Дислокация туралы тсінік, дислокацияны турі. Шеткі дислокация, озалыс кезіндегі шеткі дислокацияны пайда болуы.

зынды аау - бл рылымны тзу сызыты болынуыны бзылуы (тзу сызыты болу міндетті емес) Кристалды трасыз, сызыты аауларына нктелі ааулар тізбесі - бос орындар немесе тйін аралы атомдар жатады. Бл ааулар за уаыт бола алмайды. Атомды жазытарды дрыс реттілігін бзатын ерекше сызыты ааулар болатын дислокациялар кристалдарда траты жне стабильді болып келеді. Кристалдаы жаын ретті бзатын нктелік ааулара араанда дислокациялар кристалдаы алыс реттерді бзып, оны барлы рылымын згертеді. Дислокацияны екі трі болады: шеткі дислокациялары жне брандалы дислокациялары. Кез -келген натылы дислокация зімен бірге бларды екі трін сынады. Дрыс торлы кристалды паралельді атомды жазытытарды тобы трінде бейнелеуге болады (сур.2 а). егер бір кристал ішінде жазытытар ажалып жатса (сур.2 б), оны шеті шеткі дислокацияны райды. 2 суретте, дислокацияны баса трі крсетілген - брамалы. Мда ешбір атомны жазытыы кристалл ішінде аяталмайды, біра жазытыты здері тек шамалы параллельді жне бір-бірімен сапа тізіледі, не наты кристал брамалык негіз ретінде жалыз иілген атомды жазытытан тзеледі.

Сурет 2.Жетілген кристалда атомдык жазыктытарды орналастыруы { а ), шеткі облыста(б) жэне брандалык дислокацияда (б).

 

 

Шеткі дислокация экстражазыты деп аталатын атом жазытыыны ажырасу нтижесінде пайда болады, ол ішінде кристалды жылжымалы бір блігінен баса баыттаы жылжу векторы r бір атомаралы аштыта болады. (3-сурет). Экстра жазыты сына сияты жмыс атарады, кристал ішіндегі зіні тменгі шеттерін айнала кристалды торды атты бзады. Кристалды жоары абаты ысылан, ал тменгі жаы созылан, яни экстра жазытытарды жоары жаы атомаралы ара ашытыы азыра, ал тменгі жагы - брмаланбаан тордан кбірек.

Кристалды айналасындаы экстра жазыты облысы шеткі дислокация деп аталады, оны зындыы детте - 10^-7- 10^-5 нм. Шеткі дислокацияны таы бір анытамасы – кристалл ішінде жылжу облысын тзейтін сызыты бзылу. Біра бірнеше атомдарды ара ашыктыыны радиустары орталыта те аз, бл жерде кристалл наыз крылымды болады.

 

Рис. 6.2 Краевая и винтовая дислокации.

 

 

Барлы дислокациялара тн маызды ерекшелік – атты брмаланулар дислокациялы сызыа тікелей жаындыта жиналан. Біра центрден бірнеше атомды радиус араашытыта ана брмалануды аздыы сонша, сол жерде кристалл рылымы шындыа сас. Дислокациялы сызыа жаын облыста брмалану те жоары жне ол жер дислокация ядросы деп аталады.

Шеттік дислокацияны шартты трде о жне теріске бледі. О дислокация экстражазыты стінде орналасан жадайа сйкес келеді, ал теріс – экстражазыты тменгі жаында. Дислокациялар арасындаы серпімді рекеттесу кші дислокация табасына байланысты болады: аттас дислокациялар – тебіледі, р аттастар тартылады жне бір жазытыта сыранау кезінде жойылады.