Блшы етті жиырылуы мен босасу процесіні биохимиялы механизмі.

азіргі кездегі мэліметтер бойынша, кез-келген блшы етті жиырылуы мен босасуыны биохимиялы циклы 5 кезенен трады:

- миозинні "бастары" АТФ молекуласымен толтырылады

- лкен брышта айнала жре, миозинні "бастары" F - актинмен байланысып, фи-бриллалар ссьтарымен шамамен 90° брыш райды

- миозин "бастарыны" актинмен ассоциациясы АТФ- азаны белсендірілуіне, АТФ гидролизіне жэне АДФ пен бейорганикалы фосфатты блінуіне келеді. Бл миозин "бастарыны" актинмен зара байланысу брышын 90 °- тан 45 °- а дейін згертеді де, актинні саркомер орталыына 10-15 нм жылжуына келеді, яни, - актин - миозин комплексі белоктарыны конформациясы згеріп -жиырылу жреді.

- АТФ - ты жаа молекулалары миозин - - актин комплексіндегі миозиніні "ба-старымен" байланысады.

- миозин - АТФ комплексіні актинге жаындыы томен, сондытан ол миозин "бастарыны" - актиннен блінуіне келеді - саркомерлерді жуан жне жіішке жіпшелеріні белоктарыны бастапы жадайы алпына келеді - бссасу жреді.

Осындай принцип бойынша кез-келген блшы еттерді жиырылуы мен босасуы жреді. Блшы еттік жиырылу мен босасуды лимиттеуші жалыз факторы АТФ болып табылады, ал бл процестерді басты реттеушісі - Са^ иондары болып табылады, олар саркоплазматикалы ретикулум цистернасында Са - байланыстыратын ерекше белок -каль-секвестринмен комплекс трінде жинаталады.

Блшы етті жиырылуы жйке белгісімен - озалыс потенциалымен іске осылады, ол жйке клеткасыны мембранасында К⁺жэне Na⁺ иондары концентрациясыны градиенті есебінен пайда болады, бл потенциал ацетилхолин медиаторыны кмегімен жйке -блшы еттік синапс арылы сарколеммалар мен Т-жйе ттіктеріні озалыс потен-циалына айналады.

Сйек ткані дэнекер тканіні бір трі болып табылады жэне сйекті рылымы мен ызметін анытайды. Сйек ткані зіні биологиялы ызметіне сэйкес беріктігімен жэне тыыздыымен ерекшеленеді. Бл асиеттер сйекті клеткааралы затыны рамында минералды осылыстарды кп млшерде болуымен байланысты. Минералды заттардыц, негізінен кальций мен фосфаттарды, депосы бола отырып, сйек ткані азаны ішкі ортасыны гомеостазын сатауа атысады. Сйек тканіні коп болігі клеткааралы ма-трикс, ал аздаан болігі-клеткалы элементтер трінде болады. Клеткааралы матрикс органикалы жэне минералды осылыстардан ралан. Органикалы заттар коллаген-ды талшытар, альбуминдер, ферменттер, гликоген, липидтер, органикалы ышылдар трінде болады. Минералды заттар (ра алдыты 70 %) кобінесе гидроксилапатиттерді кристалдары трінде болады, олардьщ рамында кальций мен фосфаттардан баса да элементтер бар.

Сйек тканіні барлы компоненттері немі жаарып жэне айта рылып оты­рады: сйекті органикалы жэне минералды заттары немі ыдырап жэне синтезделіп отырады. Бл сйек тканіні клеткалы элементтеріні ызметімен амтамасыз етіледі. Сйек тканіні клеткаларыны ішінде остеобластар мен остеокластар басым болады. Остеобластарда клеткалара тэн барлы компонентер болады жэне коллаген, гликопроте-индер мен глюкозамингликандарды синтезіні кшті аппаратымен ерекшеленеді, ол зат­тар клеткааралы матриксе болінеді де, гидроксиапатиттерді кристалдары трінде кальций фосфатыны жинаталуына ыпал етеді. Остеокластар клеткааралы сйытытан сйек матриксіне кальцийді белсенді тасымалдануын амтамасыз етеді. Ірі коп ядролы клетка­лар - остеокластар рН-ты, Са++ иондары немесе фосфаттар концентрациясы озгерген кезде клеткааралы матриксты гидроксилапатиттері кристалдарыны резорбциясын тудырады да, кальцийды ана реабсорбциясын амтамасыз етеді.

10.Нерв тініні химиялы рамы.Жйке клеткаларыны химиялы рамыны ерекшеліктері - нейроглобулин, нейростромин, нейрокератин, нейроколлаген жэне клатрин сияты ерекше белоктарды болуы. Нейроглобулин - рамында ДН бар жэне нейростромин рамында РН бар нуклеопротеидтер, нейроколлаген - протеолипид . ДН мен РН бос трде болады. Жас лгайан сайын РН дегейі артып, ДН дегейі тмендейтіні аныталан. Жйке жйесіні эртрлі бліктерінде белоктарды жалпы млшері бірдей емес жэне оларды атаратын ызметтеріне байланысты болады. Функционалды белсенді орталытарда белоктарды млшері белсенділігі аз бліктерге араанда кп болады. Жйке клеткаларыны ызметінде нейропептидтер жэне биогенді аминдер ерекше орында тр, олар медиаторлы ызметтер атарады.

Жйке клеткаларында бос немесе белоктармен байланыскан холестерин коп болады, ол эсіресе мида арынды синтезделеді. Холестерин эсіресе жлында коп болады. Жуйке тканінде, эсіресе миды а затында коп молшерде гликолипидтер мен фосфатидтер бар, оларды крамына арахидон (С₁₉Н₃₀СООН), клупанодон (С_2|Н₃₂СООН), ышылдары сияты полианыпаан май ышылдары кіреді. Вегетативті синапстарды перицеллюляр-лы кеістіктерінде коп молшерде гликоген бар (70-150 мг %). Минералды заттардан жйке тканінде барлы макро- жэне микроэлементтер болады. Йод салыстырмалы коп. Мида йодты млшері 32,3% мг, орталы мида - 416,5 мг %.

Миды барлы липоидтеріні шамамен 65 % миелинді абаттарда орналасан. Миелин липоидтарыны кп блігін холестерин (27,7%), цереброзидтер мен ганглиозидтер (22,7%) райды. Фосфолипидтерді ішінен коламиндер (15,6%), плазмогендер (12,3%) жэнелеци-тиндер (11,2%)екп болады.

Миелин белоктары негізінен гидрофобты болып табылады, олар липоидтар-мен липопротеидті комплекс тзеді. Кейбір белоктарда ковалентті байланыскан май кышкылдары - протеолипидтер бар. Миелин белоктарыны штен бір блігін сілтілі табигаты бар, суда еритін белоктар райды, оларды энцефалитогенді белоктар деп атай­ды. Бл белокка антиденелер синтезделуі ммкін, олар энцефалитогенді белоктарымен эсер етіп, миелинні заымдалуын жэне аксондарды демиелинизациясын тудырады, бл жйке импульсациясыны бзылуына, параличке экеліп соады. Демиелинизация мен аллергиялы энцефалит кене энцефалиті, дифтерия жэнезаттар алмасуыны тым уалаушы ауруларында орын алады.

Адамны миында шамамен 10 " нейрондар бар. Мидаы нейрондар мен глия клеткаларыны атынасы 10:1 -гете.

Нейрондар - жйке клеткалары электр белгілерін абылдайды, ткізеді жэне жеткізеді, оларды магынасы жалпы жйке жйесі ызметінде осы берілген клетка андай орын ала-тынына байланысты. Соан сэйкес олар мотонейрондар, сенсорлы нейрондар жэне интер-нейрондар болып блінеді. Мотонейрондар блшы еттерді сэйкес топтары жиыры­луы шін белгіні алыптастырады. Сенсорлы нейрондар эртрлі оздырыштар - жары, температура, дыбыс, электромагнитті, электрлі, механикалы, химиялы эсер туралы апаратты жеткізетін белгіні абылдайды. Интернейрондар (осымша нейрондар) адекватты озалыс бйрытарыны алыптасуына экелетін бірнеше трлі бастаушылардан сенсор­лы апаратты нделуін амтамасыз етеді.

Нейрондарды ызметтері осы жйке клеткаларыны формасымен клеміне байланы­сты. Алайда, формасы мен клемдеріні ерекшеліктеріне арамастан барлы нейрондарды рылысыны орта жоспары мен белгілерді табиаты мен алыптасуыны орта принциптері бар. Нейрон зынша клетка трінде болады, оны бір соында дендриттер -диаметрі 1 мкм - ден томен жіішке талшытар орналасан. Дендриттерді сондары баса нейрондармен синапстар тзеді жэне белгілерді абылдаушы ондыргы ретінде ызмет етеді. Келіп тскен белгілерді нейрондаы синапстар да абылдайды. Нейронная белгіні жеткізу ызметін аксон атарады, бл тарматалан зын талшы, диаметрі - 1-20 мкм. Аксонны зындыы миллиметрді бір блігінен 1 метрге дейін жэне одан да жоары болады. Аксондарды соы тарматары синапсты тйіндер трінде жуандайды да, соларды кмегімен баса нейрондарды дендриттерімен, баса нейрондарды денесімен немесе эффекторлы клеткамен байланысады. Бл морфологиялы субстанция-лар синапстар деп аталады.Жйке клеткаларыны тарматары - дендриттер мен аксондар ттіктерге сас бола­ды жэне нейрон денесіні плазматикалы мембранасыны жаласы болып табылады. Тарматарды мембраналарында клеткалы мембраналарды кэдімгі компоненттерінен баса жйке импульсыны калыптасуын жэне оны жйке тармаы бойынша озгалуын амтамасыз ететін молекулярлы рылымдар болады (Na,-ATO- аза, натрий жэне калий каналдарыны белоктары жэне т.б.).

Жйке тарматарыны уысы цитоплазмамен (аксоплазмамен) толтырылган. Аксо-плазманы негізгі рылымды компоненттері микроттіктер болып табылады, олар тубулин белоктарынан тзілген. Диаметрі шамамен 25 нм болатын микроттіктер тарматарды бойымен орамдар трінде орналасады. Цитоплазмада микроттіктерден баска фибрилляр-лы белоктар бар: диаметрі 10 нм болатын нейрофиламенттер жэне диаметрі 5 нм бола­тын микрофиламенттер, олар актиннен кралган. Аксоплазманы фибриллярлы белокта­ры аксоплазманы нейрон денесінен синаптикалы тйіндерге зіліссіз ауына атысады. Аксоплазматикалы аынмен синапска тэулігіне 20 см жылдамдыпен метаболиттер, бело­ктар тасымалданады, митохондриялар, лизосомалар, саркоплазматикалы ретикулум орын ауыстырады.

Синаптикалы тйінні дегейінде мембраналы рылымдар - синаптикалы кпіршіктер алыптасады, олар нейромедиатормен толтырылган, оларды мембраналары плазматикалы мембранамен осылады да, нейромедиаторды синаптикалы уыска бледі. Синаптикалы кпіршіктерді мембраналары клатрин белогынан тратын торлы кабатпен жабылган. Мембраналарды осылуына жэне синаптикалы уыса медиаторларды блінуіне Са ⁺⁺ иондары себепкер болады.

Жйке талшытарын оршап тран миелинді абаттар Шванн клеткаларыны не­месе олигодендроциттерді плазматикалы мембраналарыны туындылары болып та­былады. Мембрана аксонны айналасында бірнеше рет оралан жэне оны зындыы бойымен ыса апшытар тзеді. Оларды арасындаы миелинденбеген бліктер - Ран-вье зілістері болады. Миелинді абатты мембранасы баса да клеткалы мембраналар сияты ралан жэне изолятор ызметін атарып, жйке импульсыны тезірек таралуын амтамасыз етеді.

11.Миды медиаторлары жне физиологиялы активті пептидтер. Нейромедиаторлар тобы -аминышылдар туындылары - биогенді аминдер жэне нейропептидтер аныталан, олар жйке жйесіні орталы бліктеріндегі сэйкес синапстарда рецепцияны амтамасыз етеді. Сонымен атар оздырушы жэне тежеуші синапстарды бар екені де аныталан. Тежеуші синапстарда глицин жэне аминомай ышылы медиаторлар болса, оздырушы синапстарды медиаторлары биогенді аминдерден баса глутамин жэне аспарагин ышылы болып табылады. Миды негізгі оздырушы медиаторы - глутамин ышылы болып табылады.Нейрондардын синапстары тек нейронды оздырушы белгіні ана емес, сонымен атар тежегіш белгілерді де береді. Тежегіш белгілерді беруші синапстарды медиа­торы глицин аминышылы жэне глутамин ышылыны туындысы - g - аминомай ышылы ( ГАМ) болып табылады. Сэйкес рецепторлармен байланыса отыра, ГАМК постсинаптикалык мембрананы озуын тмендетеді. ГАМ рецепторы, ацетилхолинды рецептор сияты, апалы ионды канал трінде болады, біра оны иондара атысты згешелігі болады - ол кіші теріс иондарды ткізеді ( негізінен СГ) де, ал о зарядталан иондарды ткізбейді. Клетка сыртындаы хлорид иондарды концентрациясы клетка ішіне Караганда эдэуір жоары болады (С1" тепе-тедік потенциалына сэйкес, ол алыпты тынышты потенциалына жуы немесе одан да теріс зарядталан болады). Сондытан хлоридты каналдарды ашылуы мембрананы полярлы, тіпті гиперполярлы жадайда стап трады да, клетканы деполяризациясын, яни озуын, иындатады. ГАМК эсері зін блетін пресинаптикалы жалаулар арылы кері сіірілген кезде тотайды немесе оларды жаын орналасан глиальды клеткалар сііреді. Глиальды клеткалардын плазматикалы мембраналарында жэне пресинаптикалы мембраналарда ГАМ белсенді жеткізуші ерекше тасымалдау белоктары бар.

у-аминомай кышкылы - глутаматкарбоксилазаны эсерінен глутамин ышылынан тзіледі. Бл ферментті коферменті В₆витаминіні туындысы - фосфопиридоксаль болып табылады. Сол себепті, гамма - аминомай ышылыны синтезін азайтатын кез-келген факторлар алтырауыты тудырады. Базальды ганглияларда гамма- аминома* ышылыны згешелік жетіспеушілігі тым уалаушы ауру-Хантингтон хореясыныг негізінде жатыр.

Глицин - ми мен жлынны нейронаралы тежегіш синапстарыны медиаторы. Гли­цин рецепторларыны згешелік антогонисты стрихнин болып табылады. Сондытаг ол жэне оны туындылары рефлекторлы озуды жоарылату шін, орталы жйк< жйесіні эртрлі анализаторларыны ызметін (есту, сезіну, дэм сезу), тыныс ал) орталытарыны ызметін ынталандыру шін жэнет.б. пайдаланылады. Столбнякты ток син эсерінен болатын аа блшы етіні жиырылуы глицинні синаптикалы уысг бліну процесіні блокадасымен байланысты екені аныталан.

Ангиотензин II - октапептид (Asp-Arg-Val-Tut-His-Pro-Phe), су - тузды алмасуды рет­теуге атысады. Медиатор ретшде ол шолге жэне антидиуретикалы гормонны ынталан-дырылуына жауапты миды шінші арыншасында ызмет етеді . Сонымен катар , ангиотензин II тура вазопрессорлы эсер ете отыра, артериалды ысымды жогарылатады. Ол бйректерде ан агынын жэне агзадан суды шыарылуын тмендетеді, буйрек сті безіні альдсстеронды блуін артгырады, бул бастапы зэрден ана натрий иондарыны реабсорбциясын кбейтеді.

Либериндер жэне статиндер. Гипоталамусты клеткаларында ерекше нейропептидтер синтезделеді, олар либериндер (соматолиберин, люлиберин, тиролиберин, кортиколиберин, фоллилиберин, пролактолиберин, меланолиберин) жэне статиндер (соматостатин, пролак-тостатин, мелансстатин жэне т.б.). Либериндер мен статиндерді тзілуі гипоталамусты туберо-инфундибулярлы аумагында теді. Аркуатты ядроларда - лю - жэне фоллилиберин-дер, ср тмпешікті нейрондарында - кортиколиберин, орталы блікте - тиролиберин тзіледі, вентромедиальды ядроларда - пролактолиберин жэне пролактсстатин синтезделеді. Аксональды агынменолар гипофизге жекткізіледі де, сэйкес жуйке клеткаларыны озуы кезінде блініп, тропты гормондарды тзілуі мен секрециясына эсер етеді: либериндер -ынталандырады, статиндер - тежейді. Мысалы, соматостатин (13 аминышылдан трады) нейроаксональды аынмен гипсфизді алдыы блігіне жеткізіледі де, осу гормоны (СТГ), тиреотропин (ТТГ) жэне пролактин секрециясын тежейді.

Жуйке жалгауларынан либериндерді ( рилизинг -факторларды) блінуіне миды моноаминдері (сіресе дофамин) жэне серотонин улкен эсер етеді. Дофаминды блетін нейрондар гипоталамусты аркуатты ядроларыны аумагында орналасан , ал оларды аксондары орталы тмпешікте аяталады. Норадреналин мен серотонинэнергиялы ней­рондар гипотамустан тыс орналасады - негізінен кпірде жэне догал мида. Норадре­налин - ынталандыратын, ал серотонин - тежейтін эсер крсетеді. Сонымен катар, серотонин кортиколибериндерді блінуін ынталандырады.

12. Ацетилхолинді рецепторларды биохимиясы.Жйке - булшы етті синапс холинэргиялы синапстарга жатады, йткені олар меди­атор ретінде ацетилхолинды пайдаланады. Ацетилхолинды (холинэргиялы) синапстарга автономды жйке жйесіні преганглионарлы нейрондарыныц синапстары жэне парасимпатикалы жйке жйесіні постганглионарлы нейрондарыныц синапстары жатады.

Кез -келген синапста жйке импульсын жеткізу процесін мынадай кезедерге белуге болады:

- аксонны соына дейін жеткен озалыс потенциалы синаптикалы кпіршіктен синаптикалы уыса медиаторды блінуін тудырады

- медиатор баса клетканы мембранасына диффузияланады (постсинаптикалы мембранаа),

- медиатор постсинаптикалык мембранадаы рецептормен осылып, онда конформациялы згерістерді тудырады, бул постсинаптикалык мембрана баса нейронныц мембранасы трінде болса озгалыс потенциалыныц пайда болуына немесе эффекторлы клетканы зіне тэн реакциясыныц ( секреция, жиырылу жэне т.б.) пайда бо­луына экеледі,

- медиатор синаптикалы уыстан алынады немесе осы жерде ыдырайды.

Жйке - булшы еттік синапста жуйке импульсы пресинаптикалык мембранага жетеді де, оны деполяризациясын тудырып, потенциала тэуелді Са⁺⁺ каналдарын ашады. Кальций иондары осы каналдар бойымен пресинаптикалык мембрана арылы тіп, аксонны ішіне кіреді. Аксон жалауыны ішіндегі Са^ иондарыны концентра­циясы 10-100 есе (10⁷ - 10³ M) артады, соны салдарынан курамында ацетилхолин бар синаптикалы кпіршіктер пресинаптикалык мембранамен осылады да, оларды ішкі курамысинаптикалыуысаблінеді. Уаыт бірлігінде осындай босап алан кпіршіктер саны аксон жалауында Са ⁺⁺ иондарыны концентрациясы скен сайын крт артады. Са иондары концентрациясыны 20 % артуы медиаторды синаптикалы уыса блінуін жеделдетеді. Бул жйке - булшы етті синаптикалы жеткізуді озалыс потенциалыны зактыына те сезімтал етеді. Са⁺⁺иондарыны концентрациясы тек аз уаыта ана артады, йткені Са - байланыстырушы белоктар, Са - шектеуші кпіршіктер жэне мито­хондриялар аксон жалауына келіп тускен Са иондарын тез сііріп алады.

рбір синаптикалы кпіршік, зіні урамын синаптикалы уыса боле отыра, постсинаптикалык клеткада мембраналы потенциалды згерісін тудырады, ягни жуйке

- блшы еттік синапста булшы ет клеткасыны мембранасы химиялы белгіні электрлі белпге згертуші ызметін атарады. Бул постсинаптикалык мембранада орналасан лиганда - тэуелді ионды каналдарды ( рецепторларды) кмегімен жзеге асырылады. Ацетилхолин медиаторы молекуласыньщ постсинаптикалык мембрананы осы рецеп-торларымен байланысуы мембрана конформациясыны згерісін тудырады - ионды ка­налдар ашылып, мембрана арылы К*, Na⁺ иондарын жэне жартылай Са⁺⁺иондарын ткізеді де, сол себепті булшы ет клеткасында мембраналы потенциал згереді, ягни сарколемманы деполяризациясы жреді де, булшы етті жиырылу механизмі іске осылады.

Булшык етті синапста ацетилхолинды каналдар (рецепторлар) мембраналы потенциалды згерісіне аса сезімтал емес. Олар электрлі белгіні генерациялайды, оны кші химиялы белгіні арыны мен узатыына байланысты болады, яни анша медиа­тор синаптикалы уыса блінуі мен анша уаыт сонда болатынына байланысты.

Химиялы табиаты бойынша аа булшы етіні ацетилхолинды рецепторы (ка­налы) - 4 трлі 5 суббірліктен туратын, молекулярлы салмаы 250 000 дальтон бола­тын трансмембраналы белок - гликопротеин болып табылады. Рецепторды 1 моле­куласы ацетилхолинны 2 молекуласын косып алады да, каналды ашылуына экелетін конформациялы згерістерді тудырады.

Пресинаптикалы мембрана тынышты жадайа келген кезде постсинаптикалы озу бседейді, ал ацетилхолин синаптикалы уыстан шыарылан кезде - тотайды. Ацетилхолинны шыарылуы оны ацетилхолинэстеразаны эсерінен ыдырау жолымен жреді. Бл фермент блшы ет клеткасынан блінеді жэне базальды мембрананы жйке - блшы етті синапста пресинаптикалы жэне постсинаптикалы мембраналарды бліп тратын базальды мембрананы коллаген тэрізді "соына" тіркеледі. Ацетилхолинні ыдырауы кезінде тзілетін холин мен сірке ышылы, пресинаптикалы мембрана арылы жйке жалауларына тасымалданады да, ацетилхолин синтезі шін айтадан пай-даланылады. Постсинаптикалы мембранада тынышты потенциалыны алпына келуі К⁺, Na ⁺ - АТФ- аза эсерінен жреді.

Парасимпатикалы жйке жйесіні (жрек, тегіс блшы еттер, бездер) постганглио­нарлы нейрондарыны ацетилхолинды рецепторлары м- холинорецепторлар (мускаринге сезімтал), ал ганглионарлы синапстарды тсында жэне соматикалы жйке - блшы етті синапстарда орналасан рецепторлар - н- холинорецепторлар (никотинге сезімтал) деп аталады.(сурет)

М- холинрецепторлармен байланыса отыра, ацетилхолин жрек жиырылуыны ээсецеуін, перифериялы ан тамырларыны кееюін, асазан мен ішекті перис-гальтикасыны кшеюін, жатырды, т абыны жэне уыты мускулатурасыны жи-ырылуын тудырады. Бл ацетилхолинны М - холинрецепторлара эсер ете отырып 3'

- 5' - ГМФ синтездейтін гуанилатциклазаны белсендіруіне байланысты, ол з кезегінде постсинаптикалы мембрананы деполяризациясын баяулатады да, баса да оздырушы кйке белгілерін тежейді. Ацетилхолинны н - холинрецепторлар арылы эсер етуі жйке нмпульсыны вегетативті ганглияны постганглионарлы нейронына преганглионарлы ак-;оннан жйке импульсыны тасымалдануына немесе клдене - жолаты мускулатураны жиырылуыны ынталандырылуына экеледі.

Жйке - блшы еттік синапстар мен парасимпатикалы жйке жйесіні пост-^англионарлы нейрондарыны синапстарынан ерекше, преганглионарлы синапстарда щетилхолинны синаптикалы уыса блінуі постсинаптикалы мембранада ионды каналдарды ашылуына жэне озалыс потенциалыны пайда болуына экеледі, ол ары ^арай постсинаптикалы нейронны аксоныны бойымен таралады.