Білім беруге арналан шыыстарды алыптастыру жне оларды аржыландыру кздері
Білім беруге арналан шыыстар рамы бюджеттік жіктелу бойынша арнайы функционалды топа сйкес алыптасады. Республикалы бюджетге бл топты лесі жыл сайын лаюда жне келешекте оларды дегейі жалпы ішкі німні 4 пайызына жетуі йарылуда.
Бл функционалды топ рамында мектепке дейінгі трбие мен оыту, бастауыш жне орта білім беру, арнайы орта білім беру, ксіптік білім беру, жоары білім беруге мемлекеттік тапсы-рыс жне білім беру аумаындаы баса да ызметтер крсетілген. Осы келтірілген білім беру мекемелеріні типтері мен трлері бойынша бюджет ралдарымен аржыландыру іске асырылады.
аржыландыру кздері болып республикалы пен жергілікті бюджеттер жне бюджеттен тыс ралдар табылады. Білім беру мекемелерді іс-рекетін аржыландыратын бір немесе бірнеше рылтайшылар боландытан, мндай білім беру мекемесі азастан Республикасыны Азаматты кодексі ережелеріне сйкес коммерциялы емес йым деп есептеледі. Ал мемлекеттік білім беру мекемелеріні жекеменшік ретінде мемлекет атынан орталы жне жергілікті басару органдары боландытан, олар осы мекемелерді мемлекетгік орталы жне жергілікті аржыландыруды мемлекетгік кепіл берушісі болады.
Ал бюджетген блінетін ралдар клемі практиканы талаптарына сйкес аныталуы ммкін емес. Себебі, мемлекеттік реттеуді ай-айсысы з алды бюджеттік амтамасыз етуге жататын мемлекеттік тапсырыс жне натуралды немесе ашалай трдегі леуметті нормативтер таайындауды талап етеді. Мысалы, занамаларда білім беру жйесі шін мемле-кеттік тапсырыс бойынша оитындар контингентіні саны, мемлекеттік білім беру стандарты, бюджеттік аржыландыру нормативі сияты параметрлер болуы тиіс екені аныталан.
азіргі кезеде білім беру мекемелерін стау шін рекеттегі аржылы аымдар бюджет дегейлері бойынша жіктелінеді. Орталы республикалы дегей бойынша бюджеттік ралдармен амтамасыз ету ш баыта блінеді, яни орталы республикалы баыныштаы мекемелерді стауа, республикалы білім беру бадарламаларды іске асыруа жне аржылы жрдемге мтажды айматара трансферттер ретінде білім беру субвенциялара. Айматы жне жергілікті дегей республикалы дегейге сас, мнда жергілікті баыныштаы білім беру мекемелерді стау мен тиістібілім беру бадармаларды іске асыруа ажетгі бюджеттік ралдар арастырылады.
Білім беру саласын басару стратегиясыны негізгі блігі ол аржылы амтамасыз ету. Бл мселені жетілдіру барысында бірнеше масаттарды шешу ажеттігі пайда болады, олар дамуды басымды баыттарын тадау, аржыландыруды жаа кздерін анытау жне пайдалану, олда бар ресурстарды тиімді пайдалануыны йымды жне экономикалы механизмдерін жарату, бюджет ралдарын билеу жніндегі кілеттікті дйекті лестіру. Республикалы дегей бойы аржы ресурстарымен амтамасыз ету ажетті білім беру дамуыны басымды баытгарын
тадау масаты е алдымен білім берудіц р трлі дегейлері бойынша шыындарды араатынасын анытауа байланысты.
Бкіллемдік Банк мліметтерІ бойынша азіргі езеде дамыан елдерде міндетті мектептік білім беруге арналан шыындар басымды шыындар болын табылады. Дамыан елдерде мндай шыындарды лесі барлы білім беруге арналан шыындарды ішінде 67%-дан (АШ) 89%-а дейін (Жапо-ния) крайды. Осы елдерде жоары білім беруге арналан шыындарды лесі 8%-дан (Жапония) 27% (АШ) пен 34%-а дейін (Канада), ал мектепке дейінгі білім беруге - 0,3%-дан (Ка-нада) 11%-а дейін (Франция) толысыды. азастанда шыындар рылымыны маызды ерекшеліктері бар. Бізді елімізде мемлекеттік аржыландыруды ерекшелік белгісіні бірі - ол мек-тепке дейін білім беруге арналан шыындарды салыстыранда жоары лес салмаы - 27% жне міндетті білім беруге арналан шыындарды тмен лесі - барлыысы 50%, онын ішінде жал-пы академиялык білім беруге - 38% жатады, ксіптік білім беруге - калан 12% жатады.
азіргі уаытта білім беруді аржыландыру республикалы дегейден келе-келе жергілікті дегейге беріліп жатыр. Мндай процесс е алдымен ксіптік білім беру мекемелеріні мддесін озайды, себебі орталытан аржыландыру болан жадайда айматык жне жергілікті ебек нарыына ажетті кадрлар дайындауды есептеуі те иын. Таы бір себеп - ол білім беру мекемелерді ксіпорындар мен йымдарды ралдары арылы аржыландыруды жотыы. Мысалы, ткен асырды 90-шы жылдарыны басында бюджеттерді барлы дегейлеріні ралдары арылы білім беруге арналан шыындары осы сала бойы ажетті барлы шыындарды 84% раан, ал алан 16% ксіпорындар мен йымдардын ралдары арылы амтамасыз етілген.
Мемлекетті дамуыны жаа беталыстарына сйкес білім беру саласында жеке ксіпкерлік жйесі орын ала бастады. Білім беру ызметіні нарыы мемлекеттік тапсырысты амтамасыз етумен бірге халы пен ксіпорындарды р трлі топтарыны леуметтік тапсырыстарына анааттандыруын талап етеді. Білім беру про-цесіне алынтасып жатан ксіпкерлер класымен бірге р трлі оамдык озалыс пен йымдарды, лтты бірлестіктерді, діндар ауымдарды кілдері осылуда. Оларды білім беру жйені з мдделеріне сай кркейту жніндегі талпыныстары мемлекеттік емес оу орындарын ашуа жне мемлекеттік мекемелерге аржылы жрдем жасауа ниеттендіреді. Бл арада мемлекеттік мекемелер де здігінен білім беру бадарламалар тадауды іске асыруа жне халыа тлемаы негізінде білім беру ызметіні айдынды спектрінін крсетуге ы бар.
Демек, білім беруді аржыландыру осымша кздер тарты-лу арылы іске асыруы ммкін, яни білім беру мекемені зіні ксіпкерлік іс-рекеті жне олара демеуші болатын зады жне жеке тлалармен араатынас ру. Осыан оса, ксіптік білім беру мекемелерінде бюджеттік ралдардан тыс осымша аылы ызмет крсету формалары ретінде келесілер болуы ммкін:
• ылыми-зерттеулік, нерксіптік, консалтинттік, сертификатты іс-рекет, сараптамалы, апараттык жне баса даызмет крсету;
• мемлекеттік билік пен жергілікті басару органдарымен, меншікті барлы формадаы ксіпорындар мен йымдармен, баса да зады жне жеке тлалармен келісімшарт арылы мемлекеттік тапсырыстан тыс кадрларды даярлау, айта даярлау мен персоналды біліктілігін ктеру;
• шетел студенттері, аспиранттар мен стажерларды оытуды тиімді жне табысты жйесін алынтастыру;
• оу орындарыны леуметті инфрарылымдарын келе-келе аылы пайдалануа ту.
Сонымен атар таы бір аржыландыру кзі жнінде айта кетсек - ол халыаралы йымдарды аысыз негізінде немесе халыаралы ынтымагасты бадарламаларды іске асыруа білім беру мекемелерге берілетін ралдар.
айырымдылыты ралдар клемін жоспарлау ммкін емес. Ол білім беру дерісіні барлы атынасушыларды - білім беру органыны жымы, оитындарды ата-аналары, оам, шаруашылы субъектілер - жігеріне байланысты. Бл аржыландыруды ерекшелігі - ол аша ралдарыны пайдалану тртібін жрдем алушы емес олдаушы зі анытайды, ал, бан кері, мекеме дербес коммерциялы іс-рекетінен тскен табысты з еркі пайдаланады.