Ші дріс. Адам мен есептеуіш орта арасындаы арым-атынас интерфейсін инженерлік-психологиялы жобалауды масаты мен міндеттері.
Дріс сабатарыны конспектісі
Ші тарау. Оператор мен есептеу жйесіні арасындаы арым атынас инерфейсіні инженерлік-психологиялы жобасы.
Ші дріс. Адам-оператор мен компьютерлік жйе арасындаы арым-атынасты іске асыратын пайдаланушылы, программалы-аппаратты интерфейстерді жобалау мен тадау сратары.
Компьютерлік жйе интерфейстеріні кешені. Компьютерлік жйе интерфейстеріні зара байланыстары. Интерфейстерді анытамасы. Интерфейстер зектілігі.
Соы жылдарда компьютерлік жйелерді кптеп олдануда. Басты себептеріні бірі пайдаланушы мен программалы осымшаны зара арым-атынас интерфейстеріні ролі зор. Жалпы аланда, интерфейс тсінігі ке маыналы жне компьютерлік технологияларды р трлі салаларында олданылады.
Аталмыш курста арастырылатын негізгі мселе - пайдаланушылы интерфейстер жне оларды осымша дегейіні программалы-аппаратты интерфейстері арасындаы байланыстары болып табылады. Осы мселеге ызыушылы тек есептеу техникасы мамандарыны ана емес, сонымен атар эргономисттерді, психологтарды, социологтарды жне графикалы жйелерді жасаушыларды да ызыушылыын туызып отыр. Тжірибе крсеткендей, компьютерлік жйелердегі кптеген олданбалы есептерді шешу шін интерфейсті тадау мен (немесе) растырудаы проблемаларды толыымен, жан-жаты арастыру ажет.
Пайдаланушылы жне программалы-аппаратты интерфейстерді ру технологиялары кешенді трде арастырылуы тиіс.
Соы жылдары адам-компьютер жйесінде интерфейсті йымдастыру айтарлытай дамып, логикалы аяталуына келді. Интерфейсті жалпылама рылым тріндегі функциясы бар бірнеше блікке блуге болады. Мндай интерпретация р рылымны рылысын тсіндіреді жне оларды олдану принциптерін негіздеуге ммкіндік береді. Мысала, интерактивті Web-осымшаларды жобалауда, жасаушылара бірнеше интерфейстерді тадауа тура келеді:
- пайдаланушыны клиенттік программамен зара арым-атынас дегейдегі интерфейсі;
- клиенттік машинамен сервер машина арасындаы зара арым-атынас дегейдегі интерфейспен;
- - серверді шеттік программамен немесе баса сервермен зара арым-атынас дегейдегі интерфейсі;
Мысала, WEB-осымшаны ран кезде, бірінші интерфейс WUI (Web user interface) компонентін тадау жне негіздеумен іске асырылады. Ал екіншісі серверге сраныс жіберу дісін тадаумен, шіншісі CGI-ді (Common Gateway interface) пайдаланумен немесе SQL-сраныстарды олданумен іске асырылады (1-сурет).
Компьютерлік жйелер интерфейсі тсініктемесіні бірнеше анытамасы бар, соларды бірнешеуін айтайы. атынас интерфейсі андайда бір есептерді шыару шін, адам мен ЭЕМ арасында сенімді атынасты амтамассыз ететін, аппаратты-программалы, апаратты крсету рылыларды жне апарат алмасу протоколдарыны жиынтыы арылы да аныталады. Компьютерді аппаратты интерфейсі ретінде ДК- кез келген периферийлік рылысыны р трлі мінездемелер жинаын тсінеміз. Ол оларды арасында жне орталы процессор арасындаы апарат алмасуды йымдастырады. Олар электрлік жне уаытты параметрлер, басару сигналдар жинаы, деректер алмасу протоколы жне осылуды конструктивті артышылытары.
Осылайша, осымшамен жмыс істеп отыран пайдаланушы немен тйіседі, ол оны интерфейсі. Ойланбай жасалан интерфейс оны артышылытарын жоа шыаруы ммкін. Айтыландарды барлыы локальді осымшалар мен пайдаланушыны тораптаы жмысын амтамассыз ететін осымшалара да атысты. Интерфейс проблемасыны маыздылыы жнінде келесі фактілерді айтуа болады. Американы лтты Стандарттар Институтында (ANSI) осы баыт бойынша арнайы кеесшілер тобы – Адам–Компьютер интерфейсіні стандарттары бойынша комитеті (The Human-Computer Interface Standard Committee) бар. Мндай йымдар тек АШ-та ана емес, баса да елдерде де бар. Сонымен атар осы баытта жмыс істейтін Халыаралы зерттеу топтары да бар, мысалы, телеграфия мен телефония бойынша халыаралы кеес беру комитет (International Telegraph and Telephone Consultation Committee). Олар з кезегінде интерфейсті интерактивті элементтеріні ерекшеліктерін зерттейді.
Осы йымдарды немесе жмыс тобыны кбісімен кезінде пайдаланушылы интерфейстер стандарттары бойынша жаттарыны жобалары дайындалан жне оларды жобалау мен іске асыру принциптері бар.
дебиет: 1 нег. [20-26], 2 нег.[17-41], 3 нег. [10-29], 7 ос.[67-112].
Баылау сратары:
1. Аталмыш курста андай интерфейстер арастырылады?
2. ртрлі дегейлердегі интерфейстер алай ерекшелінеді?
3. Компьютерлік жйелерді интерфейстеріні анытамалары андай?
4. Пайдаланушы интерфейстер мселелерімен андай йымдар айналысады?
ші дріс. Адам мен есептеуіш орта арасындаы арым-атынас интерфейсін инженерлік-психологиялы жобалауды масаты мен міндеттері.
Адам-операторды компьютерлік жйелердегі орны.
Есептеу техникасын басару жйелерінде, йымдастыру, басару мен конструктрлы ызметте, оу процестерінде жне ылыми зерттеулерде пайдалану, компьютермен жмыс істеуге адамзат ызметіні ртрлі салаларындаы мамандарды іске тартады. Пайдаланушыларды дайындыы мен квалификациясы р трлі болуы, ЭЕМ-ні дрежесін арттыруды, олармен жмыс істеуді жеілдетуді жне ЭЕМ-сын интеллектуализациялауды талап етеді. Интеллектуализациялауда адам мен есептеу жйесі (ЕЖ) арасында интерфейсті жасау ерекше орын алады. Ол з кезегінде дайындыы жо пайдаланушы мен компьютер арасындаы атынасты амтамасыз етуі тиіс.
“Адам-компьютер” интерфейсін йымдастыру кезінде негізгі 2 есепті арастыру ажет:
- апаратты енгізу мен крсетуді тиімді трлерін ратын енгізу-шыаруды йымдастыру;
- диалогты мндік мазмнын арттыратын жне ресми емес атынас процедураларын олдайтын бадарламалы амтаманы ру.
ЭЕМ-да шыарылатын ке ауымды есептер, интерфейсті ру проблемасы компьютерлік жйені ай облыста олданылуына байланысты болады. шыш пен бортты ЭЕМ арасындаы атынас, оушы мен оыту жйесі арасындаы атынастан згеше йымдастырылуы ажет екендігі тсінікті.
Соны салдарынан, адам-машина жйесіні есептерін ру мен ондаы атынасты йымдастыру трлі дрежедегі пайдаланушыларды тану болып табылады. Осы есепті шешуі - пайдаланушы-операторды ызметін рылымдауа жне кез-келген адаммашиналы жйені жобалау кезінде міндетті трде арастырылуы тиіс психофизиологиялы сипаттамаларды есепке алуа ммкіндік береді. Бл апарат компьютерлік жйелерді ру кезіндегі пндік облысты жобалау алдындаы сараптауа негізделген. Бл сараптауды масаты адам мен ЭЕМ арасында ызметтерді блу жне аппаратты пен программалы амтама талаптарын біркелкі ету.
Осы кнде адам мен компьютерлік жйе атынасын йымдастыруда ке ауымды програмалы жне аппаратты рылымдар бар. арым атынасты салтты трінен баса тілдік диалог пен арапайым тілдегі диалогтар жйесі растырылуда. Осыны ескере отырып, баса да негізгі мселелерді бірі - олданбалы программаларда адам мен ЭЕМ арасындаы атынасты жобалау процесстерін йымдастыру болып табылады. олданбалы интерфейсті ру сратарында инженерлік психология негізгі орын алады.
Инженерлік психология – адам мен техника арасындаы апаратты зара атынас процесстеріні объективті задылытарын зерттейтін ылыми пн. Оларды “адам-машина” жйесін (АМЖ) жобалауда, руда жне іске асыруда пайдаланылады.
Инженерлік психологияны негізгі міндеттері:
- АМЖ-де адамны ызметін жне орнын сараптау;
- Операторды ызмет рылымын жне классификациясын зерттеу;
- Басарушы серлерді іске асыруда жне шешімдер абылдау кезінде апаратты деу процесстерін зерттеу;
- Операторды жмыс орнын йымдастыру принциптерін ру;
- АМЖ тиімділігіне психологиялы факторларды серін зерттеу;
- Адамны техникалы жйелермен апаратты зара атынасын оптимизациялау;
- Операторларды ксіби дайындауды дістері мен принциптерін ру;
- Инженерлік-психологиялы жобалау теориясын ру жне оны АМЖ ру барысында пайдалану.
Адам-операторды апаратты басару мен деудегі жалпы слбасындаы ролі мен орнын арастырайы .(2-сурет). Операторды ролі р трлі кздерден тскен апаратты абылдап жне оан баа беріп, соынан шешім абылдап, оны орындалуына командаларды алыптастыру жне іске асыру болып табылады. Операторды жмысына баыланатын процессті жадайы туралы апараттан баса, жоары дегейдегі ішкіжйе жетекшілері мен операторларын нсаулары сер етеді. Жоары дегейдегі операторлар автоматты басару жйелерімен бірге, басару серлерін іске асыру кезінде басару процесіне араласа алады. Операторлар айтылан функциялардан баса басару жйесіні жадайын да басара алады. Адамны техникалы рылылармен зара атынасы кезінде, оператор абылданып жне сарапталан апаратты негізінде басару бойынша ажетті шешім абылдайды. Шешім абылдау процедурасы апаратты абылдау мен деуді барлы дегейлерінде орталы болып табылады. Шешім абылдананнан кейін адам-оператордан басарушы сер келіп тседі, з кезегінде ол трлендіру жолдарымен басару жйесіне келіп тседі. Апаратты басару мен деуді жалпы слбасы 2-суретте крсетілген.
дебиет:1нег. [20-26], 2 нег.[17-41], 3 нег. [10-29], 1 ос.[5-6].
Баылау сратары:
1. “Адам-оператор” интерфейсін йымдастыру барысында андай негізгі сратар арастырылады?
2. Инженерлік психология нені зерттейді?
3. “Адам-оператор” интерфейсін йымдастыру барысында инженерлік психология андай негізгі сратарды шешеді?
4. “Адам-операторды” апаратты басару мен деудегі жалпы слбасындаы рлі мен орны андай?
5. Апаратты басару мен деуді жалпы слбасына тсініктеме берііз.