оамны саяси жйесіні рамында атаратын здеріні масаттары мен міндеттері, ызметтері болады. Коммуникативтік - рылымды элемент, р трлі ммкін болатын келісіп рекет жасауды формаларын амтиды. Ол саяси жйені ішкі, мысалы партиялар мен мемлекеттерді, сондай-а саяси экономикалы жйелерді, сонымен бірге бір елді баса елдерді саяси жйесі арасындаы атынастарды амтиды. Нормативтік рылымды элементке саяси мірді реттейтін – хыты (праволы) жне адамгершіліктік (моральды), саяси дстрлер жне т.б. ртрлі нормалар кіреді. Олар саяси жйені нормативтік негізін райды. Саяси жйені маызды рылымды элементі болып саяси сана мен саяси мдениет саналады. Саяси сана натылы леуметтік жне саяси практиканы серімен алыптасады. Функционалды рылымды элемент, саяси ызметті, іс-рекетті формаларында жне баыттарында, трліше саяси процесстерде, билікті іске асыруды тсілдері мен дістерінде (методтарында) крініс табады. Мны жалпы орытындысы «саяси режим» деген ымда крінеді. Саяси жйе рылымын леуметтік трыдан да талдау ммкін. Оан тікелей билік дниесіне (леміне) жатпайтын адамдарды біріктіретін саяси рекеттестік кіреді. рбір азамат саяси ебек блуді принциптеріне сйкес трліше рлдерде болады. Оларды ішінде траты мысалы, салы тлеуші жне сондай-а, ауыспалы саяси ролдегілер сайлаушы, скери ызметші, саяси йымны белсендісі жне басалар бар. Сонымен бірге саяси жйені леуметтік рылымды элементіне билікті атаруда атынасушы (басарушы жне басарушы емес) саяси элиталарда кіреді. Бл абаттар (элиталы абаттар) детте баынушылыпен сатыланады (иерархиалы), салыстырмалы траты рылымды амтиды, сондай-а зіні кілділік негізіндегі алыптасу рамы ауыспалы болып келеді. Барлы бл рылымды элементтер бір-бірінен блектелінбейді. Олар зара тыыз байланысты, бір-біріне кмектеседі, сер етеді, соны арасында саяси жйені біріккен, бірттас механизм етеді. Зерттеушілер саяси жйені талдаанда оны мына тмендегі атаратын негізі ызметтерін топтастырады: саяси ортатандырылу жне зіні саяси рамын толытыру; мдделерді орау; мудделерді жинатау; саяси байланыстылы ызмет; нормалар жасау; ережелерді, нормаларды олдану; оларды орындалуын баылау, легитимділік.

3. азіргі кезде саяси жйені кп лшемділігі туралы тжырымдар мен теориялар аса ке трде алыптасып отыр. Саяси жйені марксистік типологиясы оамны формациялы жне леуметтік - экономикалы типі туралы белгілерден шыады. Осыан сйкес кл иленушілік, феодалды, буржуазиялы жне социалистік саяси жйелер деп бледі. Формациялы типтегі жйені р айсысы стемдік рушы таптарды л иеленушілерді, феодалдарды, буржуазияны, пролетариатты крсетеді. Бл типологияны айрыша ерекшелігі блектелінген типтерді біреуін баса біреуіне аса ката трде арама-айшы оюы. леуметтік негізіне сйкес типологиялар скери жне азаматты басару, лтты - демократиялы немесе буржуазиялы - демократиялы жйе болып та жіктеледі. р трлі белгілерді едуір санынан шыа отырып саяси жйелерді жіктеуде марксистік емес авторлар аса кп трлілігімен айрышаланады. Саяси режимі сипаты негізінде саяси жйелерді демократиялы, тоталитарлы жне авторитарлы деп блу барынша ке тараан. Саяси жйелерді дстрлік жне модернизациялы (жаартушылы) деп жіктеу де ке тараан. Саясаттанушы Ж. Блонделді саяси жйе типологиясын бес категорияа блуі кеінен тарап отыр. Либералды демократиялы жйе, саяси арарларды абылдауда либерализмге (ымырашылды, бостанды) сйенеді. Радикалды авторитарлы немесе коммунистік жйелерде либерализмнен грі леуметтік игілікті блудегі тедікті арты креді. Дстрлік жйе, олигархия мен консерватизмні леуметтік тесіздікті стемдігін ораумен ерекшеленеді. Соыстан кейінгі дамып келе жатан елдердегі алыптасан популистік (йгілілік, датылы, млімділік) жйе авторитарлы ралдарды кмегімен игілікті блуде лкен тедікке жетуге тырысады. Авторитарлы консервативтік жйеде, тедік пен саясата атынасуды кеейтуге арсы тратын, алыптасан тесіздікті сатауа баытталан белсенді саясатты жргізеді. Г. Алмондты сынан типологиясында трліше саяси мдениетке сйене отырып саяси жйені трт трге бледі: аылшын - американды, континенттік - европалы индустрияа дейінгі жне бірен сарандаан индустриялы, тоталитарлы саяси жйелер. Тратылыа немесе ауыспалылыа баыталуына байланысты саяси жйелерді орын алып отыран тртіпті сатау мен олдаушы консервативтік (кертартпалы) жне оамды згерістерді жргізуші трансформаторлы (згертушілік, ауыстырушылы) деп блінеді. немі згерістегі рылымы бар жне ортамен ке клемде зара байланысты ашы жне атал белгіленген рылымы бар жне ортамен минимум (аса аз клемде) байланысты жабы саяси жйелер деп блінеді. Сондай-а аяталан жне аяталмаан саяси жйелерді бліп арауа болады. Соысы дамып келе жатан елдерге айрыша тн, бл елдерде мемлекет бар, біра партиялар жо, саяси реттеуді ралы ретінде хытар бар, біра саяси дстрлер жо. Билікті шоырлануына немесе блінуіне байланысты орталытандырылан жне орталытандырылмаан (бытыраы) саяси жйелер деп топтастырылады. Саяси жйелер здеріні ызмет, іс-рекетін жасауыны дегейіне, ауымына арай микроскопты, айматы, макроскопты (бтін бір елде), глобалды — халыаралы, планетарлы дрежедегі деп блінеді. Типологияны кп трлілігі саяси дниені кп ырлылыын, оны р трлі белгілері трысынан талдауа, топтастыруа ммкін болатындыын длелдейді. Бл трыдан осы немесе баса елдегі мір сріп тран р бір натылы саяси жйені — трлі крсеткіштерді кмегімен сипаттауа жне трліше анытамалар мен баалар беруге ммкін болады. Жоарыдаы белгілер мен типологияларды пайдалану, белгілі бір елдегі натылы саяси жйені талдауды шеберін (клемін) кеейтіп, зерттейтін былыстарды мнін тере тсінуге ммкіндік береді.

дебиеттер:

1.Андреев А.А. Политические системы и политическая организация общества // Социально – политические науки. 1992 №1.

2.Краснов Б.И. Политическая система // Социально – политический журнал.1995 №5.

3.Авторитаризм и демократия // МЭМО. 1992.№1.

4.Агаев С.Л. Гитлеризм, сталинизм, тоталитаризм: реальности и понятия // Полис. 1995. №3

5.Анохин М.Г. Политические системы: Адаптация, динамика, устойчивость. М., 1996.

6. Истон Д. Категории системного анализа политики. Т- 2. Под ред. Алексеевой Т. А.

7. Парсонс Т. Система современных обществ. 1997.

8. Даль Р. О демократии. М.,2000.

9. Токвиль А. Демократия в Америке. М., 1992.